Dürbölöñ Zaman - 01

POVEST JANA ROMAN
Kazakçadan kotorgon Kımbatbek Ukaev


Zamanıbızdın uluu sürötkeri Muhtar Auezovdun bul kitebine anın eñ algaçkı
jana zalkar çıgarmalarının biri bolgon «Dürbölöñ zaman» povesti jana partiyalık
jetekçinin, kaarman malçılardın unutulgus elesin süröttögön akırkı çıgarması,
asıl murası «Öskön örkön» romanı kirdi.
Kitep M. Auezovdun tuulgan kününün 90 jıldıgına arnalgan adabiy belek.

AUEZOV JÖNÜNDÖ SÖZ
Jan bütköndün baarına tegiz ökümün jürgüzgön jazmıştın baarı ötüp, baarı
özgöröt degen jobosu atı-jönü urpaktardın köñül jadında jaşap kalgandar üçün da
küçündö kala bere turgandıgına jıl ötkön sayın işenüügö tuura kelet. Alar üçün,
ariyne, ubakıt kıyır türdö — bizdin añ-sezimibizde ötüp jatat, alar üçün tarıh da
ulanıp jatat.
Bulardı men mezgil faktoru bardıgın öz-öz orduna koyup, ötköndün tarıhına,
sanjıra-sanatına, kaçandır bir mertebe bolgon ulamıştarga, tigil je bul insanga,
okuyaga alakası bar ofitsialduu je jekeçe pikirlerge, baalarga özünün özgörtüütüzötüüsün kiyire algan tañ kalarlıktay, kay birde köñül-jüzgö karalbagan birok
dayıma kayra janbas jana eñ jogorku darajada zarurat maanide körüngön kasieti
bar tarizde aytıp jatam.
Ayrıkça adabiyatta, iskusstvodo, jazuuçular menen çıgarmalardın akıbal
tagdırında mezgildin uşul mıyzam çenemdüülügü bütkül ıraatı jana turuktuulugu
menen körünöt. Ne degende urpaktardın sın-ökümü muundardın ruhiy tajrıybasının
jañı baskıçına, önügüünün jañı problemalarına akıl salıp körüü üçün zarıl
bolgon jañıça çen-ölçömdörgö ee bolot. Bul küç — biz demeyki turmuşta akıykat dep
atap koyçu tarıhıy obektivdüülüktün dal özü.
Bir kezde toodoy körünüp, azıraak mezgil ötkön soñ pasayıp, böksörüp ketçü kee
bir kütülbös kokustuktar da uşundan ulam bolot. Andıktan bul açuu çındıktı kabıl
aluuga tuura kelet. Birok anın teskerisinçe da boluşu ıktımal — urpaktar
baykalbagan je bolboso közü bar kezinde barktalbagan originalduu zalkar talanttı
kapıstan açıp alışı mümkün. Ooba, mındaylar seyrek bolso da, sözsüz bolot. Degen
menen mezgil özünün mından başkaçaraak türdögü tüzötüüsün köbüröök kiyiret —
kaçandır bir kezde kökölötö maktalıp, bardık ızaat-urmattın şañına bölöngön
baraanduu söölöttün jeli çıkkan şar sımal kunarı ketip, kuuşurulup, kiçireye
beret...
Birok kep orolu bul jönündö emes. Turmuştun tutkası mınday kokustuktarda emes.
Çındık-» tan jaralgan çındıktar, jer katmarının silkinüüsünön payda bolgon tuu
çokular, door-zaman jaratkan azamat uuldar bolot. Buga kalganda başkaça çen
birdikteri koldonulat.
Mına, bizdi Auezovdon ajıratıp turgan, anı menen maek kurup, baarlaşuunun
baktısına tuş kılgan oşol unutulbas mezgilderden beri bir top jıl ötüp ketti.
Jogotuu kaygısına baş iyip, bügün biz özübüzgö Auezov tarıh aldında jana
muundardın sotunan moyubay öttü, mına oşonusu menen dagı zobolosu kötörüldü dep
ayta alabız. Bul mezgildin içinde Muhtar Auezovdun ısmı jana çıgarmaları jeke
özünün ömür tarjımalınan jalpı eldin ömür tarjımalına aylandı. Azır Muhtar
Auezov menen kazak eli ajıralgıs bir tüşünüktü tuyuntup kaldı. Emi azır Muhtar
Auezovdun ısmı azırkı taptagı kazak elinin madaniyatın, ruhu menen oy-sezimin
kulpurtup turat. Emi azır XX kılımdın klassikteri degen sıpattama tüşünükkö
Muhtar Auezovdun da ısmı kiret. Kep orolu mına uşul tuuraluu bolmokçu.
