Äüdek

(äkiyät)
Rumiyälärneñ öyläre Kurdyum yılgasınıñ İdelgä kilep kuşılgan cirendä, bugazında, yarnıñ iñ biyek töşendä salıngan. Kızıl kerpeçtän, äldä sovetlar zamanında tözelgän ike katlı öy, ällä ni ozında kiñdä tügel, yänäşädä bulgan öylärdän ayırılmıy diyärlek.

Bu Kurdyum bugazı turısına tözelgän avıl Ust—Kurdyum[1] diyep atala, Sarıtau kalasına sevälep torsada, şähär sanalmıy, şulay avıl bulıp yör birä, ä anıñ tarihı Saratov tarihınnan borongırak, hättä Uvektanda boronrak tözelgän avıl ikänen, ber yaktan teldä yöregän rivayatlär bezgä citkezsä, ikençe yaktan anıñ iseme kıçkırıp tora.

Monda Rumiyälär ütkän yılnıñ yazında küçenep kildelär, bire küçenügä bar ğailädä bik rıza ide, şähär şauşuınnan soñ biredäge tınlık, tabigat maturlıgı, üzeñne äkiyättäge köbek his itärgä mömkinlek birä.

Bire küçü Rumiyä öçen bik otışlı buldı, ul ya änise, ya ätise belän, kübendä anardan dürt yäşkä olo bulgan abısı belän, cäy aylarında yardan su çitenä töşä, abısınıñ karmak belän balık totkanın karap tora, kay çak üzedä kulına karmak ala, tik bu şögel anarga berdä ohşamıy, koyaş astında, kulıña tayak totkan kileş, ber urnıga bäyläp kuygan kebek utrıp tor imeş, kalkavıçka küzeñne töbäp, eläkmägän balıknı kötep.

Şuña kürä ul su buylap, ya ul yakka, ya bu yakka, ätise büläk itkän eten iyärtep yögerä birä, sudagı yar çitenä kilgän balık maymıçların, suga kerep kulı belän totıp mataşkan bula. Maymıçlar anardan kurkıp, kaysısı kay yakka çäçräp kitkän köbek suda kaçalar, ä çakın kamışına yabışkan kabırçıklar, kaçalmıy, alarnıñ yazmışı tulayım Rumiyä kulında kala, tik ul alarga timi.

Rumiyä ayaklarınnan salıp su çitenä kersä, ete anı uzıp, suga kerep çılanada, sudan çıgıp Rumiyä yanına kilep anı baştin - ayak çılatıp, kagına, ikesenä ber dönya, ber minutta buş vahıt yuk.

Şulay may ayınıñ ayaz könendä, Rumiyä abıysı belän su buyına töşkän ide, havada su östendä akçarlaklar belän yarışıp keräşälär kıyılıp—kıyılıp oça, kaydadır kamışlar artınnan külbuganıñ tavışı iştelä, dulkınnar östendä koyaş nurları, meñnägän közgelär bulıp, yaltırap uynıy. Abısı karmagın caylap balık totarga cıyıngan arada Rumiyä ete belän aldarak yöregän cirlärennän, uzıbırak kitte, ete algarak çıgıp su çitennän biş—altı adım yıraklıkta bulgan, yazgı taşkın kazıgan çokırga yakın kilep, örergä totındı, Rumiyä anıñ yanına yögerep barganı buldı, anıñ küzenä kıtay cätmäsenä çornalgan, çokır eçendä kalgan äz—poçık suda yılga taşbakası tıpırçınıp torganın kürde. Anıñ sul alnı ayagın cätmäneñ leskası şul hätle cärähätlägän, ayak tiresendä genä elägep kalgan.

Taş bakanıñ çiräbe balçıkka buyalganga anıñ nindi töstä ikänlegendä belüe kıyın, tik kızıl töstäge küzläre Rumiyägä karıy köbektä, anardan yärdäm soragan bulıp yalvaralar, digän his Rumiyäneñ köñelenä kilep—kitkän buldı.

Ul taşbakanı kotkarırga kiräk ikännegenä berdä şiklänmäde, üzenä genä kotkarırga kıyın bulaçagın añgarıp Renat abısın barıp çakırırga buldı, tik abısına yögerep barsada, ul anıñ ni sülägänendä tıñlar—tıñlamas kına tıñladı, nik disäñ ul äle yaña gına karmakka şaktıy zur kälçäk balıgın eläkterep çıgargan.

Kälçäklär kötüçek belän yöregänen belgän Renat, häzer tagın berse kabar diyep ömet itep, kalkavıçtan küzen almıy utıra.

Rumiyä anı yukka—buşka borçıgan öçen açulansada, tik barıber –Al änä sumkadan pıçak, kiskälä cätmäne, kotkar taşbakañnı, minem taşbaka kotkarıp yörergä vahıtım yuk, didedä, yañadan balık şandıruçı kalkavıçka töbälde.

Rumiyä dürtençe sınıf ukuçısı gına bulsada, cäyge yalda avılda äbisenä bäräñge çistartırgada, kagıt yasaganda alma turarga bulışkanga pıçak belän eş itü anıñ öçen tanış. Ete belän kire taşbaka tıpırçınıp yatkan çokırga kildelär, Rumiyä älä ni tirän bulmagan çokırga töşep, pıçak oçı belän genä cätmäne kiskäläp taşbakanı cätmädän çıgardı da, kulına alıp çokırdan çıgıp suga kerep su eçendä üskän kürän arasına taşbakanı kuyıp, äkren genä anıñ östenä yagılıp katkan balçıknı yudı, başında, muynında, ayaklarında aruladı, taşbaka kara—körän töstä bulıp çıktı, anıñ çiräbennän başka böten tänen, sarı sipkelär bizägän ikäne kürende.

Rumiyä suda üskän küränne uzdırıp, kamışlar arasındagı aralıkka taşbakanı kertep cibärde dä, su çitenä çıgıp, närsäder kötkän köbek, ber mizgel basıp tordı da, abısı Renat yanına eten iyärtep kitte.

- Ya ni kotkardıñmı taşbakañnı diyep Renat abısınıñ soravına.

- Äye cätmädän çıgardımda suga kertep cibärdem.

- Ä miña ber balıkta artık eläkmäde, äydä öygä kaytabız, äni telefonnan bayuk öygä çakırdı.

Öygä kaytkaç Rumiyä ätisenädä, änisenädä taşbakanı kotkaruı turında tırışıp—tırışıp söyläsädä, anıñ kebek uk bu vakiganı köñellärenä yakın aluçı bulmadı.

Rumiyä yoklarga yatkaçta äldä ber ni vahıt, taşbakası turında uyladı, niçek ikän ul anda suda, cärähätläre niçek künär, kemdä bulsa anarga yärdäm itüçe tabılır mikän.

Şul uylarga çumıp yokıga kitkänendä toymadı.

İrtä anı änise, tor kızım mäktäpkä kiçegüeñ bar, diyep uyattı.

Gimnaziyädä ber nindidä üzgäreşlär bulmadı, däreslär ğadättägeçä vahtında ütep, uku köne tämamlandı.

Gimnaziyädän Rumiyäne häm anıñ abısın, ätiläre maşinada eştän ütkändä tiyep aldı.

Böten kızık öygä kaytıp, mäktäp kiyemnären alıştırıp, yortka çıkkaç totındı.

Rumiyä öy işegen açıp çıguına, alarnıñ işek aldısında älgä qadär ul kürmägän, kızıl kümäktän, ak çalbardan, kara bödrä çäçle, kük küzle, Renat abısınnan iñ kübendä ber yäşkä olorak, ya anıñ belän ber yäşlek uk bulır köbek, buygada abısı belän ber tigez bulgan malay yılmaep basıp torganın kürde.

Malay digän Rumiyäne kürgäç anarga yakınayıp isännäştedä, sineñ isemeñ Rumiyä ikänen min beläm, sin minnän yatlanma, minem atım Yanış, min sine tabıp, siña büläk tapşırırga tiyeş.

Rumiyäneñ tormoş täcribäse älä ni bulmasada, ber säyerlekä ihtibar itte, Yanış anıñ belän söylägändä, irennären selketmi, avızın açmıy, niçekter süli ä Rumiyä anıñ sülägänen işetä.

Yanış Rumiyä belän sülävdän tuktamıyça, çınında Yanış kına süläde, Rumiyä anarga ber süzdä äytmäde, äytergä telägedä bulmadı.

Tik ise kitep, bu nindi yat malay, nik ul Rumiyäne ezläp kilgän, nindi büläk, kem cibärgän ul büläkne, digän uy gına başına kilde.

Şul ara, Yanış, Rumiyägä nindi dä bulsa häräkät yasarga vahıt kaldırmıça, çalbar kesäsenän keçkenä genä äyber çıgardı da, mä Rumiyä bu "modem" kompyutereña modemnı yaraştırda, anı eşlätep cibärer öçen kod itep "Äüdek"süzen yaz.

- Ä sin tatarça yaza beläseñme, yukmı?

Alar oçraşkannan birle ber süzdä äytmägän Rumiyä avızın açıp, - Äye tatarça yazada ukıda beläm.

Tik şul minutta gına Rumiyä Yanış anıñ belän tatarça gına sülägännegenä ihtibar itte.

- Beläseñ ikän bik yakşı, çönki bez tatar telendä genä söyläşäbez didedä Rumiyäneñ kulına modemnı birde.

Modem zurlıgı belän kullanışta yöregän başka operatorlarnıñ modemnarınnan ayırılgısız, tik anıñ ber yagında "Çögä"balıgınıñ süräte.

Sin kara Rumiyä modemnı kompyuterga yaraştırgaç "Çögäneñ" küzläre kızıl töstä kabınır, ä "Äüdek"diyep yazıp kodın kertkäç, Çögäneñ küzläre yäşel ut belän yanar häm ekranda sineñ iske tanışıñ, sin kotkargan taşbaka bulır, tik ul siña üzgä räveştä kürener, ä nik alay bulganın

Didä siña üze söylär.

Kiçä sin kotkargan taşbakanıñ iseme Didä, ul matur gına ber apay.

Yarıy saubul Rumiyä miña kitärgä vahıt, tik bel, modemnı berkemgädä birmä, başka keşe anıñ belän kullanalmıy, ul sineñ öçen genä eşlärgä yasalgan.

Şul süzlärne äytkäç Yanış boroldı da kitep bardı, Rumiyä bu töşemme - könemme diyep ikelände, häzer genä anıñ karşında basıp torgan Yanış, äkämätçe tögelme diyeptä uylap aldı. Tik kulında kalgan modem anı tiz genä öygä kerep modemnı kompyuterga yaraştırıp bu äkiyätneñ dävamın belergä öndäde.

Öygä kergäç Rumiyä änisennän kompyuterda eşlär öçen röhsät aldı, änise däresläreñne eşlädeñme diyep soravına, äye mäktäptä uk öy eşlären anıkladım diyep cavap birde dä, kompyuter aldına utırıp, modemnı kompyuterga yaraştırdı.

Yaraştırıp kod urnına "Äüdek" süzen yazgaç, ber sekuntta köttermiçä "çögäneñ"küzläre yäşärde dä ekrannan bik çibär ber apay yılmaep Rumiyägä endäşte, saumı Rumiyä, sin kauşama min Didä, Yanış sine minem turıda kisätep kuydı, sin häzergä minem söylägänne genä tıñla, sin akıllı kız, barında bik tiz añnarsıñ.

Rumiyä älgä qadär bu dönyada ike matur hatın gına bar diyep sanasa, anıñ berese änise, ikençese ukıtuçı apası bulsa, ä bögengedän ekrandagı apayda, maturlıgı belän alardan berdä kalmagan ikännege belän kileşte.

Didä süzen dävam itte, Rumiyä anıñ aldında söyläp torgan çibär hatın, taşbaka bulalamı ikän, digän uy, yula köbek başında äylände.

Min Rumiyä sezneñ planeta keşese tügel, başka planetadan cirgä oçıp kilgän ekspeditsiyäneñ äğzası, bezneñ planeta "Kızıl tamga"diyep atala.

Kayçandır bik borında "Kızıl tamga planetasınnan kilgän keşlär, bezneñ babalarıbıznıñ babaların, üzläre belän alıp kitkännär, ul häl berniçä tapkır kabatlangan, ni öçender ul planetaga tatarlar gına eläkkän, cirdä bargan isäp belän sanasañ meñ yıldan soñ böten "Kızıl tamga planetası tatarça süläügä küçep betkän, küräseñ başka tellär, ni säbäpleder tatar telenä ottırgan.

Bezneñ babaylar başka planetada da bergä bulırga tırışkannar, tarkalmagannar, üz ara ürçegännär, şuña kürä tellären tatar tele itep, üzlären tatar itep, saklap kalgannar.

Kızıl tamga planetasında fän bik alnıga kitkän, sezneñ cirdä standart sanalgan yaktılık tizlegennän, 5 tapkır tizräk häräkät itä torgan raketalar bar, tägärmäçle ber olau da yuk, ni bulgan olau barsı elektromagnit kırınıñ köçenä äselenep yöri.

Keşlärdä törle katlaulı caylanmalar kullanıp(programmaga kertelgän häldä) vahıtlıça törle canvarlarga äylänä alalar.

Minem misalda, sin anı üzeñ küzätteñ, min siña anıñ niçek buluın añnatıp biräm, bezneñ planetada da törle illär bar, min torgan il "Urta" diyep atala, ul iñ zur illärdän sanala, bezneñ planetada da, cirdägedäy, illär arasında sugışlar tuktamıy, sugış çukmarları barlık ğalämdä bar, "Urta"dävläteneñ gomerlek doşmanı bulgan "Kara yarma"ile dä cirgä väkillär cibärep tora, alar cirdä dä bezgä höcüm itälär.

Bezneñ ekspeditsiyädä, alarnıñ bezdän alda cirgä töşep, bezneñ raketanıñ cir planetasınıñ orbitasına kergänen kötkän, raketalarınıñ nurlar belän ata torgan tuplarınıñ utına duçar buldı. Bezneñ raketa, nurlar tuplarınıñ atakasınnan soñ, saftan çıktı, zur avırlık belän raketabıznı İdel suınıñ östenä töşeraldık häm su astına yäşerdek. Raketada kem bulgannar, aldan anıklanıp kuyılgan programmaga buysınıp, kaysısı—kaya, kem nindi canvar bulıp taraldılar, häm bilgele cirgä bilgele vahıtka cıyılgannar. Tik min genä programmam aksaganga, aldan anıklanıp kuygan energiyä citmäü säbäple, kıtay cätmäsenä uralıp, üz töşemä kotla almadım, sin mine tapkanda min canım belän saubullaşkan idem inde. Tik hodayım miña sine cibärde.

Min üz gomeremdä ike planetada da, sineñ köbek yomşak köñelle, märhämätle, keşegä dä, canvarlarga da, yärdäm itärgä sälätle keşe siräk oçrattım.

Köñeleñä karata köneñ bulsın Rumiyä.

Min siña büläk itep, ägär sineñ telägeñ bulsa, kön sayın, ber äkiyät söylärmen, tik ber şart bar, ägär ikençe könne, kiçä söylägän äkitne miña kabatlap söyli alsañ, kabatlıy almasañ yañadan şul uk äkiyätne söylimen, sin äkiyätne miña, kaytarıp söylägänçegä qadär. Miña äkiyätne söylägäç, äkiyätneñ dävamın tıñlısıñmı, ällä yaña äkiyät söylätäseñme, ul sineñ teläk, min anı ütim.

Ä häzer tıñla berençe äkiyät.

Boron, boron zamanda, äldä cir yözendä kompyuterlarda, käräzle telefonnarda, hättä telivizor belän radio da bulmagan çakta, torgannar di ber urmanda irle—hatınlı şürälelär, alar öyläneşep ozak yäşäsädä, balaları bulmagan. Balaları bulmavı alarnı bik borçıgan häm hafalandırgan.

Mondıy bähetsezlek bezneñ başka töşkän caza diyep, şürälelär üz yazmışlarına buysınıp, bar tirä dönyaga açu saklap urmanda yäşägännär.

Berdä—ber kön şüräle hatını urmanda gömbä cıyuçı babaynı oçrata, babay kurksada şüräle hatınına kurkkannıgın sizdermäskä tırışa, şüräle hatını nik bezdän soramıy, bezneñ urmanda yöriseñ diyüenä, sin üzeñ urman sarıgı minnän ni kirägeñne sora, bälki min siña yärdäm itä alırmın diyep karşı däşä, ahrısı urman halkı gına tügel, tirädäge avıl keşläredä şürälelärneñ bälyasın belgännär.

Şüräle hatını aptrap kalsada, bu urmanda ul huca ikännegen isenä töşerep kıyulana häm babaydan. —Ya ni kartlaç, sin miña urman hucasına ni yärdäm kürsätä alasıñ diyep sorıy.

Babay yılmaep, - Minem ber daruım bar, anı eçkän hatın—kız bezneñ avılda balaga uza, ägär sorasañ minnän, siña da ul darunı biräm, tik buşlay tögel.

Yökkä uzgannan soñ bezneñ avılnıñ ber keşesen dä urmannan kumısıñ , kurkıtmısıñ , ciläk cıyarga, gömbä cıyarga, utın alırga ber nindi dä kirtä kuymısıñ, ägär vägdä birsäñ şul şartnı ütärgä, darunı biräm.

Şüräleneñ keşlärgä buşlay urman baylıgın öläşäse kilmäsädä, gömbäçe babaynıñ süzläre kızıksındıra, çönki ul şüräle başı beländä añgara, balası bulmasa, urman bötenläygä buşlay keşlär kulına kalaçak, ä balası bulsa, äldä karap—kararga bula.

Şularnı uylıda şüräle hatını babayga, - Yarıy, min aksakal sineñ şartıña künäm, bir daruıñnı.

Babay darunı tuzdan yasagan kärzinennän çıgarıp birä, şüräle hatını darunı babay karşında eçä.

Babay borılıp kitkändä şürşle hatınına äytä.

- Onotıp kuyganmın, ägär şartnı bozsañ şüräle balası urınına, adäm balası tuasıñ, şunı bel, diyädä, küzdän yugala.

Küräseñ "Hızır İlyas"bulgandır.

Şüräle hatını ire belän oçraşkaç, anıñ belän ni bulganın çäçmi—tükmi irenä söyläp birä.