Jüröktün buyrugu menen öz sezimimdi bildirip, Auezovdun uluuluguna baş iyip,
taazim etken tereñ ızaatımdı sıpattoo üçün çıgarmaçılık iş boyunça anın jaşı
kiçüü inisi jana şakirti iretinde men bar bolgonu Auezov jönündögü ayrım bir
oylorumdu bölüşüp, kee bir faktılardı gana aytkım kelet.
Muhtar Auezovdun uluulugu jönündö aytkanımda, men anın uluttuk añ-sezimdin,
kazak elinin filosofiyası menen obrazduu düynö tuyumunun tüpkürdögü tereñ
kırtışınan ugutun jarıp, tarıhıy jaktan tamırın tüptöp önüp çıkkan talantının,
azırkı zamandın eñ körünüktüü körünüşünün birinin — Oktyabr Revolyutsiyasının
dooruna ıkıbalı tuş kelgen talanttın, koomduk jañı ideyalardın şarapatı
arkasında sürötkerdik oydun baymanasın taşıtıp, öz doorunun turmuştuk
tajrıybası menen koşo bardık mezgilderdin tajrıybasının eñ biyik maanisin —
adamzattın başkı idealdarın özünö kamtıp, jakşılık menen jamandıktın
globaldık problemalarına abay salıp añdoonun biyiktigine kötörülüp çıkkan
talanttın evolyutsiyasın da eske alıp oturam. Muhtar Auezovdun uluulugu da uşunda,
anın çıgarmaçılıgının maani-mañızı dal uşunda; kazak elinin tagdırı jayında
kep salıp, kazak elinin turmuşun süröttöp jazuu menen Auezovdun oyu adam
bolmuşunun mazmun-mañızın universaldık maanidegi masştabdarda añdap bildi;
«Eñlik-Kebekten» tartıp monumentalduu «Abaydı» közdöy kaduulap jürüp oturgan
özünün çıgarmalarında jazuuçu bizge uşular jayında sanat aytat. Auezovdu al özü
talaşsız türdö tatıktuu bolgon naam menen ataganga mezgil jetti — Muhtar Auezov
bizdin kündördün uluu gumanisti. Munu anın bütkül ömür jolu, anın ebegeysiz bütkül
çıgarmaçılıgı ayginelep turat.
Adamzattın bardık mezgilderdegi körköm akıl-oyunun şedevrleri: algaçkı jazuu
darekterden, şumerdik çopo tabliçkalarınan, bayırkı Egipettin papirustarınan,
Vavilon menen Akkada jazuuçularınan tarta san miñdegen jıldardın eçen
katmarluu eleginen sarıgıp ötüp, bardık kılımdar menen doorlordu basıp ötüp,
bardık madaniyattar menen tsivilizatsiyalar arkıluu bizge çeyin kelgen, tarıh özü
tandap-ılgap algan köönörgüs körköm estelik-murastardan tüzülüp, XX kılımdagı
basma işinin unikalduu faktısınan bolup kalgan Bütkül düynölük adabiyat
kitepkanasının eki jüz elüü tomdugunda Dante menen Şekspirdin, Tolstoy menen
Tomas Manndın, Gorkiy menen Şolohovdun katarında düynölük adabiyattın 250
tomunun eki tomu bizdin Muhtar Auezovgo tieşelüü bolgondugu ançeyin kokustuk emes!
Ar kanday ele klassik mınday orunga ee bolo berbeyt. Munu men jalpı adamzattın
körköm kazına-döölötünö koşkon kazak elinin salımı dep esepteym.