Şüräleneñ käyefen keşlärgä urman baylıgınnan buşlay faydalanu hokukı bozsada, hatınınıñ bala tuarga tiyeşlege, köñelen kütärä.

Vahıt ütä, şüräle hatını yökä uza, şürälelär bäbi kötä başlılar.

Cäy ahırıda kilep citä, urmanda bar cimeştä ölgerän, halık soñgı vahıtta şürälelär ber kayda da, urmanda kürenmilär dä, beräügädä timilär dä, digän häbärgä tayanıp, urmanga yöri birä, kışkıga ciläk—cimeşen häzerli.

Könnärdän ber könne olorak avıl kızlarına iyärep, cäyen genä unar yaş tulgan, ike igezäk kız Haniyä belän Haşiyä dä ciläk cıyarga kilälär, ciläkne cıyalar, salam sabagınnan ürgän ärcälären tutıralarda, balan kuagı astına, tamak yalgarga utralar.

Äniläre alarga birep cibärgän töyençektä, ballı kabak eçle, öç öççit bulıp çıga, ike kızda berär öççit ala, yaulık östendä kalgan öçençe öççitne balan kuagı ışıgında utırgan şüräle hatını suzılıp ala, kızlar şüräle hatının kürmäsälärdä, anıñ yon baskan kilbätsez ozın barmaklı kulın kürüdä alarnı kurkudan şak kattıra, Haniyä belän Haşiyä kurkularınnan ireleşep, kärzinnären alıp avıldaşları yanına çabalar. Ni bulgannı barsı iştä.

Vahıtı citkäç şürälene şatlandırıp hatını tua, tik adäm balasın tua, malay tua.

Şüräle monarga kuanırgamı älä kaygırtırgamı ikän diyep baş vata.

Hatınan sin babaynıñ şartın bozmadıñmı diyep sorıy?

Şüräle hatını urmanda igezäk kızlarnı oçratkanın isenä töşerä, äye buldı ber häl, tik min üzem berkemgädä kürenmädem, berkemnedä kurkıtmadım, aş talımnap yöregän çagım ide, ä ike igez kız kuak astına utırıp, ballı kabak eçle, öççit aşarga kereştelär, näfsemä tüzmädem kul suzıp ber öççitlären aldım, alar kıçkırışıp ciläk tulı ärcälären alıp kaçtılar, ä min alar turında ällä kayçan onıttım, min şartnı bozgan bulıp çıgam, häräm yuk.

Äydä atası, keşe sıfatında bulgaç şüräledän tugan bulsada balaga at kuşıyık, tap isem oloña.

Şüräle ozın—ozak uylap tormıy, urman yagalıy akkan yılgada, köymä belän küçem totkan, Äkmäli kartnıñ, şuk malayınıñ isemen şüräle malayına kuşa, äle hatın bezneñ bala çın keşe bula, iseme Godyu bulsın bögennän.

Malayları üsä, ay üsärne kön üsä, yıl üsärne ay üsä, bik tiz arada yeget bulıp üsep citä. Şürälelär Godyuga soklanıp tuymılar, yözgä matur, tängä taza, telgä çäpäk, östävenä şüräleçä genä tügel, keşlärçädä söyli belä.

Tik ber äyber genä şürälelärgä tıngı birmi, Godyu cäy könnärendä ay tulı vahıtta, tönne şürälegä ävrelä dä, urman buyında şarkıldap kölep yöri, anıñ kölü tavışınnan, şürälelärneñ üzläreneñ dä yonnarı ürä tora, ä başka canvarlar turında äytergä dä yuk.

Şürälelär bu bälyadan tişelü yulın tabalmagaç, gömbäçe babaynı ezlärgä bulalar.

Yarıy Rumiyä bögengä bula, irtägäsen kön kürsäter, äkiyätne kabatlıy alsañ dävamın söylärmen, kabatlıy almasañ, irtägädä bögenge äkiyät.

Bögengä huş sau bul!!

İskärmä:
[1] Ust—Kurdyum — boronda tatarlar yılga bugazınnan usä diyep sanagannar häm ul şulayda, Bu süz Kurdım kayan ustene añlata, Kur—kipkän, takırga äylänä torgan dım—su, bu oçrakta yılga. Ust—Kurdyum süze cäyen kibä torgan yılganıñ bugazın töşenderä. Başta Ust – Kurdyumda Batı hannıñ cäyläve bula, annan Ükäktä anarga Saray salgaç arı küçenä. Bu avılnı tatarlar äldä islam dinen kabul itmägän gä qadär tözelgän bula.
Sarıtau kalası.
26.05.12. yıl.


Rumiyä kiç buyı Didädän işetkän äkiyätne yädendä kaldıru öçen, änisenä dä, ätisenä dä söylärgä tırıştı, tik anı tıñlauçı bulmadı, hättä abısıda, älgä qadär anıñ böten serlären tıñlagan häm ser itep saklıy belgän abısıda, bar äle kit monnan komaçavlap yöremä, mondıy äkiyät dönyada da yuk, üzeñ genä uylap çıgardıñ diyep äytep, anardan tiz genä tişelergä buldı.

Şulayda Rumiyä kisäk-kisäk kenä bulsada äkiyätne barsın diyärlek yakınnarına söyläde.

Tik äkiyätne yakşırak söylärgä öyräner öçen irtägä, yakın dustı, sınıftaşı Äminägä söylärgä buldı, şul uy belän yokıga kitte.

İrtästen äniseneñ yagımlı tavışı, uyan inde minem bäläkäy kotkaruçım, MÇS bız sin bezneñ, mäktäpkä barırga vahıt yakınaya, beraz aşıga töş kızım diyep, Rumiyäne uyattı.

Mäktäptä, öydä kiçen uylap kuygança, ozın tänäfestä, dus kızı Äminägä Rumiyä äkiyätne söyläde, annan alar däres buyı, ber beresenä karap, kul barmakların kürsätä—kürsätä köleştelär.

Ukıtuçı apaları, ber niçä tapkır alarga bulagız kızlar, däres alıp barırga komaçaulısız diyep kisätte.

Rumiyä däreslär betkäç, irtägä Äminägä dävamın söylärgä şandırıp öyenä kitte.

Kön bu hätle ozın bulır, kiçkä hätle vahıt bik äkren ütär diyep Rumiyä uylamagan ide.

Tik isäple vahıt ütä, kötkän kiçtä kilep citte.

Rumiyä kompyuter aldına utırıp , , çögäne”kompyuterga yaraştırdıda <Äüdük>süzen yazdı, şul uk sekunta monitorda

Didä kürende, Rumiyä berençe bulıp saulıklaştı. - Yakşı—yakşı matur kız, üzeñdä isän-sau yöriseñme?.

- Niçek köneñne ütkärdeñ?

Rumiyä niçek bulganın, barında söyläp birde, äkiyätne künegü itep kenä bulsada başkalarga söylägänen äytte.

- Ya yarıy anıñ ayıbı yuk, söylä, äkiyätlärne keşelär, keşlär öçen yakşısı ürnäk bulsın, yamanı är bulsın diyep söylilär.

- Äle menä minem çirat miña söylä.

Didä igtibar belän Rumiyäneñ söylägänen tıñlap tordı, ul söyläp betergäç, yarıy äkiyätne döres söylädeñ, äle dävamın

Tıñlısıñmı, älä yaña äkiyät söyliyemme?.

- Dävamın tıñlar idem, ägär mömkin bulsa.

Didä söyläp kitte.

Şürälelär Godyunıñ yaman ğadätennän üz köçläre belän kaldıralmagaç, ata şüräle gömbäçe babaynı ezläp kitä.

Azmı—küpme vahıt uzgandır, niçämä—niçä çakrım urman sukmakların taptagandır şüräle, nihayat urmannıñ iñ kuyı cirendä ber keçkenä genä çişmä yanında gömbäçe babaynı kürä, babay anıñ küzenä älgä qadär şäylänmägän bulsada şüräle babaynı tanıy. Şüräleneñ babaynı älgä qadär kürmägäneneñ säbäbe, babay üze telämäsä, anı berkemdä küralmı.

Ata şüräle babay belän isänläşä.

- Üzeñdäme sau-sälämät yöriseñ urman sarıgı?

- Sauga sau da, arada bar dau.

Sin bezgä yärdäm itkän ideñ kart, bala tudırırga, anıñ öçen bik zur rähmät, tik balabız, adäm balası bulıp tudı, anda siña pinä yuk, hatınım üze ğayeple, şartıñnı bozgan, atlap tügel—tügelgä oçraklı räveştä, näfsesen tıyalmagan, yökle kileş bulganga.

Äle malay, ay usärne kön usep, yıl usärne ay usep, ciget bulıp usep citte, üzebezne bimaza itep beterde, ay tulgan tönnärdä berkemdä kıtıklamagan, timägän kileş, üz töşenä urman buylap şarkıldap kölep yöri, kölü tavışı şul qadär köçle

häm açı, anıñ kölü tavışınnan urman halkı kurkıp urmannan kaçıp bette, urman halkı gına tügel, anıñ kölü tavışınnan üzemneñdä iñsämdäge yonarım ürä tora, kurkuımnan.

Gomerlek dustım bulgan, saz cennäreneñ başlıgı, Täkästä başka sazga küçäbez diyep yöri, ägär çarasın tabalmasañ malayıña.

Yärdäm it inde bezgä babay.

Yärdäm itärgä yulı bar, tik minem şartnı beläsez, cäy ayları citkäç, avıl halkına urmanga ciläk—cimeş, gömbä cıyarga, kirägenä utın alırga, buşlay röhsät itäsez, kıtıklamısız.

- Ya yarıy başka mömkinnek yuk ikän, min rıza, tik kil zinhar yärdäm it. Daru bir.

- Min siña urman sarıgı häzer sülim, ä sin tıñla.

Sezneñ Godyuıgıznıñ çiren dävalı torgan tik ber daru bar.

- Sindä bulsa bir inde miña babay, izgelegeñne mäñge onıtmam, malayda yakşılıgıñnı ayak aska basmas.

- Ul şüräle äfände birä torgan daru tügel, ala torgan daru, sin malayıñnı öyländer, hatın al.

Sineñ hatınıñ kurkıtkan kızlarnıñ bersen, alarnı kiyäügä aluçı yuk, şüräledän kurkıngannar diyep.

Şüräle bu kötmägän täkdimnän avızın açıp kalsada, añına tiz kayttı, tönne urmanda kölep yöregän malayın isenä töşerep.

- Sin aksakal şayartasıñmı?

- Yuk şayartmım, ike kıznıñ bersenä ya Haniyägä, ya Haşiyägä.

Kara äle sin kart, niçek min şüräle başım belän, avılga kiyäügä kız sorap, yauçı barıyım.

Siña üzeñä ber kayada barırga kiräkmi, min siña yauçı tabam, ul gına tügel, tüeñnı da uynap birerdi keşe bar, tik sin üzeñ dä, hatınıñda keşe küzenä kürenmägez, eşne harap itärsez.

Ä bez sineñ belän bolay eşlärbez. Sin urman yagalıy akkan yılgada, küçem totuçı Äkmäli kartnı beläseñ, anıñda ciget olo bar, ul da anı öyländerü teläge belän hıyallana, tik kilen kiterergä “keşe tösle”öyläre yuk, Mamay han(1) zamanınnan kalgan, ber täräzäle öy, ägärdä sin Äkmäli kartka öy burasına buşlay büränälär birsäñ, ul ulıñnı gına tügel, sinedä öyländerer.

- Kiräkmi min öylänmim, bu hatınnanda kaya kaçarga belmi yörim. Ägär Äkmäli minem bälyanı çişärgä bulışa ikän, het yartı urmannı alsın.

- Dimäk kileştek.

Aksakal min sinnän sorargamı yukmı diyep ikelänep toram, ä Äkmäli malayınıñ atası, anası kem?

- Atası Äkmäli, ä anası ayırım süz.

Sin yılga ar yagında torgan “Ubırlı karçık” belän tanışmı?

- Äye, ütkän cäydä genä kunakka kerep çıkkan idem, oça torgan agaç kileseneñ tizlege kimegän, kuzgalıp kitkändä saplı yort seberkese belän yärdäm itmäsäm, öy aldındagı alanım oçıp kitär öçen keçkenä diyep zarlandı.

Menä şul “Ubırlı karçık” yäşräk çagında İdelneñ tau yagınıñ ber “Ubırına” kiyäügä çıga häm kız taba.

Tik ozak toralmıy, kire üz urmanına kayta.

Küräseñ “Ubırnıñ” holkın yaratıp betermägänder.

Şul cirgä citkäç Rumiyä Didädän .

Didä “Ubır” soñ nindi bula?

- Min üzem Rumiyä “ubırnı” kürgänem yuk, tik urmanda küp yöregän keşlär bolay süli, Ubırnıñ :

        Kaşları kuşık,
        Küzläre kısık.
        Avızı kıyşık,
        Boronı tomşık.
        diyep ätkännären işkänem bar.
İmeş ubırlar tönne alarga oçragan, barlık canvarnıñ da, tomşıgı belän tiresen tişep kanın eçälär di.

Annan siher belän küzlären bäylilär häm yäden alalar.

- Yarıy sin artık büldermä mine, sorauıñ bulsa äkiyät betkäç sorarsıñ.

Ya kay cirdä tuktap kalgan idem?

Ubırlı karçık kire üz urmanına kayta.

Ähä –tik ul çakta, ul äle ubırlı karçık bulmıy.

Ubır hatını kızın yakşı tärbiyäli, üze belgän siherlärne kızınada öyrätä, şulay ikäü urmanda tärtip bozmıy toralar.

Tik vahıt ütä, kız buy citä, ä tirädä kiyäügä çıgarlık ber ubırda yuk, ubır kızı bulsada yöräge tıngı birmi.

Şulay ber könne urman kırıyında yöregändä, küzenä Äkmäli çagıla, yeget bulmasada äldä yarısı gına tatar, tatar äytmeşli, peçän yukta—salam da peçän!

Bu kız Äkmäli belän tanışa, min kürşe avıldan çitekçe Harisnıñ kızı Mästyura diyä, anı sıhırlap üzenä gayşik itä.

Şulay itep dönyaga Godyu tua.

Kıznıñ anası bulgan ubır hatnı, kızı kemnän yökle ikänen belgäç ük, açulanıp kaya aşıktıñ, siña kiyäügä ubır tapmagan bulır idekme, tatardan bala tabarga cıyınasıñ, ul tatardan tugaç, anarda tatar holegı bula, ul eşkä genä yarıy, ul yañgalıy almıy, keşlärne aldı almıy, hättä orlıy belmi torgan bändä bulaçak diyep ärli, bala tugaç uk malaynı Äkmäligä kiterep birä.

Äkmäli balanı kulına alada kürşedäge avıl mullasına bara, mulla abzıy balaga isem kuyarga kiräk diyep.

Mulla bala kemnän tuganın belgäç, açulanma Äkmäli, ubır kızınıñ uynaştan tugan balasına doga kılıp isem kuymım, tik inde tere can iyäse bulganga Godyu diyep ata oloñnı, digän kiñäş birä.

Ä ubırlı karçık, kızın, Ural tau cirlären bilägän ubırga, kalımsız—mägersez genä kiyäügä birä, kız karşı bulsada sıhırga karşı toralmıy, kart ubırga öçençe hatın bulıp bara.

Äkmäli balanı yalgız üsterä, üsep citkäç keşlärdän kim bulmasın diyep öyländergesedä keli, tik öyländerälmi, öysez cigetkä kızların birüçe bulmas diyep kurka.

Yärdäm itmäsme diyep ubırlı karçıkkada barıp karagan bulgan, tik tegese, altınday kızımnı harap itteñ, adäm ahtıgı diyep kuıp cibärgän.

Äle sin barın beläseñ, bar hatınıñ belän, oloñ belän söyläş, oloñ vahıtlıça Äkmäligä tororga küçär, ike igez bala bulırlar.

Ä min Äkmäligä kittem, barıp anıñ belän kileşiyem.

Äkmäli gömbäçe babaynı şatlanıp karşı ala, anıñ turıda küp işkän bulsada, monda tuıp, kartaygançı torsada, anı kürgäne bulmıy, tik gömbäçe kart, kürengän keşesenä zur şatlık kiterä ikänen işetkäne bula.

Gömbäçe babay äylänep—tulganıp yöremi, Äkmäligä turıdan, nik kilgänen söyli.

Şüräle anıñ da olon öyländererergä soralganın äytä, bar şartnı açıp sala.

Äkmäli şatlıgınnan ni eşlärgä belmi, babayga rähmätlär ukırga totına, babay anı bülderep.

- Sin kabalanıp yöremä, äydä kürsät, öyenñne kayda salırga isäbeñ bar, nigezen bilgelä. Min şürälegä kürsätermen.

Öyneñ urının bilgelilär, babay artın katırtıp, tagın ber kabat şartnı kabatlıy da, kitä başlıy, ä Äkmäli babayga şüräleneñ malayı bögen uk kilsen, niçektä öygä sıyarbız diyep, babay artınnan äytep kala.

Gömbäçe babay barın şürälegä söyli, öyneñ urının kayda ikännegen äytä, Äkmäligä urmannan büränälär taşırga yärdäm itärgä dimli.

Babay belän şüräleneñ söylägänen çittän alarga kürenminçe tıñlap torgan saz cennäreneñ başlıgı Täkäs şüräle malayın öyländeregä tırışıp yöregänen bik tiz añgara, ä ul öylängäç urmanda kalmagannıgında töşenä.

Şuña kürä babay kitkäç şürälegä saz cennäre, gomerlek duslık hakına, öy öçen büränälär genä tügel, öyne tön eçendä tözeptä biräçäklären belderä, ägärdä Godyu urmannan arı torıga küçsä, şuräle anıñ şulay bulaçagın raslıy.

Karañgı töşü belän saz cennäre öy tözergä totınalar häm tañga tike öyne kerep tororlık itep tözep beterälär.

Tañ atırga berär säğat kalgan bulganga ber Täke isemne yaş cen, Täkäskä, agay tañga tike vahıt baytak, bu adäm balasına munça salıyık, koyısında kazıp, buralap kitiyek, bälki kunakka kilgälärbez, eşlägän eşebezneñ bezgädä faydası tiyär, kiläçäktä.