Al gana tursun men munu bardık türk tildüü ötköndögü köçmön elderdin salımı
dep esepteym. «Abay» epopeyası — bul bizdin körköm jana sotsialdık
entsiklopediyabız, bul bizdin köz kaykıtkan Evraziya meykininde jaşap ötkörgön
bardık mezgilibiz üçün, muñduu-zarluu müşkülü köp ötkön tarıhta biz baştan
keçirip, kasiret-kaygısın tartkan işterdin baarısı üçün özübüzdün körköm jana
ımandık baylık, köz-karaşıbızdı, özübüzdün köçmön madaniyatıbızdı, özübüzdün ,
uluu poetikalık sözübüzdü tüzüp, taanıp-bilgen, bakkan-körgöndörübüzdün baarısı
üçün jarmaktaşıp bergen jalpı otçyötubuz. Bulardın baarı Muhtar Auezovdun
çıgarmaçılıgında — anın prozalarında, dramalarında, asırese andan Rossiyanın
revolyutsiyaçıl tagdırında jakındap kelatkan dobulduu şookumdun şoburattarı
ugulup turgan «Abayda» taasın köründü. Auezov uşul bagıtta bizdin jalpı maanidegi
tarıhıy-körköm oydun düynölük sekisine alıp çıktı. Düynögö köz çaptırıp karoo
üçün, başkalardın baamına urunup, baykalış üçün, adam ruhunun biyiktigin jar
salıp, alar menen ün alışuu üçün «karool döbögö» — Muhtar Auezovdoy biyik çokuga
ee boluu abzel. Muhtar Auezovdun biyiktiginen turup biz özübüzdü añdap-bilebiz da,
başka madaniyattar jana elder menen baarlaşıp, alaka jasaybız. Bügün mına
uşular tuuralu aytuunun maalı keldi, biz bütkül aalam aldında mına uşular menen
maktana alabız, antkeni biz Auezov arkıluu özübüz tuuralu bildirip, özübüzdü
anıktaybız, andan biz öz akıl-esibizdi, ar-namısıbızdı jana ruhubuzdun ajayıp
körkün köröbüz. Auezov arkıluu biz düynögö türk tilderinin mümkünçülüktörün,
baylıgın jana küçün, oyloonun kuralı jana bizdin tarıhıy salt-sanaalarıbızdın
akkumulyatoru katarı taanıta aldık.
Auezovdun emgegi, Auezovdun çıgarmaçıl kıyalı menen oy çabıtı unikalduu jana
teñdeşsiz. Kep «Abay» üçiltiginin tarıhıylıgı, masştabduulugu jana epikaluulugu
jönündö gana bolup jatkan jok, munun baarı ansız da belgilüü iş, birok özgöçö
köñül buruuga tatıgan nerse mında turat: romandın başkı kaarmanı Abay Kunanbaev
— bizdin kündögü realisttik adabiyattın eñ uluu, eñ zalkar obrazdarının biri
katarı köz aldıbızga tartılat, al emi unikalduulugu, kaytalangıstıgı bolso
jazuuçu özünö raketa sımal kosmostu közdöy jol salıp, Abaydı anın tübölüktüü
orbitasına alıp çıkkandıgında; anı keñiri taanıluunun orbitasına alıp çıguu
menen jazuuçu eki birdey açılış jasap, eki birdey mildettin ötölünö çıgat —
Auezov Abaydın insandık küçün biyikke kötörüp dañazalasa, Abay öz kezeginde oyçul
akın katarı kazak elin biyikke kötörüp dañazalayt. Munun baarı özünün eki birdey
fenomenalduulugu menen jalpı eldik, jalpı maanidegi kategoriyalarga: kayda gana
jaşabasın, kaysı gana tilde süylöbösün, kanday gana obondordu ırdabasın,
alardın baarı uşul adamdardı söz kudureti baş koşturup, jakındık, boordoştuk
sezimin, sanaalaştık sezimin jaratıp, adamdardın jan düynösündö jañırıktap
şookum salgan, aga tüşünüktüü, jakın turgan sezimder menen ıklastarga kötörülüp
çıgat. Bolmuştu körköm añdap-bilüünün jalpı maanidegi, universalduu fenomeni
uşunda turat. Abay menen Auezov menin tüşünügümdö bölünbös insandar.