Başka vahıtta mondıy mañka aşagan cenne, Täkäs tıñnamaganda bulır ide, tik tizdän şüräle malayınnan kotolaçak ikännärenä şatlanıp yöregän cennärneñ köñelen töşermäde, äydä şulay bulsın, munçada salabız, koyıda kazıbız, rähmät bezgä kiräkmi, ä faydası bälki bu öyneñ bezgädä tiyär.

Tañ şäüläse belener aldınnan cennär barsıda sazga kitä, ä Äkmäligä öy kala.

İrtä Äkmäli yaña salıngan öyne kürep ise kitä, şatlıgı eçenä sıymıy.

Tirä yak avıllarga Äkmäli yaña öy tözegän digän häbär taralgaç, ul Haniyä belän Haşiyägä yauçı barırga cıyına, ike yegetne karşına utırtıp kaysıñ Haniyäne, kemegez Haşiyäne ala diyep sorıy, cigetlär aptırap kala, ber ni äytälmilär, çönki alarnıñ kızlarnı kürgäne bulmıy.

Alaysä kızlar üzläre saylar, tik tagın ber çişelmägän mäsälä, sez ikegezdä Godyu isemle, beregezneñ ismen üzgärtergä kiräk.

Äkmäli malayı, äti min atımnı alıştırmım, kunak cigete alıştırsın, ul siña kunak cigete tügel, tugzan—tugız tapkır äyttem, sineñ tuma eneñ.

Ä isemen eneñneken alıştırabız, anıñ isme bögengedän Godyuş bulsın, almaştırunıñ ber gayıbe yuk, mulla kuşkan at tügel.

Şulay itep cäyneñ ber könendä, Äkmäli cigetlärne iyärtep, küçtänäçlär, büläklär alıp Haniyä belän Haşiyäne kiyäügä sorarga diyep yauçı bara.

Kızlarnıñ anası Halisä tätäy, mondıy bähetkä ohşanırgamı, yukmı diyep ikelänsädä, Äkmäli kızlarnı kiyäügä sorap süz başlagaç, şatlıgın yäşerälmi, yäşerergä tırışmıda.

Tiz arada urtak süz tabalarda, tuynı ber mäceles belän ütkäregä kileşälär häm şulay eşlilärdä. Tuydan soñ yäşlär ike parıda Äkmäligä rähmätlär äytep, kayadır kış bik kıska bula torgan yakka, küçep kitälär.

Alarnıñ kayda ikännären berkemdä belmi, tik urman halkı arasında ubırlı karçık onokasınıñ tugan könenä, agaç kilesenä büläklär töyäp kaydadır cılı yakllarga oça diyep söylilär. Tik ul gaybätkenä bulırgada mömkin, çönki döresen berkemdä belmi.

Şürälelär Godyuşka ireksälärdä, ällä ni yözgälänmilär, anıñ sau—sälämt ikänenä şatlanıp toralar.

Tik Äkmäli genä bähetsez bulıp çıga, Godyuşnıñ hatını belän küçenep kitkänen belgäç, saz cennäre yaña öygädä, munçagada, karañı töşkäç huca bulalar, hättä Äkmälineñ gorurlıgı bulgan saf sulı koyıga da, onokası belän sukır cen iläşä.

Äkmäli tirädä berdän—ber yakın keşese bulgan, kodagisına zarlanıp öyem dä, munçam da bik äybät, koyısın äytäsedä yuk, tik tulayım rähäten küralmım, karañgı töşädä cennär mazamnı alalar.

Töne buyı öyneñ çormasında yapon-taktasında uynılar, kuzdä yomalmım, nindider uz cırların cırlılar, munçadagıları dömbäkkä(2) sugalar küräseñ cen tuyları uzdıralar, koyıdan bala yılagan tavış işetelep tora.

Ber aylı tönne, bismillyamnı äytep tışka çıkkan idem kodagi käbeşem, ata cen bulır inde, öy yanında yatkan çak kına keşe kolaçına sıya torgan, altı metrlık büränäne, ürä totkan kileş, kulınıñ baş barmagında äyländerä, çın barmagıda sänäk sabı kalınnıgı bulır.

Nişlärgädä belmim, ni öçen miña mondı caza tigän ikän.

- Sin koda mullaga barıp bak, bälki ul böti yazıp birer, diyep kiñäş birsädä kodagisı, mullaga barıga vocdanı citmägän Äkmälineñ, üzeneñ tınıçı öçen başına nindi gonyahlar alganın belgängä.

Berdä—ber kön cennär anı tınıçka kaldırıp, üzlärenä başka korban tabarlar digän ömet belän yäşi Äkmäli.

Şunıñ belän bögengä tämamlıyık Rumiyä.

Didä sin soravıñ bulsa äkiyätneñ bögenge öleşen söyläp betergäç, soravıñnı birerseñ digän ideñ.

Mindä barı ber sorau, niçek ubırlı karçık, agaçtan yasagan iskerep, yargalanıp betkän kilesendä oçala, saplı seberke belän kütäreleş kuaten arttırala?

Min äkiyättäge ubırlı karçıknıñ oça torgan apparatı turında berni äytälmim, ul äkiyät.

Ä menä bezdä, bezneñ ildä, bezneñ planetada, törle äyberlärne, havada keşlärgä häräkät itär öçen kullanalar.

Menä siña da, bez irtägä gadi gına havada oça torgan şähsi oçkoç, biregä telibez, ägär oçarga kurıkmasañ.

- Min ber närsädändä kurkmım!

Bez sineñ ihtiyärlık mömkinnekläreñne tikşerdek, bezneñ planetada kullana torgan tabel buyınça 100%, ä sin äldä bala.

Aldada şulay bulsa, bez sine üz planetabızgada kunakka gına bulsada çakra alabız, bilgele teläsäñ, siña 16 yaş tulgaç.

Meñ gafu, vakigalarnı aşıktıram.

İrtägä siña birä torgan oçkıç, bezneñ planetada kullanılmıy diyärlek, alar bezneñ planetanıñ iñ berençe, balalar öçen yasagan gesteromobilları, ä cir şarında ul oçkıç iñ aldıngı oçkıç dip äytep bula.

Çönki anı keşlär kürälmi, ber nindi lokatırda anı kürmidä havada tabalmıyda.

Ä häzer min siña havada şähsi oçkıçta oçu kagidälären söylim, irtägä mineñ belän oçraşkaç alarnı miña kaytarıp söylärseñ.

İrtägä vahıt tabıp Yanış üzeneñ yärdämçese belän, siña öyeñä, mahsus tukımadan tekkän açık-kızıl tostäge, balaksız çalbar,

Häm başlık kiterer, çalbarnıñ alnı yagında kapkaçlı kesä, ul kaptırmalar belän biklänä havada oçar öçen ul çalbar kesäsenä voleybol tubı zurlıgında, karaltkan kömeş tösendäge, şaktı avır tup urnaştırıla.

Oçarga anıklanunıñ çiratın yatla häm berkayçanda onıtma, berençe başlıknı kiyäseñ dä, sakal astınnan kayışın ikençe kolakçaga eläkteräseñ, ägär elmäk döres eläktergän bulsa, kolagıña çeben bızıldagan tavış işeteler, döres bulmasa bernindidä tavış çıkmıy.

Annarı uz kiyemnäreñ östennän, çalbarnı kiyäseñ, bilbau kayışın eläkteräseñ, kayışnıñ timerendä öç töymä, urtada kızıl, asta kük, östä yäşel. Tupnı kesägä kuymıça ber töymägädä timiseñ, tupnı urnına kuygaç, kesäne kaptırmalar belän biklägäç, uyıñda gına siña kaya barırga kiräk ikänen uylısıñ häm urtadagı töymägä basasıñ, şul çak sin ütä kürelmäle şar eçendä kalasıñ, şul şar sine kiräk cireñä havadan citkerä, ägärdä häräkättän tuktap, havada äselengän kileş kalıp, närsänedä küzätkeñ keli ikän, kük töymägä basasıñ, oçuıñnı dävam itergeñ keli ikän, kızıl töymägä basasıñ, oçkıç sine başta barıga niyätlägän cirgä iltä.

Ä kire kuzgalıp kitkän cireñä kaytam disäñ yäşel töymägä basasıñ.

İseñdä tot sine ber kemdä kürmi, ä sin havadan barısın küräseñ.

Äkiyätne barsınada söyli alasıñ, ä oçkoç turında, anarda oçu kagidäläre turında, ber kemgädä söylämä, hättä üz alnıñada tavışka kagidälärne kabatlama.

Yarıy appagım kabat sau bul, irtägä tike huş.


İskärmä.
1. Mamay han—tatarlarnıñ kiyät yürkin ıruınnan, Çıngız-bi han “Yazu”kagidäläre anı räsmi räveştä han bulırga mömkinnek birmägän, üze temnik kına bulsada Altın urda dävläteneñ kön batış yagın kulında totka, Tohtamış han anı ciñginçegä qadär.

Tohtamış hannıñ señelenä öylängän bula.

1366elnıñ tiyeşen(yasagın)Mäskäü kenäzennän almıy, şul akçaga Demitri Donskoy Mäskäüneñ agaç kremele urnına, ak taştan kremel sala, iñ kızıgı anıñ näselennän bulgan Mariyä Glinskaya İvan 4 (yavız)İvannı tua, İvan groznınıñ kiyät yürkin ıruınnan bulgannıgın Mäskäüneñ gerbı itep yurgınnarnıñ tugın aluı dälilli, Yurgınnar kul astında törkilär, zamanında kıtaylarnı(drakon)acdahanı ciñä, kıtay häzerdä illären drakon saklı diyep sanı, ä böten dönyaga bilgele törkilär söñgele caydak ikäne ğasırlar buyına bilgele.

17.08.12 yıl.





(dävamı)
İke ak kübäläk köbek, çäçenä ürep kuygan ak bantiklar, adım sayın kuzgalıp torop, çittän karasañ, çında ike däü kübäläk sıman, kıznıñ başına kungannarda, nigäder oçıp kitälmi talpınıp—talpınıp alalar da kire kunalar şikelle kürenä.

Gemnaziyägä Rumiyä köndä sabakka bik pöhtä kiyenep yöri, ä bügen nindider näzäqat belän kiyengän, üzendä uzdırgan diyärseñ, ni kigäne kileşep tora, üzendä bäyrämçä tota, çönki bügen dürtençe sınıfnı tämamlıy, kızıbız.

Sabaktaş kızları belän şavlıy—şavlıy söyläşep, cäyge yalda kem kayda barırga cıyınganlıgın töpçenälär.

Rumiyäneñ köñele küptän avılda, äbilärendä bulsada gemnaziyä direktorınıñ notıgın dikqat belän tıñladı, tik anardan gemnaziyä yortınnan çıkkaç direktordan soñ çıgış yasagan ukıtuçılar, mäğarif türäläre ni turında söylädelär diyep sorasañ, avız açıp ber süzdä äytälmäs ide.

Çönki anıñ başında Didä söylägännär kat—kat kaytıp äylänä birälär.

Anı oçu mömkinlege çakıra, aşıktıra böten kalgan dönyasın çitkä etärep, tik ber uy, niçek bulır ikän ul oçu digän närsä, nindi hislär bilär ikän anıñ küñelen oçkanda.

Şulay ber yaktan anıñ tizdän avılga baraçagı, ikençe yaktan ber yalgızı uze genä havada şähsi oçkoçta oçarga tiyeşlege, Rumiyäneñ yörägen yış—yış tibärgä mäcbür itä, avılga bargalagan kız, azmı—küpme avıl tormoşın belä, andagı bulgan dus kızları belän oçraşu da, Uzin yılgasında su koyınular da, äbiseneñ tor kızım koymak peşerdem diyep anı yokodan uyatularıda, barsıda kürkäm küreneş bulıp küz aldına kilä, ä oçu digän, ber serle tabışmak bulıp, köñelen kıtıklıy.

Mäktäptän öygä kaytkada, änise belän kaytırga turı kilgändä konditerskiga kermi kalmılar ide, nindi säbäp belän bulsada Rumiyä änisen alıp kerä, ä kergäç öyep-öyep kuygan perocnılarnı, eklerlarnı kürep kemneñ küñele tüzsen bitaraf kalırga, ä bögen änise belän ikäü konditerskiy yanınnan ütsälärdä, Rumiyä änisenä ber ni äytmäde.Äniseneñ ise kitep kızına karasada, däşmi kaldı.

Kiçkä tike yartı kön vahıt bulsada, Rumiyä öygä aşıktı, öygä citkäçtä, töşke aşnı, aşar—aşamas kına, tamak tuydırgan buldı.

Östäl artınnan torıp yortka çıktı, anıñ aşıguı buşka bulmagan, anı tallar külägäsendä, nindider anardan az gına buyga kateş, anıñ köbek ük kiyengän malay belän, Yanış baskan kileş kötep torganın kürde.

İske tanışlar köbek saulıklaştılar.

Yanış, Rumiyägä tanış bulmagan malaynı, kulı belän izäp yanına çakırdı, menä tanış bul Rumiyä bu minem yärdämçem Agiş, ä siña Agiş min Rumiyä turında söylägän idem.İke cigetneñdä arkalarında zäñgär töstäge, zur külämle ryukzaklar, Rumiyä Agişnı centekläp küzätkän arada ike cigettä ryukzakların arkalarınnan saldırıp cirgä kuydılar da, Yanış, Rumiyägä Didä añarga söyläp birgän oçar öçen kullanaçak äyberlärne kıznıñ karşısına tezep kuydı.

Sin tıñlısıñ Rumiyä, min söylim, niçek anıklanu tärtiben häm niçek oçu kagidäsen.

Häzer minem artımnan böten häräkätläremne kabatlıy bar, min niçek, nindi çiratta närsä östemä, başıma kiyäm, sindä şul uk çiratta oçu äyberlären kiyäseñ.Berençe oçkanda min sineñ oçkoçıñnı üzemneke belän yänäşa itärmen, oçkoçlarda parlap oça torgan programma bar, sin yalgızıñ, üz töşeñä genä oçarga öyränginçek başta mineñ belän, annarı Agiş belän oçarsıñ.

Ä häzer äydä kiyäbez, oçu äyberlären.

Yanış, Didä Rumiyägä niçek söylägän ide, şul çiratta kiyenä bardı, Rumiyä anardan berdä kalışmıça kiyende, nihayat Rumiyä çında Yanış köbek ük, ütä kürenmäle şar eçendä kaldı, utırır urında şul uk matdädän, alda yäşel kayma belän äyländerep alıngan ekran, anda törle Rumiyägä tanış tögöl kürsätkeçlär.

Kolakçalarda Yanışnıñ tavışı, ya maturkayım kittek, bismillyañnı äyt.

Dörestä, Rumiyä üzeneñ havada oçkanın sizde dä, kürde dä, alar Ust—Kurdyumnan kütärelep kitep, İdel östennän könyakka oçtılar, Rumiyä tirä yakka bik karamıça, aldın da ni kürgänen genä küzätte, anıñ aldın da uk, kul suzıp citär arada akçarlaklar oça, kızık, akçarlaklar küräme ikän anı?, kürälärder, kürmäsälär kilep bärelgän bulırlar ide, diyep uylap aldı.

Uvek belän Krasnıy tekstilşik arasında ekranda kızıl sızık kürende, şunduk kolakçada Yanış tavışı işetelde, bögengä bula, äydä öyeñä kaytabız.

Oçkıç äz genä öskäräk kütärelde dä, häräkäten tizlätä töşep kilgän marşruttan bik az gına İdelneñ sul yak yarına taypılıp, ütkän marşrutka sızrınkı Ust—Kurdyumga oçtı häm ahırda Rumiyälärneñ yortına barıp töşte.

Töşkäç, Yanış kolakça aşa Rumiyägä närsä eşlärgä kiräklegen äytä bardı, ä ul anıñ äytkänen ütäde.

Ber minut, iñ kübendä ike minut vahıt ütkänder alar oçarga mömkinnek birgän äyberlärne salıp, tal yanında basıp torop, ber beresenä karap, Yanış Rumiyägä karap bu kızga oçu niçek tässir itte diyep kızıksınsa, ä Rumiyä Yanışka karap ya döresme eşlädem ikän barısında, yalgışlık cibärmädemme oçkanda.Yanış tınlıknı bozıp, ya ni äytiyem täüge oçuıñ bik şäp, tik ber ayıp sindä, min sineñ yörötüçeñ bulgaç, siña başıñnı uñ yakka borıp, mine küz küremennän yugatmaska tırışırga tiyeş, bögen min täcele progamma belän oçtım, ul programma sine saklap itte, ä kiläse oçuda min predohranitelnıy programmanı kuyarga hokukım yuk, kara anı dikqat belän Didä sülägänne dä, min öyrätkännedä tıñla.

Ya yarıy kalgannarın siña Didä añnatır, ber ryukzak siña kalsın, yuk ikesedä kalsın, äniyeñ, ätiyeñ alar turında siña bernidä äytmäs, torsınnar bülmäñdä, sau bul Rumiyä didelär dä, kitep yugaldılar.Rumiyä öygä kampyutırga aşıktı.

Ya niçek buldı täüge oçuıñ Rumiyä? Didä şondıy sorau belän süzen başladı.

Ber süzdä äytmiçä dä Didä kıznıñ yözendä, kiñänü, rızalık häm tagın närsäder, süz belän äytelep betmi torgan, keşeneñ bu minutta bähetle ikänen kürsätä torgan, açık çırayın kürde.

Rumiyä aşıga—aşıga süzlären berse östenä bersen akdarganday, Didägä niçek oçkanın söyläp birde.

Havadan karaganda şähär yılga belän iskitkeç matur küreneş hasil itälär, ul küreneş şul hätle tabigi, anı kürgän keşeneñ kuz yavın alırlık.

Min Didä siña bik rähmätlemen, miña tugan yagımnı koşlar oçkan biyeklektän, küzätü mömkinlege birgän öçen.

Yarıy Rumiyä min belgänçä sin avılga äbiläreñä kitärgä cıyınasıñ, sine kem ozatıp baramı?

Äye, ätiyem mine äniyem belän itep kuyalar, Kara—Uzin yılgası yarına urnaşkan avılga.

Uzin yılgalarında bezneñ gesteriz orbitabız yuk, şuña kürä ryukzagıñnı öydä kaldır, anda oçu mömkinlege bulmas, ä novotbuk alıp barsañ minem belän aralaşa alasıñ, äkiyätlärne sülävemne dävam itäçäkmen, telägeñ bulsa.

Älbättä bar.