Uçurdan paydalanıp, jazuuçunun uşul sabaktarı meni emnege üyrötkönün ayta
ketkim kelet. Ot materiyanın tulkusunda jerdiginen ele koşo bütkön sıñarı uluu
akındın çıgarmaçılıgında jerdiginen ele eldin ünü koşo bütüşün şarttagan
özünçö bir mıyzam bolorun men dal Auezovdon ulam tüşündüm. Deeriñde koşo jaşap,
kanıñda koşo kaynagan, adamdardın akıl-esinde, sezimderinde, düynö tuyumdarında
jürgöndördün baarı akındın iskusstvosunda eñ biyik tuyuntuluşka ee bolgon. Akın
saltanat-mayram kündörü da, kaygı-kapaluu kündördö da çogulup turçu özünçö ele bir
grajdandık ayantka aylanganday bolot, oşonduktan eger akındın ırları eldin jandüynösü menen ümüt-tilegin dañazalasa, eger akındın ırlarında Ata Meken
dañktalıp, anın tarıhı bayandalsa, eger akındın ırı adamdı beşiktegi kezinen
tartıp ömürünün eñ soñku kününö çeyin, al baralına tolup, iştese işke toyboy,
süykümdüü körünüp, özü da süyüügö kark bolup turgan çakta da, turmuştun dalay açuutattuusun tatıp, akılı tolup, adam pendesinin tübölük ölbös küçün, maanisin jete
tüşünüp turgan çakta da, kıskası ömür jolunun bardık uçurlarında koştop jürüp
oltursa, anda akıl-estin közölü jana sıymıgı, ata-babalarıbızdan kelatkan
bayırkı tildin joomarttıgı jana baymanası — ır jaşasın, kim bolbosun jana
kaysı tilde bolbosun anı birinçi oylop tappasın, sözdün piri — tuñguç ır
jaşasın, erteñki kündö düynögö kele turgan ır jaşasın...
Auezovdun Abayın, anın maanisin öz aldınça körüp, öz aldınça tüşünüügö akısı
bar. Men bolsom anı jogoruda aytıp ötkönümdöy tüşünöm. Özü üçün gana jaşap jana
öz üyünön çıkpagan bir da bir adabiyat «uluu» atana albastıgın Auezov eñ jakşı
bilgen. Auezov orus realizminin tajrıybasına, evropalık oyloonun kelbersigen
keñdigine jana madaniyatına kançalık tereñ kanık bolgondugun anın bütkül
çıgarmaçılıgı ırastap turat. Bul jerde Auezovdu köñülgö tuta turup mınday dep
aytuu jöndüü bolor ele: orus klassikalık adabiyatı, orus sovet adabiyatı biz üçün
ustattıktın jana ideyalık maksatçıldıktın tunuk başatı bolgon jana bolup jatat.
Men bayarakta köz jumgandar üçün da mezgil ötüp jatat, atı jönü urpaktardın esjadında jaşap kalgandar üçün da tarıh ulanıp jatat dep aytkanımda, alardı tek
sözdün körkömdügün közdöp aytkanım jok.
Ötkön on jıldıktarda, jazuuçunun jetimiş-seksen jıldık sanjırasınan soñ
Auezovdun çıgarmaçılıgı keñ-kesiri izildendi, toluktalıp, önügüügö ee boldu. Bul
mezgilde Auezovdun eñ algaçkı jana keremettüü çıgarmalarının biri bolgon
«Dürbölöñ zaman» povesti anın közü ötkön soñ birinçi mertebe orus tilinde
jarıyalandı. Menin baamımda bul biz üçün çoñ jana printsiptüü okuya boldu. Munun
özü partiya adattagısınday ele sovet adabiyatının önügüşündögü tuura joldordu
akılmandık menen aynıbay körö bilgenin körsötüp turat.
Çeberçiligi, körkömdük küçü jagınan alganda povest çıgaandık menen jazılgan.
Eñ obolu men Auezovdun bul povestinin sayasiy maanisi jayında aytkım kelet,
«Dürbölöñ zaman» — sotsialisttik revolyutsiyanın rossiyalık imperiyanın bardık
aymaktarındagı şeksizdigin körsötkön dagı bir dalil, bul sotsialisttik
internatsionalizm elderdin ortosundagı alaka-mamilelerdin önügüşündögü japadan
jalgız tuura jol bolgonun ırastagan bizdin turmuştun talamındagı dagı bir dalil.
Bul jerde koluñuzdardagı kitepke atı koyulgan uşul «Dürbölöñ zaman» povesti
jönündö dagı bir az keñitip kep sala keteli...
Salt atçan sapar çegip kelatkan karıyaga beytaanış boz ulan joluktu deylik. Öz
közünö özü işenbese da, alda kanday uşunçalık bir janga jakın taanışın körüp
ımır-çımır bolup, jaş jigittin jüzünö kadala karap, añdoosuzdan dobuşu
dirildep: «Çirkin-ay, atam zamandagı jogotkon külük atımdın özündöy jıluu uçurap
kettiñ go, kaydan jürösüñ, balam?» dese, esine daroo özünün jaş çagı, mınabu ulan
aynıbay tartkan bayagıda ketken dosu, oşol jol, oşol at tuyagının dübürtü menen
aydarım sokkon jel, oşol dobuştar, oşol tüspöldör... daroo eske tüşörü ak.
Bügün «Dürbölöñ zaman» povestin kaytalap okusam menin da oşentip oyloor
çagım eken, antkeni azır men jaş jagınan da, oşondogu jıyırmançı jıldardın ayak
çenindegi jaş jazuuçu Muhtar Auezovdun atasının bolboso da, agasının jaşında
ekenmin.
Tañgalarlık bir jagday — bul povest jazılgandan kırk beş jıl ötkön soñ,
avtoru kaytış bolgondon köp jıl kiyin okurmandarına tuñguç iret tartuulanıp
olturat.
Çıgarmanın okurman koomçulugunun koluna jazuuçunun közü tirüüsündö tiygeni
bir başka da, al emi köz jumgan soñ özü jokto tiygeni başkaça kep. Bul özü ertereek
jazılgan, kala berse eñ algaçkı çıgarmalardın biri dey turgan dünüyö. Anın üstünö
adabiyat bosogosun eç kim daroo ele uluu jazuuçu bolup attabay turgandıgın tüşünüp
tursañ da, tobokelge salıp aytsak: Auezovdun ısmının ar kaçan düynölük
klassikterdin katarında, tübölük ölbös-öçpös «Abay jolu» epopeyasının kıl
çokusunda körüü okurman koomçulugunun köñül-kököyünö abdan siñgen.
Al emi «Dürbölöñ zamandı» okup çıkkan soñ Auezovdun çıgarmaçılıgın
urmattooçular anı kayradan jarıyaloonu algaçkı iret kolgo algan «Novıy mir»
jurnalının redaktsiyasına ıraazıçılık jönün aytar dep işenemin. «Suu atası -—
bulak» degendey başatsız uluu özön bolobu? Demek, «Abay joluna» çeyin da Auezov
aytıluu çeber bolgon. «Dürbölöñ zaman» Auezovdun «Abay jolunan» ebak murun, oşol
kezdin özündö ele kuçagı keñ epikalık bayandoo formasın özdöştürgöndügün
aygineleyt. Uşul köz karaştan alganda «Dürbölöñ zaman» — kiyinçereek Auezovdun
telegeyi tegiz zalkar epopeyasın jaratkan eñ algaçkı kubattuu bulaktardın biri.
Degen menen da ar çıgarmanın öz ordu bolot emespi. Tee ötkön jıldarda jaş
Auezov jazgan uşul kıyan-keski kaygıluu povest — jazuuçunun talantının
revolyutsiyalık kalıptanuusunun aykın misalı. Mınakey, okurmandardın nazarın
povesttin dal uşu revolyutsiyalık mazmununa oodarsambı dedim ele.
Padışaçılıkka, anın zordukçul apparatına bolgon köçmöndüülüktü jaş Auezovdoy
uşunçalık sürötkerlik ınanımduuluk menen körsötkön, padışanın koloniyalık
sayasatının ırayımsızdık kataaldıgı menen mıkaaçılıgın jerine jetkire
aşkerelegen, köçmön eldin özünö jat padışaçılık zordukçul jüyösün
kabıldabooçuluk tabiyatı mol misaldar menen körsötö olturup zor tereñdik menen
açıp bergen, şoru kaynap kötörülüşkö çıgıp, oşonusu üçün kan-joşoluu kırgınga
uçurap, tuulup-öskön jerinen kuulgan karapayım kalktın kaygı-kasıretin et-jürögü
ezilip oturup aytıp bergen mınday çıgarmanı men çıgış adabiyattarınan seyrek
kezdeştirdim.