Şartıbızdan çıkmıbız kızgınay, kiçä söylägän äkiyätne miña kabatla.Rumiyä äkiyätne Didägä kabatlap söyläp birgäç, oçu kagidälärendä söylägäç, Didä anardan, sin kızıksınsañ min siña äbiyeñ torgan yaklarda halık telendä yöregän äkiyätne söylim, min söyläp betermägänen äbiyeñnän soraşırsıñ.

Hup! min rıza, Didä äydä söylä, İdel belän Ural yılgası arasında torgan halıknıñ äkiyäten.

Boron, boron zamanda, äldä sez tatarlarnıñ baş kalaları Mäskäüdä, Kazanda tügel, ä Saray kalası belän, Bolgar şähäre bulgan vahıtta, torgan di, Saray şähärendä Ali Ütäş digän ber keşe, ul han karşında kaznaçı väzıfasın ütägän, berniçä hatını bulsada, tik ber Aytulgan isemle kızı gına bulgan.Ul kıznıñ maturlıgına(Culçı Öleşendä)[1] ise kitmägän adäm, gayşik bulmagan ir kalmagan, hättä Baskunçak küle yanındagı Olo Bögdä tauı hucası bulıp sanalgan, şuşı tau mägäräsendä torgan diyü päriyedä, ul kızga gayşik bulgan.

Tik atası sorauçı küp bulsada, kızın kiyäügä birmi torgan, bälki han üzenä, ya berär malayına hatınnıka alır diyep ömet itkän.

Tik bu ömet, koro hıyal gına bulıp kalgan, çönki hannar, murzalar ya hannar varislarınnan üzlärenä hatın saylagannar, kübendä.

Siräk kenä bulgan, buluın, gadi halıktan çıkkan maturlargada han öyendä urın tabılgan, tik bu oçrakta tügel.

Şulay könnärdän ber kön, yıldan—yıl kilgän ğadätkä buysınıp, cihanga may ayı kergäç, han (Altın urtadan)Saraydan yazgı—cäyge baş kalasına Bolgarga, yulga kuzgala, üze belän barlık ğaskärne häm cömhür başı belän, barlık divançılarnı alıp Bolgarga taban kütärelep kitä.

Sarayda beklarbaşında kaldırmıyça şähär belän idarä itärgä häm anı törle afättän saklarga diyep Ali Ütäşne kaldıra.

Anıñ kulı astında, toz küleneñ karaulı häm yaralılar dävalana torgan, toz küleneñ çişmäläre yanına urnaşkan künçeklärneñ[2] sakçılarvı gına kala.

Han kaznanıda üze belän almıy, Sarayda kaldıra.

Han kitkängä ällä ni vahıtta ütmi, küräseñ çül artı yalmavızınıñ tıñçıları niçekter, yalmavızga şähär ğaskärsez kaldı, sugışırga turı kilsä, kalanı yaklauçı yuk, ä däülätneñ kaznası şähärdä, han sarayı astında, mahsus kaznalıkta yatkanın häbärlilär.

Yalmavız ğaskären tuplap, çül aşalıy ütep, tatarlar başkalasına, Saray şähärenä höcüm yasarga bula, tik üze ilendä kalıp, ğaskär başına üz kızınıñ şaytan malayınnan tugan turunın cibärä, çül törkiläre yalmavıznıñ onogın yalmaşaytan diyep atap yöretälär ikän, çönki ul äfsen ukıp, timer kavırsınnı koşka äylänä ala, kilbäte belän yarkanatka ohşasada, anardan meñ tapkır zurırak diyep, tatar säüdägärlärenä söylägännär.

Bu habärlärne işetkän Ali Ütäş ni eşlärgädä belmi, şuña kürä şähär kartların cıyıp mäslihat itälär, böten kaznanı arbalarga tiyäp taşıp Olo Bögdä[3] mägärälärenä yäşeregä kul kürälär, hanga bu bälya turında häbär itärgä, ilneñ iñ osta şımçısın bulgan Yılu İsänne cibärälär.

Tau hucası, diyü päriye belän kileşergä Ali Ütäş , däülättä iñ kıyu keşese diyep sanalgan, han sarayınıñ karavıl başı bulgan, İstyuk Şäkertlene yullıy.

Dala kipçaklarına, bilgele bulgança tön urtasında diyü päriye mägäräsennän çıgıp, tau başınnan astarak torgan torataş yanına çıgıp utıra ikänen, İstyuk soraşıp belä häm ozakka yomışın suzmıy, tönne Olo Bögdä tavına diyü päriye belän küreşergä bara.

İstyuk kıyu keşedän sanala, tik anıñ tauga menep citkändä kürgäne, anıñ iñsä çäçlären ürä torgıza, taunıñ urta ber cirendä torgan, altı arşin biyeklegendä bulgan taş hatın sını, anıñ yanında utırgan diyü päriye belän çagıştırganda, bäläkäy bala kebek kenä kürenä, diyü päriye tau östendä, tau bulıp tora.

İstyuk atınnan töşminçä diyü päriyenä yakınaya, diyular ifratta gäüdägä zur, bar tännären yon baskan ikännegen iştkän bulsada, diyünı üz küze belän kürgäç anı kaltıravık basa, diyü pärisedä küzen açıp, anıñ küzen açuı İstyuknıñ az-poçık kalgan kıyulıgında yugata, nik disäñ diyü päriseneñ mañgay urtasında çäytabak zurlıgında barı bergenä küze, nindider yäşkelt tös belän yaltrap tora, İstyuknıñ kolagına kük kükrägän tavıştan berdä ayrılgısız tauış belän, diyünıñ anarga äytkän süzläre işetelä.

- Fu, adäm ise kilä, kem sin?, yakın kilmä, sülä yomışıñnı, min yakşı işetäm.

İstyuk diyü päriyenä, kem anı bire cibärgänen häm nik cibärgänen kaltravın basa-basa, totlıga—totlıga bulsada Sarayga yau kilgänen dä, yalmavıznıñ turunı, yalmaşaytan ul yaunı alıp kiläsendä söyli.Yalmaşaytan timer kaurılı koşka äylänep, avızınnan yalkın tökergänen dä äytä.

Diyü päriye İstyuk söyläp betergäç, uñ kulı belän suzılıp tau yagalıy yatkan yöz potlık çuyın çukmarın kulına alıp öskä kütärä häm kulın çukmar belän östä totkan kileş, kük kükrägän tavış belän äytä, kaznagıznı mägärälärgä taşırga da röhsät itäm, anı saklargada alınam, tik minem ber şartım bar, Ali Ütäş miña hatınnıkka kızın Aytulını birsen.

Artık kilep yöremägez, altın tiyägän arbalar aldınnan Aytulı miña hatınnıkka diyep kilsä, min rıza.

Ä häzer tay monnan, küzem kürmäsen üzeñne.

İstyuk diyü päriyeneñ täqatennan ise kitkängä ber süzdä karşı äytmi Sarayga çaba.

İstyuk, Ali Ütäşkä anıñ boyrıgın ütägännegen häm diyü päriye nindi şart kuygannıgın, Saray kalasına kaytkaç, turıdan—turı kaznaçınıñ öyenä barıp söyli, öydägelär barsıda diyü päriyeneñ Aytulını üzenä kiyäügä birergä täläp itkänlegen, tik şul çakta gına, tatarlarga yärdäm itäçägen, kaznanı saklarga alınganın da äytä.

Ali Ütäşneñ açuı eçenä sımasada öydägelärgädä İstyukkada belgerergä tırışmıy, mömkin qadär sabır tavış belän, doşman yauı yırak, ä han äldä şähärdän bik yırak kitep ölgermägänder, Yılu, han ğaskären citärdä, hanga bar bulgan hälne söylär.

Ä han inde üze, yalmaşaytannı häm anıñ ğaskären tarmar itär.

Ä minem diyü päriyenä birer kızım yuk, anıñ gomeren zaya itärgä.

İstyuk üze küptän Aytulıga küzen kızdırıp yöregän bulsada, Aytulı belän bergä han cäylävendä uskän, baş börketçe malayı bulgan Kasımnan kurkıp yöregän ikän, häzer Aytulınıñ söygän carı, anıñ öçen utka, suga kerergä anık, Kasımı, han yanında Sarıtaunı uzıp Bolgarga yakınnaşkandır.

Şuña kürä anıñ öçen otoşlı mizgel citte diyep sanap, İstyuk, Ali Ütäşkä miña Aytulını kiyäügä bir, diyü päriyenä ul kiyäüdä diyep äyterbez, İstyukka ni diyep Ali Ütäş äyter ide ikän, ägärdä yort kapkasına kazaklar şakamasa, ul kazaklar dävlät çige sakçılarınnan bulıp, doşman yauınnan köç häl belän kotolgannarı turında kaznaçıga citkerep, yau yazgı taşkın köbek yulında ni oçraganın, kırıp sebrep, yukka çıgarıp, Saray kalasına urgılıp kilüen äytälär.

Älegä qadär az bulsada kaznanı saklap kalalam digän ömete bulgan bulsa, kazaklar kitergän häbärdän soñ, kaznaçı yugalıp kala.

Ğailäsen alıp şähärdän kaçsa, anı han barıber taba häm kaznanı taptıraçak.Kazna bulmagaç anarga ülem, yalmaşaytanga karşı çıksa da, şul uk ülem kaznada bulmıy, can da bulmıy.

Şulay anıñ yugalıp kalganın kürgän Aytulı, atası yanına kilep, äti min diyü päriyenä kiyäügä çıgarga rıza, äydä it mine.

Aytulınıñ änise Nursılu gına, yılıy—yılıy kaznaçı karşına tez çüklänep äräm itmä berdän—ber kızıñnı diyep yalvarsada, Ali Ütäşneñ başka hatınnarı, ya ni yılısıñ, vahtı citkäç kızlar kiyäügä çıgarga tiyeş, ul bik zur şatlık, bezdä menä uz vahıtında kiyäügä çıktık, harap bulganıbız yuk.

Diyü päriye sorıy ikän kiyäügä Aytulını, birergä kiräk, andıy kiyäü bu avır zamannarda üzeñä teräk bulır.

Kemneñ kıyulıgı citär, Ali Ütäş siña tiyärgä, kiyäüeñ diyü päriye bulsa.

Ällä hatınnarın tıñlap, ällä çiksez kurkudan Ali Ütäş, kızım yarıy sin üz telägeñ belän diyü päriyenä kiyäügä barasıñ ikän, irtägä tañ aldınnan yulga çıgabız.

Köçle karavıl astında ni bulgan kazna baylıkların, törle zurlıktagı künäklärgä tiyägän yakutlar, zöbärcätlär, zäñgär yakutlar, märcännär, encelär, ügez tirelärennän yasalgan dürtken sandıklarga töyägän altın, kömeş kaysı bere, atlar, ügezlär cikkän arbalarda, kay bere tävälär östenä yöklägän kileş, berençe koyaş nurları kürenü belän, Saray kalasınnan çıgıp Olo Bögdä tauına taban kuzgaldılar.

Kärvannıñ artkı öleşe töş aldınnan gına, şähärdän çıgıp betä.

Ä kärvan başında ak yurgada bargan Aytulı räşä dulkınında tau tübäsen kürergä mataşıp, özänkelärgä basıp alga karıy—karıy aşıga.

Azmı—küpme bargannardır, koyaş batışına Olo Bögdä tauına kilep citälär.

Aytulı hafalansada atasınada, anı ozatıp kilgän kızlarga da belgermi.

Diyü päriye alar şähärdän çıkkaç uk tau krıyına utırıp alarnı kötkän, Ali Ütäşne zur iltifat belän karşı ala, Ali Ütäş älegä qadär diyünıñ nindi ikännege turında, ällä ni tirän uylamagan bulsa, anı üz küzläre belän kürgäç anıñ nindi imäneç ikänenä inana häm ütä hätär eşkä alınganınnan çirkanıp kitä.

Diyü päriye kiresençä Aytulını kürgäç, min nindi akıllı ikänmen, tik torgannan kalanıñ iñ çibär kızın miña kiterdelär, inçe itep, yök kitergän malları kalır, ä iñ kızıgı däülätneñ bar kaznası mineke bula.Ä kaznanı minnän tartıp alırday zat dönyada älegä yuk häm bulmasta.

Yalmaşaytan anarga höcüm itäsennän ber dä kurkmıy, üzen yalmaşaytannıñ dähşäte diyep sanıy.

Karañgı töşügä dä, karamıça ni bulgan kaznanı, mägärälärgä taşılar, taudan yırak bulmagan sarı bulak, anda yakkan utlardan yap—yaktı bulıp kürenep tora.

Kön çıgışta ofık kızara başlagaç, könyak - könçıgıştan cir görseldägän tavış işetelü belän, tuzan bolotı havaga kütärelä.

Monı kürgän Ali Ütäş kul astında bulgan ğaskärne, tau yanına tuplıy häm doşmannı Olo Bögdä yanında karşı alırga bula.

Diyü päriyedä çuyın çukmarın alıp, tau artına yäşerenä.

Aytulı atınnan töşep torataş artına basa, anarga ofıktan—ofıka cäyelgän doşman yauı kürenä, yau bernindidä totkarlık kürminçä tatarlarnıñ tau astında tezelgän az sanlı ğaskärenä yakınaygannan—yakınaya barıp, atlı ğaskärläre kileptä bärelä, teteptä bärä.

Tatarlar arasınnan bu höcümnän soñ tere kaluçı, tik tau itägenä basıp kalgan Ali Ütäşkenä kürenä.

Doşmannar atlarınnan da töşmi tauga urmälärgä totınalar, şul vahıt poskınınnan diyü päriye çıgıp, çukmarı belän kizänep ber yakka suga, ikençe tapkır kizänep, ikençe yakka suga, doşman yauı küz açıp yomgançı, aldagıları çukmar astında izelä, arttarakları kızgan tabaga töşkän borçak kebek çäçräp yan—yantıkka oça, yau tuktap kala häm artka çigenä.

Yarıy Rumiyä bögengä bula, irtägä äbiläreñä barsañ yulda arırsıñ, kiçen elemtägä çıkmasañda yarıy, irtägädän soñga tike huş, sau bul.

Sindä sau bul Didä.

İskärmä:

[1] Culçı öleşendä - Bik boronda Timer-çın isemle tatar hannıñ Börtek isemle hatını kunaktan kilgändä, arbada bala tua, Börtek tirmäsenä kaytkaç, anı ire karşı ala, balanı kulına alada menä yulçı (culçı)kilde diyep äytä şul anıñ iseme bulıp kala, yıllar ütkäç, han başka däülätlärne yaulap algaç Culçıga üz dävlätenän iñ zur öleş bülep birä.

[2] Künçeklär - tirmälärdä urnaşkan lazaretlar.

[3] Olo Bögdä*** - Kayçandır kıpçaklar täñregä tabıngan zamannarda yir—su nıñ da ruhı bar diyep sanagannar häzer Baskunçak(başkünçek—glavnaya zdravnitsa)diyep atlgan toz külen, cirneñ uskençegenä sanap uskençek diyep atagannar, ä yanındagı taunı, uskençekneñ bögdäse diyep sanagannar.

Bu cirlärne kalmıklar basıp algaç, atamalar üzgärgän, mägnäse yugalgan.



Koyaş äle üze kürenmi, tik nurları gına yıraktagı sırt artınnan, sızılıp çıgıp, dönya yözenä yaña kön kilgänen häbärlilär köbek.

Maşina koyaş nurlarına karşı, Rumiyäne İdel aşa yaña gına salıngan küperdän äbilärenä alıp bara.

Rumiyä artkı utırgıçka utırgan, yalgızı gına bulganga, kem beländä söyläşep bulmaganga, anı yokı basa, boltır şulay abısı belän söyläşä—söyläşä äbilärenä bardılar, ä boyıl yalgızı.

Şuña kürä küpme yoklamaska tırışsada kızıbız, yokı ciñde, äbiläre torgan avılga citkäç kenä, äniseneñ tavışı,

-Tor kızım, avılga cittek, küzläreñne aç, menä äbiyeñneñ öye karşıbızda, änä äbiyeñ üzedä kapka aldında, bezne karşı ala.

Maşina berçegä tuktapta ölgermäde, Rumiyä işekne açıp maşinadan sikrep çıktıda, äbise koçagına kerde.

Ay balakayım kötä—kötä küzlärem kügärep bette, ällä kayçannan kötäm üzeñne, bu qadärledä ozın—ozak ukıtalar üzegezne, diyep Rumiyäne Qaderiyä äbise karşı aldı.

Alar koçaklanışıp ber—beresen küptän kürmägännär, irekkännär ikännären üz—üzlärenä toydırgaç, äbise kiyäüenä dä, kızına da igtibar itmiçä, ämän alar kilmägändä, monda yuklarda, alarnı avılda kötkän keşedä yuk köbek, onokasın gına öygä iñnäp alıp kerde.

Rumiyäne kayda utırtırga belmägändäy, Qaderiyä äbi anı, ber koçagına alıp, ber başınnan sıpap, söyläde dä, söyläde.

Menä balam sineñ yatar urınıña çebeldek taktım, äle sin buy kız inde, östeñ açıluı bar, çit- yat kürmäsen, änä çebeldek astına kerep kara, kaz mamıgınnan yasagan körpäñne çitkä alıp kuydım, astıñda täkämät kenä kaldırdım, buy kızlar bezneñ näselebezdä katı tüşäktä yoklılar, şuña alarnıñ buyları zifa, sınnarı töz bula.Siñada şul vahıt kilep citte.

Kadriyä äbi söyläptä, aralaşıpta Rumiyä belän tuktamagan bulır ide, Rumiyäneñ änise kerep, äni bula inde, vahıtıgız bez kitkäç ikegezgä genä kalır, äydä bezne çäylät, Sarıtaudan çäylämi yulga çıkkan idek, essegä qadär avılga citärgä tırışıp.

Häzer, häzer balakaylarım, barısı anık çäydä, koymakta, belendä peşerdem kızım, sin yaratkannı, tarı yarmasınıñ ononnan.

Äydä uzıgız, utırıgız änä lapas astında östäl tözegän, Rumiyä kızım sindä äydä, bit-başıñnı yu da utır, karnıñ açıkkandır, yulda tuktatıp sine aşatuçı bulmagandır, diyep ber yuldan kiyäüe belän kızına bitär köbek bulsa, ikençedän onokasına utırıp irtänge çäyne eçärgä tägdim bulıp çıktı.