«Dürbölöñ zamandı» okup oturup, eger Oktyabr revolyutsiyası bolboso köçmön
kazaktar menen kırgızdardın andan arkı tagdırı emne bolorun mezgil ötkön soñ
oyloonun özü korkunuçtuu ekendigin daana sezesiñ. Aytuuga oozum barbayt — mümkün
biz bolbos da elek. Al emi tübölük ömür sürgüsü kelbegen el barbı? Tek jalgız uşul
üçün — Oktyabr revolyutsiyasının Rossiyada törölüp, imperiyalık koloniyaçıldıktı
talkandap, oşol arkıluu menin elderimdi bir jolu joyup jiberüüdön kutkarıp
kalgandıgı üçün gana men ölör-ölgönçö revolyutsiyanı dañazalap ötüügö dayarmın jana
baldarımdın baldarına: künübüzdün tuulganın Oktyabrdan baştap sanagıla! — dep
osuyat kaltıramın.
Auezovdun povestin okup olturup, kübölördün añgemelerin eske aldım...
Jazalooçulardan kaçıp kutuluu üçün bütkül el bolup kar keçip, aşuulardan
aşkanda eneler eñ aldı menen naristelerin jetelep, korgop saktagan. Pulemyöttun
oktoru boo tüşürüp sulatkanda eneler naristelerdi köödönü menen kalkalay kulagan.
Oşol kırgında soo kalgan böböktör azır jetimişterge kelip kalıştı. Köbünün
attarı oşol kıyın kezeñdin esteligine Tenti, Kaçkın, Ürkün dep atalat.
San alban çapkınçılardın saldarınan bezip, tuulup-öskön jerlerin taştap
konuş oodarganda köçmöndör üyür-üyür malın, dünüyö-mülkün emes, ümüt artkan
boloçok urpagın — baldarın kutkargan.
Auezov jazıp olturgan oşol kanduu 1916-jılı da kazaktar menen kırgızdardın
ezelki uruularının aldında dagı da (kança iret deseñizçi) ömür sürüü, je ölüü, je
tuugan jerdin topuragında kaluu, je jat jerge jılışıp konuş oodaruu maselesi
turdu.
Auezov özünün povesti menen bizge, asırese jaş urpakka, Rossiyada Sovetterdin
jeñişinin biz üçün mañızı kanday zor ekenin, düynö jüzünün aldında artıkçılıgın
azır tarıh özü dalildep berip olturgan SSSRdin tüzülüşünün maanisi kanday zor
ekenin eske tüşüröt. Ötköndögü eldin çeksiz tuñguyuk kaygısı menen bizdin bügünkü
çındıgıbızdın arası jer menen köktöy, kala berse, salıştıruuga kelbey turgan
kategoriyalar. Birok oşol ötköndün içindegi jakşılık jagı, el-jurt eñsesin kötörüp
padışanın koloniyalık zombuluguna kalayık-kalktın stihiyalık tolkundoosu, öz
işterinin durustuguna közdörü jetip, erkindikke umtulup, adam ruhunun uşunçalık
mol kubatın taanıtıp, zorduk-zombulukka karşı turuu — tañgaluuga bolo turgan
nerse jana biz Auezov menen birge oşol on altınçı jılkı okuyanın dañkın
dañazalaybız da kaygırabız.
Menimçe, Muhtar Auezov barınan murda özdörünün adamdık kasietteri üçün,
boştonduk, adilettik üçün bayırkı küröş sezimine eerçigen eldin stihiyalık
tolkundoolorunun bışıp jetip, kalıptanışı mıktı süröttölgön. Oşol kezdegi jaş
Auezov munu aşkere zor sürötkerdik menen jana tarıh tarazasının köz karaşınan öz
mezgilinin aldıñkı katarluu revolyutsiyalık, taptık pozitsiyasının köz karaşınan
turup jazgan.
Oşonduktan kırgınga uçuroo aldın ala aytpasa dele belgilüü bolgondordun
küçtörü teñ emes küröşün bayandagan uşul kaygı-ökünüçkö jık tolgon tarıh bizdin
arı boorukerdik, arı oşol adamdarga degen maktanıç sezimibizdi kozgoyt.
Jok, adamzat tarıhında küç menen basılıp tumçukturulsa da, boştonduk üçün
kurmandıkka barıp, baş tikken baatırlıktın, tragediyalık asemdiktin simvolu
iretinde san urpaktın esinde öçpös iz kaltırgan köp-köp kötörülüştör, erööldör,
bülgünçülüktör sıyaktuu: samoderjaviege (jeke biylööçülükkö) karşı eldin keginin
bul burkandoosu da tekke ketken jok. Munun baarı teñ adamzat koomuna sotsialdık
jana tarıhıy sabak boldu.
Auezovdun «Dürbölöñ zamanı» — padışalık Rossiya elderdin türmösü
bolgonduktan, Rossiya imperiyasının bardık jerinde sotsialdık revolyutsiya zarıl
bolgondugun, bizdin zamanıbızdın çındıgı — elderdin arasındagı karımkatnaştı önüktürüünün birden-bir tuura jolu sotsialisttik internatsionalizm
ekendiginin dagı bir dalili boldu.
Auezovdun povesti okurmandın köñülündö ar kıl sezimderdi tuudurat. Auezovdun
oşol kezdegi turmuştu tereñ bilip, ergüü menen jazgan bul çıgarmasının körkömdük
özgöçölüktör jayında dagı da köp nerselerdi aytuuga bolor ele. Maselen, tabiyattı,
turmuştu, Karkıra jarmankesin, adamdardın portretterin süröttöödö Auezovdun çın
maanisindegi Rablenin kalemine ılayık ajayıp çeberçiligi jönündö aytpay ketüü
kıyın... Oşol jarmankedegi pristav Akjelkenin janında jürgön tilmeç kazaktar
menen padışanın itarçı-jaldaptarı, elin satkan arsız azgın baylar tuuralu
aşkere jiyirkenüü menen öltürö maskaralap jazganın aytpay ketüügö takır bolboyt.
Özünün tuugan elin jerip, oolaktap, Ak jelkelerdin koyun-konçuna kirip, mazagına
mas bolup jürgön bul sıyaktuular jönündö tee Dantenin aytıp ketkeni dal kelet.
Mındaylardı asman kabıl albadı,
Beyiş tügül tozok buga ardandı.
Ooba, süyüktüü jazuuçu jana önögölüü ustattın beymaalim kitebi menen kayta
kezdeşüü arı oor, arı kubanıçtuu. Kubanıçtuu bolgonu — bul okurman koomçulugunun
kütpögön jerden kezdeşüüsü, uluu jazuuçunun ebakta jazgan dagı bir çıgarmasın
tagdır apkelip tartuulap olturat, al emi oor bolgon sebebi — avtorunun arabızda
joktugu.
Oşonduktan Muhtar Auezovdun «Dürbölöñ zamanına» kiriş söz jazuu üstündö men
san kaygıluu sezimdin kuçagında olturamın. Bul tapta eesi jok saykülüktü çoñ jolgo
salıp jibergen sıyaktuumun. Mına, çapkanda, kedergi bolbosun dep, tizginin türüp,
üzöñgülörün kanjıgaga kayırıp bayladım da, ayt, janıbar, çü dedim: «Esen-soo bol,
buudan tulparımdın közü! Jer tanabın kuura çap! Akıykat arkıray berse eken!»
Anan da uzagan sayın anın artınan karap turup, oygo kalamın: jakşı adam eesiz
çaap baratkan seni körgöndö ak jol tileyt çıgar. Al emi senin jasalgaluu eerturmanıña, abzelderiñe kızıgıp jarmaşkısı kelgen jan eç kimden eç kaçan alkış,
ırakmat uga koybos...
Bul çıgarma jönündö mından tışkarı da türkün oy kozgop aytsa jaraşar ele.
Degen menen akırkı jıldarda biz Auezovdun körköm sanjırasınan açkan
jañılıktar jalañ gana «Dürbölöñ zaman» menen bütpöyt. Ataktuu «Karaş-karaş
okuyası» jana «Kök serek» povestteri kinoekrandan ekinçi ömür taptı. Egerde ar
nerseni öz atı menen atoo zarıl bolso, bul çıgarmalar kino önörünün tabiyatına
jana mıyzamdarına ılayık anık talanttuuluk menen tartıldı. Oşonu üçün alar
sovettik kinematograftın soñku kezdegi eñ mıktı jetişkendikterinin katarına
kirgeni tegin jerden emes. Kırgız kinematografistterinin bul okuyaga tikeden-tike
tieşesi bolgonu üçün maga bul tuuralu eskerip ötüü ogo beter jagımduu. Kırgız
kinom iskusstvosunun körünüktüü işmerleri — Tölömüş Okeev. Bolot Şamşiev,
Süymönkul Çokmorov — Auezovdun çıgarmaları boyunça tartılgan filmderge bütkül
jan-jigerin, kaytalangıs çeberçiligin sarptaşıp, bizdin baarıbız üçün birdey
kımbat körüngön Muhtar Auezovdun aldındagı özdörünün inilik süyüüsün jana
taazimin bildirişti. Kırgız eli Muhtar Auezovdun kırgız madaniyatına jasagan
özgöçö mamilesin jana özgöçö siñirgen emgegin eske aluu menen anı kazak eli menen
birdey ele ölçömdö öz uulu, öz jazuuçusu, özünün körünüktüü ökülü katarı
esepteşkeni beker emes.