İrtänge çäy ozakka suzıldı, Rumiyäneñ ätise belän änise östäl artınnan torıp, Banu apalarına kittelär, änise kapkadan çıgıp kitkändä

-Äni bez Banu apalarduk kunarbız da, ike bazya oçraşkaç tiz genä ayrılmaslar, bezne kötmägez.

Alar kapkadan çıgıp barganda, uramdagı maşinanı kürep, kürşedä torgan Rumiyäneñ dus kızları, ike igez kız, Gaya belän Gölfiyä kilep kerdelär, üz äniläre dä, Moksinä apa, alarnıñ kaysı kem ikännegen kay çakta ayıralmaganga, yalgışmas öçen Rumiyä alarga endäşkändä här vahıt isemnäre belän tügel, kızlar diyep kenä endäşä ide, häzerdä kılgan tösendäge çäçlären tuzdırıp ike señel Rumiyägä yakın uk kilep, sau kilep citteñme kızıy, diyep saulıklaşkaç, bik yakşı kilep cittem kızlar, üzegez sau tordogızmı?

İgezlär bersen—berse bülä-bülä niçek mäktäptä ukıgannarın, kem belän duslaşkannarın, avılda nindi kızıklı hällär bulganın, ber minut eçendä Rumiyägä söyläp birdelär.

Rumiyä alarnı yortta kaldırıp, üze öydän kızlarga diyep kitergän märcännär çıgarıp büläk itte, igezlär yıl sayın Rumiyädän büläk alganga bu büläknedä bik teläp aldılar, Rumiyäneñ häyläsen añlamadılar, ul märcännärne kızlarga birgändä isemnären soradı häm Gayagä kızıl ä Gölfiyägä kük tösle märcän birde.Ul alarnı kiläçäktä märcännärenä karap kaysı kem ikännegen belergä buldı.

Rumiyäneñ kürşe kızları belän söyläp torganın kürep algan Kadriyä äbi, kızım çakır äydä kızlarıñnı, çäy eçegez.

İgezlär, äbineñ kabat äytkänen kötmädelär, Rumiyä belän çäy eçärgä utırdılar.Çäy eçkändä ütkän cäydäge vakıgalarnı iskä töşerdelär, Rumiyäneñ abısı turında söylädelär, anıñ kilmägännegenä başta oşanmasalarda, Rumiyä alarga abısı ukırga kerergä kaldı digäç, ya bälki äle imtihannar tapşırgaç avılga kiler, digän, soravnı birep, östäl artınnan tordılar.Rumiyä uylavınça närsägä ul kızlarga anıñ abısı kiräk buldı, igezäklärneñ üzennän ike yäşkä olorak bulularına igtibar itmäde, alarnıñ ütkän yazda da Renat abısı belän, çiratlaşıp oçraşuları turında belmi ide.

Ä Gaya belän Gölfiyä cäy buyı Renat aldında teatr uynagannar, ul alarnı bersennän- bersen ayralmaganga, kızlar ber kön berse ikençe könne ikençese barıp, ber Gölfiyä belän genä oçraşa ikänenä oşandıra algannar, mömkin ul ike kız belän oçraşkanın sizgänänderdä, tik anı ber alla belä.

Kürşe kızları, töştän soñ kilergä şandırıp öylärenä kittelär, Rumiyä äbise belän ikäügenä kaldılar, Kadriyä äbi onokasınnan şähär hällären soraştı, gimnaziyädä nindi fännär ukıtkannarın söylätte, Rumiyäneñ tatar telen niçek üzläştergäne sınadı.

Rumiyä äbise belän tatarça gına söyläsädä, Kadriyä äbi onokasına tatar telen sıyıgrak belgänen äytte.

Min äbiyem tatar telen 4, 5 gä genä ukım, ä sin üzeñ tatarça döres söylämiseñ, bezdä mäktäptä et diyep öyrätälär, ä sin gel koçık diyep söyliseñ.

Yuk balam bezdä dä etkä et diyep äytälär, ä koçıkka koçık diyälär.

Misal öçen bezdä dä, böten tatar dönyasındagı köbek.Et örer—büre yörer.Etneñ bähte bulsa, piçtä belen yana.Etneñ koyrıgın kissäñ dä kuy bulmıy.

Ä koçık ul mahsus ürçetkän sugış ete!.

Kayçandır bezneñ babalarıbıznıñ, babaların, Äbi patşa, zamanında Kazan gubernyasınnan, yomışlı tatarlar itep Kara üzän yılgasına cibärgännär.

Bezneñ avılnı yomışlı tatarlar totkavıl itep Kara Uzin kordonında töplägännär.

Avıl tiräsendä bürelärdä, korallı doşmannarda citärlek bulgan, babalarıbız kön sayın diyärlek sugışkan, kötmägändä höcüm itkän doşman kulınnan Häläk bulgannar, şuña kürä üzlärenä yärdämçe bulırlık canvar ürçetkännär, ana etne ata büre belän öyländergännär, büre belän ettän bulgan balalar et köbek örmägän, zurlıgı belän büredän dä zur uskän, iñ möhime hucasına tugrıklı bulgan.Koçıknı bala çakta uk caydak yanında yörergä öyrätkännär, ul ber kayçanda at aldısına çıgarga tiyeş bulmagan, yärneñ özänkesen uzmagan, tik caydak doşman belän bäreleşep sugışırga totıngaç kına, doşmannıñ atınıñ astına kerep yamızın kazık teşläre belän yözgän, at ul cärähättän ayak östennän yıgılgan, doşman cäyäü torıp kalgan, äsirlängän, ya üterelgän.

Annarı koçık bulgan yortka, büre kermägän, koçık alalmagan büre bulmagan dalada.Doşmannar da koçıklı caydaklarnı urap ütkännär, yakın kilmägännär.

Mahsus koçık asravıçılarga halık kut(i)rilar diyep äytkän, alarnıñ varisların äle dä şulay atılar.

Yakşı koçık ber yäşlek at tayçıgı hakı torgan.Bezneñ yaklarda et siräk, bötenese diyärlek kayçandır sugış etennän bulgan tohım.

Kay berläre kolagına bassañ da örmi, tik yortka cibärmi.

Yarıy balam äydä öygä uzıyık.Äbiyem häzer Gölfiyä belän Gaya kilergä tiyeşlär, alar töştän soñ kiläbez diyep şandırdılar.Yuk balam alar bögen kilmi.

-Nik?

Märcännären böten avılga kürsätep çıkmıça öygä kaytmıy alar, tizdän kiç, kötü kaytır vahıt, Moksinä alarnı ber kaydada cibärmi, kötü vahıtı.

Şulay äbise belän söyläşä—söyläşä kiçne citkerdelär.Koyaş bayır aldınnan yılgadan kandala üläneneñ isen iyärtep salkınça hava kutärelep açık täräzälärdän öygä kerde, kön buyı öydä torgan esse hava kaydadır çigenep, öy eçenä huca itep yılgadan kütärelgän salkın havanı kaldırdı.

Äbise Rumiyäne yatkırırga diyep çebeldek takkan tüşäk yanına kilgäç, äbiyem minem siña ber soravım bar.Soravıñ bulsa sora.

-Sin, Diyü päriye häm Aytulı, digän äkiyätne beläseñme?

İşetkänem bar, Camali babay söylägänen tıñnagan idem bala çakta, böten äkiyäte yädemdä yuk, tik ahır töşen onotalmım, kızganıç häl.

Babay söylägänçä Bögdä tavı itägendä Aytulını doşman yagına küçkän ber satlık can batı* oçlı uk belän, cäyädän atıp ütergän, diyü päriye anıñ mäyeten, tau mägäräsenä alıp kergän, şul könnän soñ kırık kön ütkäç, Aytulınıñ öräge ak at östenä atlangan kileş, Bögdä tavı äylänäsendä, toz küle östendä tön buyı, tañ şäüläse belengänçegä qadär yöri imeş, şul vahıtta kaydandır cil çıga häm tau cäyägendäge taş käräzdä ällä nindi däü gaboy tavışı çıgarıp köy uynıy älä cırlıy, ul häl Aytulınıñ kaberen tabıp yäsin ukıgaç kına betär digän ide babay.

-Äbiyem, ä Aytulınıñ kaberen ezläüçe bulmaganmı?

-Bulgan balakayım, anıñ söygän cigete Kasım Bolgardan kaytkaç ozak vahıt Bögdä tiräsendä yöregän, tik mägärälärgädä kerälmägän tau östendädä berni tapmagan, şul kaygısına tuzmi kuray yasap, kurayda uynagan, cil taudan çıgargan köyne, Kasım köye diyep atılar, tirädäge tatarlar.

Yarıy balam yat yokla.Öydä yılgadan kütärelgän saf hava, siña yaña cirdä yakşı töş kürergä yurar.Rumiyäne yatkırgaç Kadriyä äbi, üzedä bülmäsenä kerep yatı.

Öy tındı, çikertkä tavışıda işetelmäs buldı.

Rumiyägä yokı aralaş Agişnıñ tavışı işetelgän buldı, ul yokısınnan uyanıp, küzlären açsa, ul yatkan bülmädä karañgı, tik täräzädän genä ay yaktısı öygä kerä häm ay yaktısında, ul täräzägä karap torgan Agişnı kürde, yöze kürenmäsädä, tavşı çıkmasada bu täräzägä karap torgan keşe Agiş ikännegenä hiçtä şiklänmäde.

Agiş anı uramga çakırdı, Rumiyä öydä utnı kabızmıça gına işekkä taban uzdı da, yortka çıktı, koymadagı yan kapka aşa Agiş yanına uramga yünälde, anıñ uramga çıguın Kadriyä äbi küräseñ toymadı.

Rumiyä avızın açıp, ber süzdä äytmäde, tik Agişka yakınaygan arada, ni närsägä tön urtasında mine borçıp yörilär, diyep kenä uylap aldı.

Şul uylavı citä kaldı, Agiş anarga avızın açmıy cavap birde.

-Mine Didä siña cibärde, sezneñ planetagızdagı, bezneñ, Räislär kiñäşmäseneñ, başlıgı Ugun, Didägä şeltä yasagan, sine ber nindidä saklanu caylanmaları belän täkmin itmiçä, yalgızıñnı, çitkä cibärgän öçen, çönki anıñ äytüe buyınça, kara yarmalar, sine ezlärgä totıngannar inde.

Alar üzläre skafandersız raketalarınnan çıgalmasalarda alarnıñ mahsus yöklämälär ütäveçe androyıdları bar, ul androidlar alarga kuyılgan programma buyınça kiräk keşene cir şarınıñ kay cirendä bulsada, ezläp tabalar, ezläp tapkaç ya yuk itälär, ya üzläre belän alıp kitälär.

Androidlar keşene yöräk tibeşeneñ kalkınuınnan ezläp tabalar häm alarga kuyılgan foton mıltıgı belän keşe yörägen tuktata alalar, ber nindi dä ez kaldırmıyça.

Agiş ä nigä üzläre kara yarmalar karaplarınnan çıkmılar?

Alarda Rumiyä cirdäge bakteriyälärgä, viruslarga imunetet yuk häm bulalmıyda, hättä cirdäge keşe alarnıñ raketalarına skafandırsız ütep kerälsä, alarga ülem.Şuña kürä alar cir şarında eş itü öçen bionik keşlär kullanalar, tışkı kıyafäte belän cir keşesennän berdä ayırgısız bulgan robotlar.

Min siña ak altınnan yasagan alkalar, beläzek häm märcän kiterdem, sin alarnı häzer ük alkalarıñnı kolaklarıña tak, märcänne muynıña ä beläzekne suñ kulıña ki häm ber kayçanda alardan ayrılma.Alar sineñ yöräk tipkän tavışınıñ, kalkınu yışlıgın kalkannarlar, androidlar sine tabalmasın öçen.

Rumiyä alkalarında, beläzeknedä Agiş kulınnan algaç uk, beläzekne sul kulına kide alkaların kolaklarına taktı, märcänne muynına tagarga Agiş bulıştı.

Ber kayçanda avızın açmagan Agiş, avızın açıp anarga karap torganınnan, Rumiyä altın äyberlärneñ ifratta zatlı häm matur buluların, anarga kileşep torgannıkların añgardı.

-Agiş bu ni çın akaltınmı?

Rumiyä bu äyberlär barıda akaltınnan yasalgan, mahsus ısul belän, alar sineñ täneñä tiyep torganda, sineñ östeñdä häm tiräñdä elektron çatır barlıkka kilä, ul çatır bulganda keşe ezlärgä caylandırılgan ezlägeçtä sine tabalmayaçak.

Ägärdä inde çittän tış häl bula kalsa, kara yarmalarnıñ androidları siña yakınaysa, menä siña kadavıç, anı çäçeñä kadap yöret, yoklarga yatkanda da, alkalarıñnı da, beläzegeñne dä häm märcäneñne dä salma, ä çäç kadavıçıñnı kayda da, yanıña kuy.

Bu äyber çınında foton mıltıgı, kalın yagın uçıñda kısasıñda, anıñ neçkä oçınnan köçle tipkenle faton agımı çıga, ul agım tipkeneneñ köçe, bionik robotnı eştän çıgara, çınında yuk itä.Ul foton tapkırlagıçı tik sineñ kulıñda gına eşlärgä caylangan.Keşelärgä karşı kullanma, keşe ülä ber sekunta.

Tik ul qadärgä tike eş barıp cimäs diyep uylım.

Alar sine äldä häzer uk ezlämäslär, ezläsälärdä tabalmaslar, alarda sineñ yöräk tibeşeñneñ yışkını yuk.

Agiş, ä sin niçek mine taptıñ häm närsädä kildeñ?

Min avtonom orbitasız oçala torgan äylängeç oçkoçta kildem, mä küzleklär ki dä öskä kara, bu oçkıç älkän diyep atala.

Çında, Rumiyä Agiş birgän küzleklärne kiyep, başın kükkä taba kütärep karasa, alar östendä uk, ber—ike metr biyeklektä genä, ul üze oçkan oçkıçtan bik azga gına zurlak oçkoç, äylänçegen äyländerep ber tavışsız, havada äselengän kileş, torganın kürde.

Ä niçek mine taptıñ?

-Didä äytte, kaysı avılda sin bulasıñnı, min anıñ avılıñ turında kayan belgänen soramadım, ä sineñ yöräk tibeşeñneñ yışkını kompyuterda bar, avıl östenä çıkkaç uk, sineñ kayda ikännegeñ monitorda kürende.Ä kalganın beläseñ.

-Agiş sin miña äyt, min oçkan oçkıç, niçek diyep atala, min soramadım, ä sez äytmädegez.

Sin oçkan oçkıç arban diyep atala, döreseräge orbit—arban.

Yarıy Rumiyä sau bul, min kittem dide dä, kulındagı kuş uymak zurlıgında bulgan äyberdäge töymägä bastı, älkän cirgä tiyär—timäs biyeklekkä töşte, yantıgınnan kapkaç köbek öskä açıla torgan işegen açıp, Agiş kerep utırdı häm şul uk minutta Rumiyäneñ küzennän yugaldı.

Rumiyäneñ kolaklarına Agiş äytkän süzlär genä citeşte.Sau bul buy kız, sau bul.

Rumiyä ber ni bulmaganday, urınına kerep yattı, kadavıçın tüşäk yanındagı urındıkka kuydı.

İrtä ätiläreneñ kitärgä cıyıngan mäşäqatlarınnan uyandı, öy tulı pärämäç isläre, tormagan cireñnän tororsıñ, diyep uylap, urınınnan torıp tışka çıktı, anda bakçada östäl östendä, äbiseneñ äldä kiyäügä çıkkanda üze belän alıp kilgän ciz samovarı, keçkenä ber, yulınnan adaşkan parovoz kebek, oyalıp kına ıcıldap, tötäp tora.

Rumiyä kul yugıçta tiz genä bit—başın yudıda, östäl artına barıp utırırga cıyıngan cirennän, koyma yanında uskän künäyäk yanına kilep, anıñ yafraksız sabaklarında urnaşkan zäñgär çäçäklärenä soklanıp karadı, ul här cäy kilgän sayın bik irtä torsa gına, künäyäk çäçäklären açık kileş kürä ala ide, äbise äytkänçä, yalkauga künäyäk çäçägen kürsätmi.

Äbise çaba yörep, sumkalarga, ärcälärgä avıl baylıkların tutıru belän mäşgul.

Nihayat sumkalar, ärcälär, kapçıklar maşinaga töyälde, barsıda östäl artına utırıştı.

Ber kem dä Rumiyäneñ kolagındagı alkaların, kulındagı beläzegen iñ kızıgı yaltır—yılan köbek yaltrap yatkan altın märcänen kürmäde.

Ätise belän änise, berär çokır çäy eçtelär dä, saubullaşıp, Rumiyägä äbisen tıñnarga kuşıp, yalgız su koyınırga yörergä tiyeş tögelen isenä töşerep, kitep bardılar.

Här yıl abısı belän kilä ide Rumiyä avılga, ä boyıl abısı kayadır ukırga kerergä dip, şähärdä kaldı.

Başka yıllardagı köbek anıñ artınnan karap, alay eşlämä, bolay yaramıy diyep ırnıp yörüçe bulmayaçak, şuña kürä Rumiyägä üzenä bik sak häm tärtiple bulu kiräklege, añlaşıla köbek.

Dus kızları belän aralaşıp, cäyge kön nindi ozın bulsada bik tiz ütte, kürşe kızları öy aldındagı, örängelär külägäsendäge utırgıçtan torop, tizdän kötü kayta diyep, öylärenä kittelär, Rumiyä öygä kerde.Kergäç uk kompyuter artına utırsada, tugız kirtä aşa öygä kergän şöpşä, anarga kompyuterda eşlärgä birmäde, tik äbise belän ikü genä, bülmädän kuıp çıgara aldılar.

Kompyuternı eşlätep cibärgäç ük, Didä çıktı, ya niçek yal itäseñ, matur kız?

Rumiyä barında anıñ belän ni bulgannarın söyläp birde, äbisennän işetkän äkiyätnedä söyläde, Didä bu yulı, üze argı könne söylägän äkiyätne kabatlatmadı.

Bez kay cirdä tuktap kalgan idek Rumiyä?Yau artka çigenä.Döres äytäseñ, onıtmagansıñ.

Yau artka çigenä.Bögdä tauı yagalıy, cärähätlängän yau irläreneñ, ıñgıraşuı, imgängän atlarnıñ keşnäve, ülgännär arasında, äldä can birälminçä yaralılılarnıñ cazalanuı, kotkarıgız yärdäm itegez diyep kıçkıruları, Aytulını kurkıttı gına tügel, akıldan yazırlık däräcägä citkezde.

Bälki tere kalgan yaralı tatarlarga yärdäm itä alırmın digän uy belän, torataş artınnan çıgıp ike—öç adım gına atlap ölgerä, taşbaka räveşenä kitrelep izelgän sugış file, ärcäsennän ni säbäpleder tere kalgan doşman ukçısı, cäyäsen tartıp, artık tözäminçä Aytulıga ata, uk Aytulınıñ muynına tiyä, kan çıga, kan artınnan canı çıga, Aytulı şahit bulıp ilen yaklaganda ülä.

Yalmaşaytannıñ ğaskäre ällä ni artka çigenmi.

Diyü päriyennän, ul basıp torgan Bögdä kırıyınnan yöz adım arası kaldırıp, yañadan anıñ östenä yabırılırga anık bulıp tuktap kala.

Bik azga gına sugış kırında, tınlık urnaşa.

Doşman ğaskäreneñ atakaga anıklanuların kürsätep karnay, bırgı tavışları sugış barabanı, dunduklar tavışı belän bergä kuşılıp höcum itüçelärneñ gayräten arttırıga tiyeş bulıp yañgırıy, tik cäyäüle ğaskärdä, atlılarıda berençe saflar niçek izelgänne kürgännär, baskan cirlärennän kuzgalmıylar.

Ança koyaş şaktı uk kütärelep ölgerä, hava kıza, açık dalada torgan ğaskär, härbi kiyemnärdän bulganga, esse koyaş astında tirgä bata.

Mäsälä çişelmäs bulıp kürenä, tik şul vahıt tuktap kalgan sugışçılarnıñ artkı yagınnan, katasınnan** havaga koyaş astında yaltırap torgan ifratta zur timer kavrılı koş kütärelä, ul şul hätle däü, anıñ külägäse Bögdä tavın tulayım yaba, avızınnan kara töten bärep, ut yalkını urgılıp—urgılıp çıgıp, ul oçkan biyeklektän cirgä citep, yaña gına ternäklänep kilgän äremnärne, tipçaklarnı yandıra—yandıra Bögdä tavı östenä kilep citä.Doşmannarınnan tau artına posıp torgan diyü päriye, timer kavırsınnı koşka äverelgän yalmaşaytan, tau itägendä torgan Ali Ütäşne avızınnan çıkkan yalkın belän koyındırıp, tere kileş yandırıp cibärüenä, çukmarı belän seldänep, yalma şaytanga sugıp, anıñ timer kavrıların çäçrätep oçıra, timergä timer sugılgan tavış tirädäge tere cannarga kolak tondıra.

Timer kaurılar gına tügel, çukmardan da çuyın kıypılçıkları tirä yakka oça, oçkan timer kavırsınnar, çukmar kıypılçıkları tau cäyägenä barıp bärelep, timer keräçälär köbek, kaysı nindi zurlıkta häm tirännektä bazlar yasıy, tau cäyäge ber mizgel eçendä ällä nindi däü yözär metrga suzılgan taş käräzgä äylänä.

Bögdä tavı kara töten astında kala, tirä yakka ötek ise tarala, yalmaşaytan diyü päriye anı çukmar belän organ arada, az bulsada diyü päriye östenä yalkın cibärep ölgergän, diyü päriyeneñ al yagınnan yonı ötelep, şärä kalgan, sizärlek kiteklängän, yöz potlık çukmarın selkep, başın havaga taban kütärgän kileş taunıñ tön yagına, biyegräk yagına ışıklangan kileş, doşman yauın kötä, tik yau urınında tora birä.

Ä yalmaşaytan bu bäreleştän soñ, avır bik avır gına bulsada havaga, diyü päriyeneñ çukmarı citmäs biyeklekkä kütärelep, ğaskäre östennän Bögdägä taban, koyaş astına, diyü päriyenä anıñ yakınayganın kürergä kıyınlaştırıp, östän aska, kabat höcüm yasıy.İkençe tapkırda yalmaşaytannıñ höcüme näticäleräk bulıp çıga, diyü päriyeneñ çukmarı yalmaşaytannıñ koyrık oçına gına elägep, anarga zıyan kiterminçä genä, tau itägendä torgan torataşka sugıp anı tau eçenä kertä, ä yalmaşaytan sul ayagınıñ tırnaklarn diyü päriyeneñ mañgayına batırıp, diyü päriyeneñ kaşın yözep ala, mañgayınnan akkan kan diyünıñ küzen kaplıy, avırtuınnan diyü päriye kot oçkıç tavış belän akırıp cibärä, anıñ ükerüennän kurkıp yakınayıp kilgän yau tuktap kala.Diyü päriye uñ kulınnan çukmarın cibärmiçä, suñ kulı belän yalmaşaytannıñ ayagınnan totıp alıp, kizänep timer kaurılı yalmaşaytannı tau aşalıy olaktırıp cibärä.

Yalmaşaytan sau ayagına kanatları belän bulışıp taudan sarı bulakka taban şuışıp kitä.

Diyü pärineñ cärähätlängän mañgayınnan tau çigen kızıl töskä buyap kanı aga.

Diyü päriye yaralı buluga karamastan, anıñ östenä yabrılıp kilgän doşmannı ciñeläyä töşkän çukmarı belän karşı ala, yau çukmarga karşı ämäl tapmıy kire çigenä.Tau yanında, tau bulıp, doşman ğaskäreneñ, şaktıy öleşe yatıp kala.

Kiç citä, karañgı töşä, sugış tuktıy.Bögengä Rumiyä bula, irtägägä tike huş sau bul.Sau bul Didä.

İskärmä.
Batı* - kalyonıy nakoneçnik strelı.
Kata** - tıl.
Verhazovka.6.03.13.


“Vatanım Tatarstan, yämle sineñ kırlarıñ, digän süzlär, iskitkeç moñlı tavış iyäse, İlham abısı, başkargan cır, aña kilep citep, Rumiyäne yokıdan uyattı.

Dimäk äbisenä karşı kürşe torgan, Artık äbi, irtä çäygä kergän.

Artık äbi alarga kergän sayın, kazah süzlären tatarnıkı belän butıy-butıy

- Kadriyä sin tege—şuşı kazah kızına digän, öylende aytter yende, diyep yalvara häm östäp kuya, osı tatardıñ öylen aytkanı coregeme may bolıp cata.

Casta ozemde tatar cegeten söydem, tek atam mene anagan kiyeüge bermede, marhom diyep, kul sırtı belän küz yäşlären sörtkän bula.

Rumiyä uyangaç yatkan urınında ber suzılıp kiyereldedä, sikerep torop yortka çıktı. Äbise ämän anıñ işektän çıkkanın gına kötep torgan, äydä balam bit-başıñnı yuda, utır çäy yeçärgä, menä kürşe äbiyeñ belän saulıklaş, änä siña küçtänäçkä kort kitergän.

Rumiyägä Artık äbineñ kortı ohşap betmi ide, üz äbise yasagan kort tämleräk häm iñ möhime, äbise kortka toz salmıy, ä Artık äbineke kortı da, ak mayı da, tozlı bula. Şulay da Rumiyä äbineñ küçtänäçkä diyep kitergän kortların, rähmät äytep aldı. "Artka kuysañ- alnıdan alırsıñ" digän äytemne isendä totıp, kortlarnı şıtır paketka salıp, kiştägä kuydı.

Söyläşä—söyläşä çäy eçtelär, çäydän soñ Kadriyä äbi Rumiyägä sin balam munçaga su agız, salkın su savıtlarında, kazannıda tutır, irtägä coma kön bügen munça yagıek.

Şähärdä şimbä kön munçaga barırga öyrängän Rumiyä, äbisenä ber ni karşı äytmiçä, tiz arada, munçaga kiräk qadär, su agızdıda, äbisenä äytep, kürşe kızlarga kerde, alar belän, avıl mäktäbenä bardı. Cäyge yal vakıtı bulsada, mäktäp yortı bala—çaga belän tulgan, göş kilep tora, barsıda mäktäp bakçasında eşlärgä kilgännär, çiratı citkännäre.

Rumiyädä Gaya belän Gölfiyägä iyärep alma bakçasında cirgä koyılgan yäşel almalarnı cıyıştı, almalarnı lapas astındagı savıtlarga üz kärzinnärennän buşatkaç, şul uk kärzinnär belän başka ukuçılarga kuşılıp töş vakıtı citkinçä kıyar cıydılar.

Töşke aşka Rumiyä öygädä kaytmadı, tik kesä telefonınnan şaltıratıp mäktäptä ikännegen äytte, küräseñ äbise anıñ kayda ikännegen üzedä belgän, anıñ şaltıratuına yarıy-yarıy balam, tik öygä irtäräk kaytarga onıtma, bügen munça diyep kenä kisätte.

Töşke aştan soñ, balalar törle uyınnar uynadı, Rumiyädä ber uyınnanda kalmadı, anarga tanış bulmagan , Äbäk”uyınınıñ <çıgarmasında> öyrände

Äke—bäke,
Sıngan, säke,
Eremçek.
Sin kalıp tor,
Enem çık.
Cäyge kön nindi ozın bulsada, kiçkä avıştı, Rumiyä kürşe kızları belän öygä kayttı. Yorta munça seberkese totkan äbise, anı, äydä balakayım kildeñme diyep karşı aldı.

Munçaga Rumiyä äbise belän ğadättägeçä ikäü kerdelär, äbise sin balam alkalarıñnı, beläzegeñne, märcäneñne dä salıp, munça işekaldısında urındıkka kuyıp kaldır, kadavıçıñnıda çäçeñnän çıgarıp şunda uk kuy, yuınırga komaçaulamasınnar, annarı çabınganda munça seberkesenä elägep, töşep yugaluları bar.

Rumiyä äbisen tıñladı, älegä qadär äbiseneñ süzennän çıkmaganga, Didäneñ häm Agişnıñ äytkännären bu äyberlärne iç kayçanda, monda Kadriyä äbiyeñdä bulganda östeñnän salma diyep äytkännären isennän çıgarmasada, äbiseneñ tormoş täcribäsenä tayanıp bar bizänü äyberlären salıp, urındık östenä kuydı, i soñ kadavıçın çäçennän çıgarıp urındık östendä kaldırdı.

Esse munçada läükägä menep utırıp, munça seberkese belän ber—bersen çaba—çaba, yuınıp şul hätle mavıgıp kitkännär, böten dönyaların onota yazgannar diyärseñ, tik yortan Sarbaynıñ yözgälänep kemgäder örgäne, alarnı munça täräzäsennän yortka kararga mäcbur itte.

Yortta alarga is kitkeç küreneş açıldı, munçadan ber öç adım gına baskan cirendä , kulındagı kıska gına tayakçıgı belän ettän yaklana—yaklana munçaga ütärgä tırışıp, Kadriyä äbilärdän yırak tormagan Mönir, kuşam atı belän äytkändä”Sabıy Mönir”, avılda gäüdägä iñ taza keşe, sabıy kuşam atı, anası berçe karagız anı, minem sabıyımnı kıyırsıtmagız, ürtämägez digännän tagılıp kalgan, munçaga kerergä mataşa, ä Sarbay anıñ östenä ırgılıp—ırgılıp ala, tik närsäder aña , Sabıynı, izüennän eläkterep alırga komaçaulıy, ällä Sarbay närsädänder kurka, tik ber mizgel Mönir digänebez ılatlanıp, koçıknıñ muynınnan ber kulı belän eläkterep alıp, ikençe kulı belän art ayaklarınnan totıp, Sarbaynı ikegä yözep taşladı, äyterseñ ul tere etne tügel, ä käğaz biten ikegä yözde, koçık yöräk yargıç tavış belän sınsıp cibärde, hucaların yaklap can birde. Bu fäläkätne kürgän Kadriyä äbi, söbhan alla, maş alla, diyep, munça täräzäsen seberke belän kaplap Rumiyägä, karama ballam, kurkınıp kalırsıñ, töşeñä kerer, küreneş döreständä yakşılardan tügel ide, Sarbaynıñ ikegä ayırılgan gäüdäse, ülem açısı belän kaltırıy, barlık eçke ägzaları yort eçendä tirä yakka taralgan kan eçendä aunap yata.

Rumiyä Kadriyä äbineñ söylägänenä kolak salmıça, bu ni hikmät ikänlegen töşende, tiz arada munça işek aldısına çıgıp urındık östendä yatkan kadavıçnı kulına aldı, ul çak kına ölgerde, ul kadavıçnı kulına aluga, Mönir munça işegen tupsalarınnan yözep alıp, işekne ber oçınnan ber kulı belän totop, uyınçık, kire kaytar tälinkäne bärgän kebek, işekne öy aşa bärep cibärüe buldı, Rumiyä kadavıçnıñ neçkä yagın Mönirgä tözäp, kalın yagın uçında kıstı, berdän, ber avızdan, yöz çuçka balası çinägän tavış işetelde, Mönir, timer ayakta şuçılar, lutts başkargan kebek, cirdän ayrıldı da, ber niçä kolaçka havaga kütärelep, bäyräm raketası kebek kük kükerägän tavış çıgarıp şartladı.

Rumiyä munça işek aldınnan yortka çıgıp karadı, tirä yakta ber kemdä kürenmi, tik ber mizgel alda bulıp ütkän vakıganı dälilläp, Sarbaynıñ yözgälängän gäüdäse yata, Rumiyäne tirä yaknı karaştıruınnan, Kadriyä äbineñ balam bu ni häl, şärä kileş yortta basıp torasıñ digän süzläre, çın barlıkka kaytardı.

Bik kıska vahıt eçendä mondıy moğcizanı kürgän äbi, sin balam ätiläreñä şaltrat, kilep kitsennär. Kürşe Bariga äytergä kiräk, Sarbaynıñ gäüdäsen cirläsen.

Öygä kerep öslären alıştırıp çıksalar yortta Sarbaynıñ üle gäüdäse yuk, kan ezedä yuk, ämän anda berni dä yatmaganda, bulmaganda.

Rumiyä şähärgä änisenä şaltratırga, ällä onottı, ällä şaltratırga kiräk diyep tapmadı.

Äbidä bu vakiganı onotkan kebek buldı, tik buşap kalgan etneñ öne genä, bulgan faciganı tasvirlagan bulıp, buş kileş tora.

Ä vakıt üz eşendä, arı—bire eş itkänçe, äbile—onokalı çäy eçkänçe karañgı da töşep ölgerde Rumiyä kerep kompyuter artına utırdı.

Kompyuterne eşlätep cibärgäç ük, monitorda Didäneñ borçılgan yöze kürende, Rumiyä saulıklaşıpta ölgermäde, Didä añardan, halen niçek kızgınay, bik kurıkmadıñmı, bez belgänçä, bizänü äyberläreñne salıp hata yasagan bulsañ, kauşap kalmıça androyıtnı atakavat itep üzeñneñ mömkinnekläreñne kürsätteñ. Ayıbıbız urtak, sin ni kuşkannı tögäl ütämädeñ, ä bez, fäqat min, sine”kara yarmalar”höcümennän saklau turında, tulısınça, sine yaklau çaraların oyıştırıp ölgermädem.

Bu minutka sin bernidän dä kurıkma, bez sine yäşerdek, alar sine tabalmayaçak. Bu avıldan ber niçä yöz çakırım yıraklıkta aldauka—vakkum kapkaları kuydık, alar üz caylanmaları belän sine ezläsälär, alarga sin anda bulıp kürenerenäçäkseñ, ägärdä alar, sine ezläüçelär kem bulsalarda, robot mı, ällä tere keşeme ul kapkaga yakın kilsälär, ayırım—ayırım küzänäklärgä teteläçäklär.

Sin Rumiyä äbiyeñneñ koçıgı öçen bezgä açu totma, kızganıç häl, bik yakşı koçık ide, ahır mömkinnekä qadär hucaların yaklarga tırıştı. Andıy cärähättän bezdä dävalıy almıbız. Ya, äle min siñeñ belän başta kileşkän tärtiptän çıkmıy, äkiyätkä totonıyık.

Siña yaña äkiyät söylim, köneñ avır ütte, beraz bulsada tınıçlanırsıñ, yarımı Rumiyä, Rumiyä Didä belän kileşep, yarıy, yarıy min rıza diyep cavap kaytardı.

Bik borında, cir yözendä äldä, cir sörergä sabanda bulmagan çakta, cirne igen igüçelär suka belän genä sukalagan zamanda, şuña kürä bakçalar da kırlar da, uñışnı bögengedän az, küpkä az birgän yıllarda, tatarlar kübräge mal birgän rızık belän tuklangannar häm küçmä, ya yarım küçmä räveştä kön kürgännär.

Şul yırak ğasırlarga karagan yıllarda İdel belän Cayık yılgası arasında, çama belän Kara Uzän häm Sarı Uzän yılgaları başlanışında, yarım küçmä tatar kabiläse, avıl bulıp torgan, tarı ikkän, bakça ustergän häm mal bakkan.

Avıl başı bulıp Sarı Sabir digän ir yöregän, Sabir avıl halkı belän urtak tel taba belgän, kürşelär beländä bar bulgan mäsälälärne ike yaknıñ da, köñelen töşerminçä, çişärgä akılı citkän. Şulay tınıçkına torganda, İdel yortta han alışıngan, ildä ber tuktavsız sugışlar başlangan, Sabir avılı Saray şähärennän, ällä ni yırak bulmaganga, doşman yauları kabat—kabat avılnı talap kitkännär, avıl başta häyerçelekkä, tora bara avılda ir-at sirägäygäç, eşläüçedä, avılnı saklavıçıda yünnäp kalmagaç, ul bölgennekä töşkän. Avıl da kalgan tatarlar, cıyın cıyıp mäslihat itälär häm kaysı da kürşe avılga kuşılırga sorap Sabirnı cibärergä karar çıgaralar, tik ber Sabir gına aşıkmaska kiräk diyep, karşı töşä. Älgä qadär anı tıñnagan halık, açlıktan ülem, yanagannıgın kürä torıp süzgä kilmi, Sabir kiläse könne irtä kürşelärgä barıga künä.

Dalada tañ ata, avıl cäyläüdä bulganga bar halıkta tirmälär dä tora, Sabir yulga çıgarga diyep üz tirmäse yanında atın yärläp torganda, anıñ tirmäse yanına bu yak dalalarınıñ hucası bulıp sanalgan kara başlı dala börkete tırnaklarınnan öç-dürt yäşlek irkäk bala kitrep töşerä, üze tirmädän utız adım çaması kuna, Sabirga taba borolıp, adäm telenä kerep, yanına çakıra häm bolay di:

- Min Sabir sezneñ avıl möşkel hälgä töşkänen beläm, ägärdä halkıñnı saklap kalgıñ keli ikän, min siña andıy mömkinnek biräm, tik minem siña disäm dä, sezgä, avılıgızga disäm dä yalgş bulmas, ber şartım bar. Tirmäñ yanında basıp torgan ir balanı siña kaldıram, sin böten eşeñne çitkä kuyıp bu malay turında gına uylarga tiyeş häm anı tärbiyäläp usterergä, min kuşkannrnı tıñlap, tulayım, yalgışmıça eşläsäñ, kuzı ayına tike ul balig bulır, unsigez yäşlek yegetkä usep citär, şunda sin anarga kiyäügä igezäk kızlarıñnı birerseñ, Naciyä belän Näkibäñne, alar karşı bulmas!

Sabir, börketneñ, anıñ häm avıl öçen bik otışlı eş tägdim itkänen küñele belän sizensädä, akılı belän ul çişälmäslek tabışmak bulgannıgın añgara torop, börketkä:

- Sin “Kara baş”bik döres kilgänseñ, min sineñ şartıñnı hälemnän kilgänçe ütärgä tırışırmın, tik sin miña töpçenderep añnat, min närsä eşlärgä tiyeş, açulanmasañ ayrım ber soravım bar, nindi koş yomırkasınnan mondıy çebeş çıga?

Börket tirä yaknı baykap alıp, yakın tirädä ber kemdä yuk ikänenä inanıp Sabirga cavap birä:

- Bu kem malayı diyep soragıñ keli, min siña äytäm, bu bala tatar hanınıñ berdän-ber olo, min anı hanga üç itep, hannıñ küz aldında bu balanı alıp kittem.

Urladım, çönki ul inde niçä yıllar, minem oyamnan balalarımnı börketçedän aldırıp kilde, min oyamnı kayda gına yasasamda, ezläp tabıp ala birdelär, näselem yözeler hälgä citte, äle menä tatıp karasın!

- Kara baş, sin hanga uç katyarırga buldıñ, ä anıñ balasınıñ ni gayıbe bar sineñ alda?

- Minem balalarımnıñ, dönyaga börket balası bula torıp kilüläreneñ, han karşında ni gayıbe bar? Min dä anarga doşman tügel idem, tik bügennän doşman!

- Sin Sabir üzeñ, berkemgädä ohşanmıyça malaynı çişender, kınılı häncären, ayılın, üzeñä kaldır, kiyemnären, käcä täkäsen bugazlap kanga buyada, miña bir.

Min anı hannıñ stan tiräsendä taşlap kaldırımın, ezlämäsen balasın, yuknıñ atı yuk!

- Ya, yarıy di, min sineñ hiyänäteñä kuşılam, döreseräge hoday kiçermäslek gonyahka batam, äldä bar avılnıda hiyänätçe yasım!

- Avılıñ bötenese belmäsädä yarıy, ä sineñ tel töbeñne añgaram, tagı ike kön ütkäç, tallı koyıga, Bohar yöri torgan Bolgar säüdägäre, tön kunarga tuktar, sin anarga malaynıñ kayışınıñ ayılın sat, ul siña yakşı hak birer, ayıl öçen birgän akça, siña avılıñnı ber yıl buyına tuklandırırga citär, tuyıñnıñ çıgımında kaplar, çittän ürçetergä mal satıp alırgada citär!

- Min kart bulsamda akıldan yazmagan äle, Kara baş, min törle kımmätle taşlar belän bizägän altın ayılnı, Bohar yöri togan säüdägärneñ kärvanına barıp kürsätsäm, satam diyep, kärvan saklavıçılar mine ütrep kenä kalmas, tiremne tunap, kärvan işägeneñ yäre astına cäyärlär.

- Ber kemdä siña timäs bik yakşı karşı alırlar, ozın gomer, saulık teläp ozatırlar.

- Belmim, min inde ber niçä yıl borın , Märä tuyımnı*, ütkärdem tik üz gomremdä kılıçlı keşe, min dä kılıç bulmagan çakta, talamıy ütmäde.

- Sabir sin malaynıñ häncären kulıña al, ul gadi häncär tügel, kınısınnan yartılaş çıgar häm şul kileş tot, şul vahıt sineñ karşıga dala cennäreneñ patşası kiler, nindi boyırık teliseñ, şunı ütärgä kuş.

Kart Sabir oşanırgamı-oşanmaskamı bu , Kara baş, söylägännärgä diyep uylap aldı, tik bareber kelänçelektän, uz balaların kemgäder kol itep tapşırudan, başka ber nindi dä çara kurmägännän, anarga buysınırga buldı häm malaynıñ häncären alıp, kınısınnan yartılaş çıgardı, häncärne totkan kulı tuktaluına havada anıñ karşında, ul kürmägän genä tügel, işetmägän genä tügel, dönyada ber kayçanda bulırga tiyeş tügel närsä kürde, anardan kul suzım yıraklıgın da, tävädändä zur bögälçän, kanatları belän kagınıp, tirmä yanında şıtırma kütärep, cirgä töşte.

- Nik däşepsez äfändem, ni boyırmak bulasıñ hucam, min anık, ni yomışlıyım diyep? Keşe telenä häm kıyafätenä kerep Sabirga endäşte.

Sarı Sabir, üz gomerendä küpne kürgän bulsada, mondıy moğciza, anıñ öçendä, kot oçkıç häl bulıp kürende, yöräge kükrägennän atılıp çıgar buldı, üz küzläre kürep torgan zatka ohşanası kilmäde, tik çın barlık anıñ oşanu—oşanmavına ihtibar itmi, bulıp tora häm iñ möhime bulaçakta ikänen añladı.

Ul cen patşasına, dereldägän irennären köçkä buysendırıp, tamagın kırıp:

- Sin kolom, berençedän isemeñne äyt, min sine niçek atıyım?

- Badaga äfändem, dala cennäreneñ patşası, sezneñ kologız, döreseräge häncär kolo Badaga!

- Yarıy, häzergä tiz arada tön eçendä sibelgän mallarnı stan tiräsenä kaytar, äytkänne eşlädä, bögengä yarar, kiräksäñ däşärmen.

Badaga, niçek küz aldına päydä bulgan ide, şulay uk yugaldı, anıñ dönyada barlıgın tönge kötüdän, därräü stanga kaytkan mal-tuargına isbatladı.

Sabir belän Badaganıñ äñgämñsen däşmi tıñlap torgan , Kara baş, :

- Äle sineñ yaklauçıñ da bar, yärdämçeñ dä bar, sin anardan kurıkma, cen adäm tügel, ul sine berkemgädä satmas, äle tıñla niçek bu malaynı mart ayına tike, balig yasarga, da, malaynıñ atası kuşkan iseme Tuş, tik sin anı başkaça ata, Tuguş diyep, oçraklı räveştädä anıñ ezenä töşärlek birulmasın.

Sezneñ kavın, karbız bakçagızda, yöz yılga ber cir yözendä usä torgan <kızıl kavın>üsä, sin bakçaçı çulak Baybikka äyt, anı siña tabıp kitersen, ul kavınnı Tuguşka unike kön eçendä, kavınnı unike kisäkkä bülep aşat, här aşagan sayın ber ayak käcä söte eçer, şulay eşläsäñ mart ayında kiyäveñ yeget bulıp citär.

Min malaynıñ kiyemnären alamda kitäm, mine ezlämä, tiyeş tapsam üzem, yılga yanındagı balbalga kunarmın, sin kilerseñ, artık avılıña kilmäm, huş sau bul!

Sabir ber ni qadär baskan cirendä uyların ber rätkä kerte, bu zur eşne başkarıp çıgar öçen ni närsädän başlap cibäregä kiräk ikänen, üze öçen niyätläde.

İñ baştan, balaları arasında iñ şoma bulgan, ütkän kışta berençe märäsen** tutırgan, Talgatnı bakçaçı Baybik artınnan cibärde, bakçaçınıñ işäkkä atlanıp tañ aldında üz tirmäsenä kaytkanın kürgän ide.

Ul malaynı citäkläp, tirmäsenä kerep, kiçädän anıñ tirmäsen dä kunıp kalgan, kındekçı Cäühär karçıkka, bolay diyep endäşte:

- Cäühär minem siña bik citdi yomışım, yuk döreseräge eşem bar, Bolgar säüdägäreneñ balası yulda kastalangan, <yul gazabı, gür gazabı> diyep buşka äytmilärder şul, küräseñ balası talçıkkan, ul minnän anıñ balasın kuzı ayına tike bezneñ avılda kaldırırga soraldı, min sinnän yahşı beräü dä bagalmas diyep uyladım, hakın kısmam, ike belägeñädä karaltkan kömeştän beläzek kigerem, bersen menä häzer ki, ikençesen yaz başın birermen, Tuguşnı yakşı baksañ.

- Min hatın bulsamda, cil astına baru, cilgä karşı barudan ciñel, ikänen beläm, siña karşı ber ni äytmim, kuşkanıñnı eşlim, tik köñelemdäge şigemne tarat siña säüdägär altın birgänder, ä miña kömeştä citär diyep uylısıñmı.

- Cäühär, siña üz gomreñ dä, kömeş yözektä birüçe bulmadı, ä min siña äldä sin ber nidä eşläp ölgermädeñ, kömeş beläzek birdem, näfeseñne tıy, bala baga belüçe avılda küp.

- Yarıy, yarıy Sabir, zinhar açulanma, <ättem dä kayttım, ätep kenä baktım>ni kuştıñ şunı eşlim.

- Tik balanı üzem dävalım, här irtä, aç karınga miña alıp kilerseñ, unike täülek eçendä, annan kararbız, ul şul arada savıgırga tiyeş.

Äle, Tuguşnı alda üz tirmäñä kayt, tik aşatma, ber ni vahıttan soñ miña kilersez.

Kendekçe karçık, tirmädän çıkkanda Baybik belän başka-baş bärlä yazdı, Baybik çulak kulı belän, işek yapmasın ber yakka kütärep, bala belän Cäühärgä yul birde.

İşektän kerep sälyam birep kul alıştıda:

- Nik çakırttıñ, ällä närsä buldımı, min işetmi kaldımmı?

- Ni kirägen min siña söylim, işeterseñ, ä häzer kıska gına äytsäm, sin üstergän karbız, kavın bakçasında, ber kızıl tösle kavın üskän bulırga tiyeş, şul kavınnı bakçadan tabıp minem tirmägä kiter, ber säüdägärneñ balası çirlägän, säüdägär anı bezdä kaldırıp kitte, dävalagız diyep, ul malay kızıl kavın aşısım kilä diyep, kolak itemne aşap beterde, hälsez keşegä yärdäm itiyek tugan.

- Sin kayan beldeñ, bakçada kızıl kavın barlıgın, min anı kiptergän ülännär belän yabıp kuydım, kargalar çukımasın diyep, anıñ barlıgın ber kemdä belmi, kızıl kavınnı kürgäç minem isem kitte, ämän kemder ul kavınnı kına töntämäse belän buyagan, cirän—kızıl töstä.

Kavınnı kiteräm, suz dä yuk, tik min üzemdä sırhau, imgäk, gomrem buyı yakşı kön kürmim, cazalanam şul çulak kulım belän, bakça üsteräm, miña da ber närsä tamız, säudägär rähmätennän, Cäühärgä kömeş taktıñ kulında kärdem.

- Baybik sineñ kulıñ tügel, ber küzeñ bulmasa, azrak kürer ideñ, ciñeleräk toror ideñ bälki, ät hakıñnı, şapırmıça gına.

- Ber kömeş täñkä!

- Sin närsä, tay satasıñmı, şul bakçañda tämam sataşıp betteñ ahrı, ber baş, kavın tike ak may, bu haknıda tuganım bulganga gına biräm.

- Baramda häzer kavınnı üzem aşım!

- Bar aşa, ä min böten avılga söylim, avıru balaga ber kavın birmäde diyep, ber kemdä sinnän kavında, karbızda almasın, bagarmın min nişlärseñ.

- Sinnän yahşı süz işmäm inde ahrısı, yarıy ber bakır täñkä, yarlıka het, häzer barıp kiteräm.

- Bar tiz genä alıp kil, kavınıñnı, mine tıñlagan öçen, kavın öçen tügel, kötüemnän ber yarka alırsıñ, tik anı çalıp aşama, ürçet.

Baybik rähmätlär ukıy—ukıy, çıgıp kitte. Sabir tınıçlanıp yan aldı, ul üz avılın bik yakşı belä, häzer här ber tirmädä, anıñ nindi häyläkär ikännegen säüdägärdän altınnı yançık belän alıp kaldırgan buluın—bulmavın, bersen-berse, bülä –bülä, bähäsläşkännären küz aldına kiterep yılmaydı.

İnşalla, bu yulıda, ıçkınıp ölgerdek ahrısı, ä aldagın belep bulmı diyep uylandı.

Bögengä Rumiyä bulır ozın-ozak söyläsäm yädeñdä kalmas. İrtägä dävamın söylärmen bögen min söylägänne kabatlıy alsañ.

Didä sez üz planetagızdan bezgä, bezdän üzegezgä niçek oçasız, minem şunı beläsem kilä.

Ul oçu digän närsä bik katlaulı mäsälä, anıñ turında min söyli alam, ä sin añlı alırsıñmı, belmim.

Min üzebezneñ belgeçlärgä äytermen, alar gadilaştırıp bu soravıña cavap anıklarlar, yarımı appagım. Sezdä bit şulay äytälär?

İskärmä:
Märä** —12 yıldan torgan hayvannar isemlegenä nigezlängän kalendar. İr balaga 12 yäş tulgaç märä bäyräme ütkärälär, mäcelestä ir halkı gına bula.
Märä tuyı* - Bişençe märä tulgaç, ir keşe, märä tuyın ütkärä (yübeley). :60 yäş.
Verhazovka. 06. 12. 13.

(Dävamı bar)


Ber özleksez şakıldagan çükeç tavışı, äbiseneñ Rumiyägä söylägän süzlären işettersädä, iktibarın tuplap , anıñ ni söylägänen töşenergä birmäde.

Ä Kadriyä äbi barı tik, alarnıñ munça işege kürşe Barilarnıñ tütällär korolmasınıñ tübäseneñ borosların, yözep , sındırıp pomidor tütällären, kaysın yolkıgan, kaysın izgän ikänen, Bari üze ätmeşli alarnı pomidorsız kaldırmasada, şaktıy zur zarar kitergän, iñ kızıgı kürşelär öçen, ul işekneñ niçek alar yortına elägüe, nindi köç işekne urınınnan suırıp alıp, öy aşa alarnıñ yortına citkergän, citkergän genä tügel, şaktıy nık yasalgan tütällär korolmasınıñ eçenä ük kertkän.

Rumiyäneñ äbise, alarga, tik torgannan kaydandır bik köçle cil çıgıp, ürmägä äverelep, işekne urınınnan suırıp alıp, agaç yomıçkası kütärgän köbek işekne kütärep , alar yortına olaktırdı diyep añlatkanın, Rumiyägädä kabatladı.

- Äbiyem, miña kalsa sin alarga döres söylämädeñ.

- Ni, min alarga, Mönir kilep koçıknı ikegä yözep bärde, annarı munça işegen yolkıp alıp sezneñ yortka ırgıttı, ä Rumiyä anı şartlattı dip äytiyemme?

Kem minem bu süzemä ohşanır? Mönir avıl buyında sau sälämät yöri.

Üzem kabergä kerginçä, östemnän kölep yöriyäçäklär. Ä menä häzer, uylap yöresennär, tapsınnar cavap tabışmakka. Ä sin däşmä, tik kenä tor.

Bari kürşeläre Kadriyä äbi söylägängä, bik uk ışanıp betmäsälärdä başka hakıykatne berkemdä tägdim itmägäç, kürşe äbiläre söylägängä ohşanırga mäcbur buldılar häm işeklären alıp kilep, kire urınına urnaştırıp kuydılar.

Kadriyä äbi alarnı çäygä kıstasada, yuk-yuk rähmät kürşe, kaytıyık öygä, yortta eş küp, bu tütällär korolmasın tözekliyek, ütkän atnadagıday tozlı yañgır yausa kıyarlarda, pomidorlarda koror.

Äbi kürşelärenä kat-kat rähmätlär äytä-äytä alarnı yan kapkadan ozattı.

Rumiyä äbi yanına kilep, -"Äbiyem alar sineñ söylägäneñä ohşanmadılar, miña kalsa”, -"Beläm balam, tik alar üzläre ul munça işegeneñ alar yortına niçek elägüen, äldä berniçä ay uylap yöriäçäklär”.

Ä bezne ğayeplämäyäçäklär, çönki tatar halkı - "Kürşe hakı—täñre hakı”, - dip yäşi.

Kürşeñä zıyan kitersäñ - hodaydan afät küräseñ, digän fiker bik boronnan kilä.

-Sindä Rumiyä şul kagidädän berkayçanda çıkma här vakıtta üzeñä duslar gına ezlä, ä doşman ezlämäsäñdä ayak astan çıgar.

-Küpme küp çın dustıñ bulır, şul hätle tormoşın ciñel ütär.

Şul vakıt Rumiyäneñ kolagına, karlıkkan karga kıçkırgan tavışka ohşagan, tavış, uramnan işetelde, kızçık äbise belän bu nindi yat tavış işetelä dip, uramnarına çıktılar, alar aldında, ni kürgänen kürälgän, zälämälekneñ iñ ahtık mömkinnegenä citep tuzgan, kayçandır kızıl töstä bulgan "Moskviç” alarnıñ öy karşına tuktalgan, maşinanıñ signalına basıp kıçkırtıp toruçı, bik säyer kiyengän ir keşe, äyterseñ kemneñder bakçasınnan "Bukisın” tişenderep alıp kiyengän, işeteler işetelmäs tavış belän, et balaların satkanın häbärli.

- Äbiyem äydä ber et balası bezdä alıyık .

- Yarıy adya bagıyık, nindi et balaları bar ikän, bu kuti irdä.

Alar et balaların täkdim itüçe yanına kilep saulıklaştılar.

-Kadriyä äbi, - "Sin kaysı yaknıñ yegete enem? İsemeñ kem”.

- Vagiz min, bez üzebez Uralskiy yagınnan, ber niçä yılgına sezneñ yaklarga küçkänebezgä.

Menä etlärem çagaladı, balaların cäl çıgarıp taşlarga, arzanga gına çıgıp satarga buldım, karagız barsıda maşina bagacnigında.

Äbile onıkalı Vagiz açkan maşina bagacnigına tekäldelär, anda başka kutilar arasında, alarnıñ sarbayına ohşaşlı, barak*et balası utıra ide.

Rumiyä äbisenä dä karamıça, suzılıp bäläkäy Sarbaynı aldı da, kulları belän kükrägenä kıstı.

Et balasınıñ döpeldäp tipkän yöräge Rumiyäneñ kulında tınıçlandı, ul eten ber kulı belän kükrägenä kısıp totsa, ikençe kulı belän anıñ sırtınnan sıpıy—sıpıy nindider, üze uylap tapkan süzlär belän tınıçlatırga tırıştı. Että anı totkan kullar anı cäberlärgä telämägännegen añgarıp, yüeş boronın

Rumiyäneñ sakal astına teräp, anasınıñ imçägen ezlägändä kebek sınsıp—sınsıp aldı.

Kadriyä äbi ber Vagizga, ber Rumiyägä karıy-karıy enem ni hak sorısıñ koçık kutiyeña dip soradı.

- Apa min küp soramım, älgä qadär satkannarnı ber meñnän birdem, sezdändä şul haknı sorım.

- Yuk balam bezneñ öçen ul hak kıybat, äldä käcämä kışkıga kurmıda** alganım yuk.

-Bezneñ öçen taşlama yasa inde, 500 sumga töş.

Küptän tügel genä üzebezneñ Sarbayıbız ülde, etsez kaldık, onokam belän sinnän soralabız.

-Ya yarıy apa, alıgız 500 täñkägä, yakşı keşelär kürenäsez.

Kadriyä äbi akçanı birdedä, Rumiyägä yortka keregä kuşıp, et satuçıdan kutinıñ isme niçek, dip soradı.

- Min äldä alarnı ataganım yuk ide, üzegez karagız, min kuzgalıyım, avılnıñ argı oçına barıp bagıyım, bälki andada aluçı bulır dip, maşinasın hutlatıp kuzgalıp kitte.

Ul kitügä kürşe Bari çıgıp:

- Bu kem ide Kadriyä apa, närsä yöri?

- Kürşe sin beläseñ bit bezneñ et ülde, anıñ urınına et balası aldık, Vagiz digän tatar et balaları satıp yöri.

- Tukta, tukta kürşe, Vagiz diseñme, bezneñ yaklarda et balaları satuçı ber Vagiz gına bar ide"cıtık Vagiz”, tik ul bıltır vafat buldı, auçı Sitdik kümärgä bargan ide, belmim sez kemnän et balası satıp aldıgız.

- Ya kemnän alsakta arzanga aldık, ä ete yakşıga ohşıy.

Rumiyä eten kulınnanda töşermäde, öygädä alıp kergese kelägän ide, tik äbise, moselmannarga öydä et totarga yaramıy dip, yäş Sarbaynı, kart Sarbay torgan öngä torırga kaldırdılar, isemen etkä Rumiyä Sarbay diyep kuydı, äbise karşı kilmäde.

Etne urnaştırıp, aşatıp kaynaşkinça, kiç citte Rumiyä kompyuter artına utırıp, töymälärgä baskalap eşlätep cibärde, ditspleyda Didäneñ yılmaygan yöze kürende, isänme appagım diyep Rumiyäne uzdırıp saulıklaştı.

-Bik äybät Didä apay, üzegezneñ hälegez niçek.

-Minem häl yarısı Rumiyä, sezdä ni yañalık bar.

- Didä bez bik yakşı et balası satıp aldık, bäyädä tügel, äbiyem säüdäläşep, yüngä aldı. İseme kart etebezneke köbek ük Sarbay.

-Yarıy, häyerle bulsın alganıgız, ozın gomerle bulıp, hucalarına hezmät itsen.

-Başlap söylä, kiçäge äkiyätne, dävamın tıñlım disäñ.

Rumiyä berdä yalgışmıy, kiçä Didä söylägän äkiyätne kabatlap söyläde.

- Kara sin anı, könnän kön söyläüeñne yakşırta barasıñ, bügen ber hatada cibärmädeñ, äkiyätne kabatlaganda. Tıñla dävamın.

Baybik kavınnı kıska vakıt eçendä alıp kilde, Sabir anıñ äylänep kaytkanına ohşanıpta betmäde, nik disäñ tirmä urtasındagı uçakka takkan kazanda, irtädän birle peşep torgan tarı botkası da peşep ölgermäde, ä bakçaçı sau kulına kün kapçık totkan kileş, boronı belän peşep torgan botkanıñ isen aulap, başın borgalıy-borgalıy kavınnı kapçıgı belän Sabirga suzdı.

Üze yalvarulı karaş belän ber Sabirga, ber peşep citmägän botkaga küzlären yöretä—yöretä:

- Menä citkerdem, ni kuşkanıñnı, yal alırgada ber kayada tuktamadım, Ämerhan kürşem ciñemnän totıp tuktatsada, berni dä äytmädem, suırıldımda siña çaptım, diyep äyttedä, Sabirga karap, anardan maktau süzläre kötep tınıp kaldı. Häyer ul anı maktamasada, äydä uz utır, botka aşap kitärseñ disädä, bik-bik riza bulır ide.

Çönki ul aktık atna-un kön eçendä, kübräge kavın-karbız gına aşadı, anıñ tañda öygä kaytuıda, tamak häsrätenä bäyle ide, öydä bälki aşarga ni dä bardır diyep kilüe, tik anı hatını şatlandırmadı, ul kilep kerügä, ya balalarga aşarga nidä kiterdeñme, ikençe kön inde kavın-karbız gına aşilar.

Şul oçraşunı bülep anı Talgat çakrıp alıp kitte, Sabir belän oçraşkannan soñ kavın artınnan bakçaga barganda da, annan kaytkanda da, üzeneñ nindi kiräkle keşe ikänen, avıl başı bulgan Sabir da anıñ belän sanaşkanın, anıñ üz aldında, üzeneñ däräcäsen kütärde, ber bala başı tike kavınga, çil sarık alasına kiñänep betälmäde.

Sabir kavın kiterüçegä karap, anıñ aşısı kiläsen belep, anarga, - Bar Cäühärne däş, ul kilgäç utırıp botka aşarbız, ança botka peşep citär dip äyteptä betermäde, Baybik çıgıpta çaptı, alıpta kilde Cäühär belän Tuguşnı.

Täbänäk östäl artına utırıp, Sabir kavınnan ber telem kisep alıp, Tuguşnıñ kulına tottırdı, malay küz açıp yomgançı, kızıl kavınnıñ yomşagın aşadı da, algı teşläre belän, kavınnıñ kabıgın kırıp aşi birde. Sabirnıñ ike igez kızı, şul ara ber savıtta käcä söte kertep, malayga birdelär, ul sötne dä eçep cibärde, kıstagannı kötep tormadı. Annarı östäldä yatkan agaç kaşıknı kulına alıp, tarı botkasın aşarga totıngan halıkka kuşıldı, ololar ber beresenä karaşıp baş kına çaykadılar.

Malay avılda torop kalgannan soñ, ike kön ütkäç, Sabir kiç citkäç avıl kırıyına, çıgıp Badaganı häncär yärdämendä çakırıp, anarga tallı koyıga baraçakların häm anda närsä eşlärgä kiräklegen añlattı, ber kemgä kürenminçä üzennän ber adımgada kalmaska kuştı, üze kayışnıñ ayılı belän häncärne alıp atka menep yulga çıktı.

Barısıda "Kara baş"äytkänçä buldı, säüdägär altın ayılnı kürgäç uk, çırayın açtı, ayılnı kulına alıp bik ozak kullarında äländerep-äländerep karagaç, hakın äytte, Sabir säüdägär birgän hakka riza bulıp, kullar sugıp kileştelär, akçanı Sabirga sanap birgäç, niçek sin yapa- yalgız kulıñda mondı baylık totkan kileş, tanış bulmagan keşlär karşına kilergä kıydıñ, ä min yalgız tügel, min üzem belän ber çeben alıp kildem. Ul mine yaklıy doşmannardan.

Bu süzlärne işetkän kärvan sakçıları, Sabirga yakınırak kilep, şarkıldap köldelärdä, ya kürsät çebeneñne, min anı kamçı oçı belän sugıp üteräm dide.

Kara sakalı kärvan sakçılarınıñ başı, bu süzlärne äytep beterep, avızında yabıp ölgermäde, Sabir kınıdan häncärne kuzgatuı buldı, kanatların kagıp bögälçän kiyäfätendä Badaga päydä buldıda, kärvan başında yöregän ike örkäçle täväne, artkı örkäçennän ayakları belän eläkterep havaga kütärde

Monı kürgänt adämnär, barıda başların kulları belän kaplap cirgä utırdı.

Täväneñ yaman avazga, avızınnan kübeklär çäçä-çäçä akırganı, yırak-yırak çakrımnarga taralıp, gaynap kire kaytuına, Badaga tırnakların açıp täväne cibärde, tävä cirgä töşkäç, küzläre kaya baktı şunda çaptı, anı kuıp çıguçıda bulmadı, barısıda torataşka äylängän kebek Badagaga karap katıp kalgan.

Sabir häncärne kınısına törtep Badaganı kärvançılar küzennän yugattı häm säüdägärgä yarıy huş sau bul Ali-Ähmät säfäreñ uñışlı bulsın dip, avılına yul aldı, säüdägär küpne kürgän bulsada, bu küreneştän yugalıp kalıp karşı ber ni ätälmi basıp kaldı.

Kärvan halkı tañga tike, tınıçlana almıy gazaplandılar, tañ belän kitär yulga kuzgaldılar, yulda oçragan här adämgä "Kara Uzän"yıdgası yanında tävä kütärerlek çebennär barlıgın söyli bardılar.

Ohşanuçı bulmasada, yakın kilep yörüçe sirägäyde, avıl çagıştırmaça gına bulsada tınıçka kaldı.

Sabir avılına iñ kiräge şul tınıçlık ide.

Könnär tınıç kına bara birde, Tuguş kavınnı aşap beterüe buldı, ay üsärne kön usä başladı, yıl üsärne ay usep, igez kızlar başta kütärep yöregän bala alarnı buyga citep uzdı häm ike kıznıda kullarına kütärep yörer hälgä kilde.

Mart ahrına küz algısız bik matur, taza yeget bulıp üste.

İke igez kız arasında ıgı-zıgı kuzgala başladı, küräseñ ikesedä Tuguşka gayşik buldılar, ahırda ni bulasın Sabir üze genä belgängä, kızlarnıñ könläşülärenä ihtibar itmäde.

Avıl mullasın oçratıp, säüdägär malayı Tuguşka, ike igez kızında kiyäügä birergä niyätlägänen söyläde, mulla ikelänep torganın kürep, anıñ uçına, altın täñkä saldı, häzrätneñ käyefe üzgärde, yarıy-yarıy nik yaramasın ike señel sıyışırlar, ber karınga sıygannı, çil dönyaga sıyarlar, yat tügellär, bik döres eşliseñ äldä bit başkaga biräm disäñdä yeget yuk, yöz çakırım tirädä ir yeget yuk, kalkan beren han ğaskärenä alalar, avıldan küpme alıp kittelär, berseñdä äle äylänep kaytkanın kürmädek, bik döres eşliseñ dip Sabirnıñ niyäten hupladı

Yegettä, kızlarda ällä ni karışmadılar, tuylap tora başladılar. Nindider ber säbäp tabıp kilgän Cäühär genä, bu ike kızıñnı ber kiyäügä birüeñ, bik uk döres bulmas dip, süz başlagan ide, Sabir anarga sandıktan çıgarıp ikençe beläzekne birgäç, - "Ä ikençe yaktan Sabir, min äytäm, ni ğayep bar, nikahlap toralar, bähetle bulsınnar, bala tuganda üzemne çakırırsız, kındekların kisärgä. Ni äytsäñdä Tuguşnı üzem karadım, üz balam köbek, bak Sabir qaderen bel kiyäüeñneñ. ”

-Äkiyättän bögengä citä, kalganın irtägä söylärmen, sin bögengene kabatlap söyli alsañ.

- Kara anı üzeñ, Didä apa, sin äldä miña sez niçek cir şarına oçıp kiläsez häm kire üz planetagızga niçek kaytuıgız turında söylärgä ohşandırgan ideñ.

- Min siña bezneñ belgeçlär sin añlıy alırlık däräcädä gadilaştırgan teldä, bik az gına oçu turında kaglıp kitärmen häm şulay azarlap sine bu tema belän tanıştırıga tırışırmın, ägärdä sin añlıy alsañ.

- Nik inde min añlamıyım di, min bit äle bişençe sınıf ukuçısı.

- Yarıy, şulay da bulsın di, tik min siña bezneñ planetanıñ, sezneñ cir planetasında hezmät itüçe belgeçlär birgän mäglyumät belän genä tanıştırayaçakmın.

- Ni säbäptän şulay, sin birgän belemne üzläşterälmäm diyep şiklänäseñme ällä.

- Yuk, min sineñ mömkinnekläreñne beläm, min birgänne sin añlıy alırsıñ. Tik tärtip bulgaç, barında da, tärtip bulırga tiyeş. Miña şulay kuşıldı.

- Ä häzer Rumiyä señelem sin tıñla min söylim, sezneñ etegez turında, ul et satuçı bezneñ, "Bufer markitolog” , bez anı köç hälgä, siña et tabarga häm anı siña tike citkerergä kileşterdek. Ul Yanışnıñ yakın dustı, dönyadagı iñ zur kompaniyälär belän eş itä, bu rolğa yäştä teatr artistı bulırga hıyallanganın,

Yanış belgängä, anı ürti-ürti buldıralmasıñ malay, ul kız bik sizger, kara anı yahşı şifruysya diyep kisätep kuydı.

-Min anıñ säyer kiyengänenä ihtibar ittem, itüen, tik şul et balasın kürgäç dönyamnı onıttım.

- Anıñ säyer kiyengännege añlaşıla, ul "Maskviçnı da, kiyemnärendä uzgan yılda vafat bulgan "kuti irneñ” hatınınnan satıp algan, maşinanıñ, urnında motorıda bulmagan, motor urınına bezneñ ostalar, vodorotka eşli torgan etkelek urnaştırgannar, şulay itep yegermençe ğasırnıñ maşinası, yegerme berençe ğasırnıñ motorı belän häräkätkä kiterelä häm siña barıp citep, sezgä et satıp, sineñ köñeleñne kütärä.

- Ä et balasın, Agiş Saratovtan, şähsi ber karavıl etläre ürçetä torgan pitomniktan alıp, Tagiga tike citkerä, ul sezgä et satuçı Tagi isemle.

- Menä kürdeñme küpme sineñ duslarıñ.

-Häzer ber-ike genä süz bulsada, bezneñ niçek kosmos aşa sezgä kilüebezne häm kire kaytuıbız turında söylim.

-Bez oçıp kitär häm oçıp kiler yulıbıznı hava yulı diyep atıbız. Bezgä cirdän oçıp kitkändä iñ möhime, oçar karapnıñ, üz köçen kullanmıça, berençe kosmik tizlegenä citkerep häräkät itärgä kiräk, ul tizlekkä bez cirdäge GİDRO stantsiyälärneñ elektr köçen faydalanıp citeşäbez, stantsiyägä ber nindidä zarar kitermi.

Anıñ öçen elektrostantsiyä torgan yılgada, distä çakrımnarga suzılgan, bögälçännär räveşendä, su eçendä, elektromagnit ısulın kullanıp, ber beresenä kagılıp torgan nirgälär yasıbız, şul yuldan oçarga tiyeşle kosmik karap, elktromagnit köçäneşe belän tizlänä häm sudan ayırılıp havaga kütärelep kitä.

Dävamın irtägä sin bögen söylägänne kabatlap söyli alsañ.

-Nik söylämiyem söylim, teläsäñ häzer ük kabatlım, häzer kabatlarga kiräge yuk, ägär miña artık soravıñ bulmasa huşlaşiyek.

-Bar Didä, min sinnän berençe tanışkaç ük, soragım kelägän ide dä, niçekter sorarga yakşısınmıy yöredem, sezdä niçek öyläneşälär?

Rumiyä bez ber-berebezne äle bik az vakıt kına beläbez, ä sin böten belemne kıska ara eçendä üzläştergeñ keli, alay bulmıy kızgınay, sabır töbe—sarı altın di tatarlar.

Bezdä ul mäsälä, däülät tarafınnan çişelä, mahsus programma belän, här tugan balanı böten biremnäre belän kompyuterlaştırgan sistemaga kertälär, balanıñ uskänen anıñ sälämätlegen, mömkinneklären, kürsätkeçlären barısında sistema barlap bara häm här daim, bar bulgan kızlarnı, malaylarnı aldan birelgän parametrlar belän çagıştıra tora, un-unike yaş tirälärendä, kileşle parlarnı kürsätä başlıy, tik barıber unaltı yäş tulgaç kına şul yäşkä citkän kızlarga häm malaylarga bu kürsätkeçlärne citkerä. Kem öçender atap saylanu yuk, tik här kemgä anıñ sıyfatına yatışlı ber niçä distä, malay keşegä kızlar, kız keşegä malaylar täqdim itelä, programma şunıñ belän tämamlana disäñdä yarıy, dävamı şähsi räveştä, kemgä kem ohşıy, kem kemgä gayşik bula, ul ike keşeneñ üz sere, araga berkemdä kermi.

Yarıy Rumiyä, min siña tiyeşennän artık, vakıt sarıf ittem, sau bul irtägäçä.

İskärmä

1. Barak—ozın yonnı, zur gäüdäle et.

2. Kurmı - -kışın aşatırga dip kipterep öyep kuygan ülän, salam, kibäk, ärem, çiligä, kamış, yafraklı çıbık, tatar telennän urıslarga küçep kiñräk mägnädä kullanıla. Kurmılık urnısı kura.

Verhazovka. 2014. 02. 27.