Bul tek çeçendik üçün aytılgan söz emes. Auezov koñşulaş kırgız adabiyatına
kançalık köp ubakıtın bölüp, köñül burup, jardam körsötkönün baarıbız bilebiz.
Eldin oozeki poetikalık çıgarmaçılıgına kaydıgerlik, joopkersizdik menen,
zalalduu, sotsialdık-vulgardık mamile jasoonun salakasınan ulam kırgızdın uluu
«Manas» eposuna osol ayıptoolor tagılıp, kıyın kezeñ kün tüşköndö Auezovdun
zalkar bilim-eruditsiyasının arkasında, anın printsiptüülügü jana tandırbas
dalil-jüyöölörünün arkasında eldin uşul ölbös-öçpös körköm kaznasın koomçuluk
jaktap, korgop kalgandıgın biz baarıbız bilebiz. Auezovdun uşul grajdandıkazamattık jana jazuuçuluk erdigin biz eç kaçan unutpaybız.
Kırgız kinematografistteri Auezovdun çıgarmalarına ıraazıçılık jana
boordoştuk sezimi menen, özdörünün anın aldındagı parzduulugunan ulam
kayrılıştı.
M. Auezovdun köp tilderge kotorulup, mezgil sınınan dübürt salıp ötkön,
partiyalık jetekçinin jana kaarman malçılardın unutulgus elesin süröttögön
akırkı çıgarması, asıl murası «Öskön örkön» romanı da orun algan «Dürbölöñ
zaman» kitebinin kırgız okurmandarının koluna tiyip olturuşu — Muhtar
Auezovdun tuulgan kününün 90 jıldıgına arnalgan adabiy belek bolup sanalat.
Auezov koomduk protsessterdin maani-mañızın keñiri, çıgarmaçılık menen
tüşünö bilgen, nukura internatsionaldık mamilelerdin jaktooçusu bolgon. Al
uluttuk madaniyattardın bardık progressivdüü, mıktı, önögölüü jaktarın özünö
kabıl alıp, oşol ele mezgilde til jana madaniyatı jagınan öz aldınça
bötönçölüktörü bar elderge, alardın uluttuk madaniyatına önügüp-ösüü üçün keñiri
mümkünçülüktördü açıp bergen birdiktüü sovet koomun tüzüü menen biz özübüzdün
uluttuk madaniyatıbızdı — tarıhıy jaktan kalıptangan bizdin etnikalık,
lingvistikalık jana madaniy jalpılıktardı esepten çıgarıp salbay
turgandıgıbızdı, tetirisinçe kazaktar menen kırgızdarga jañı tagdırdın
baraktarın açıp bergen sotsializmdin jañı şarttarında iskusstvo jana adabiyat
jagınan küçtörübüzdü biriktirüü üçün, öz ara jardamdaşuu üçün revolyutsiyaga
çeyinki mezgilderde payda bolgon ruhiy kenemtenin ordun tezireek toluktoogo tiyiş
ekendigin eskertip aytkan.
Kert başım özüm auezovduk salttardı, internatsionalduuluktu auezovço
tüşünüünün, auezovduk osuyattardın jalınduu tarapkerimin. Andıktan Kaltay
Muhamedjanov ekööbüz azırkı tuştagı kazak-kırgız intelligentsiyasının
turmuşunan alıp «Fudziyamadagı kadır tün» attuu pesa jazganıbızda biz munu ar
biribizdin kılarga işibiz, salarga kuşubuz bolbogondon ulam emes, Auezovdun
osuyattarın tajrıybada, iş jüzündö orundatuu nietinen ulam jasadık.
Muhtar Auezovdun tajrıybası bizdin kündördö, bizdin koomdun şartında ar
kanday uluttuk adabiyat ne degen intellektualdık jetilüügö, ne degen körköm
biyiktikterge, ne degen ruhiy örkündöögö jetişe aların ayginelep turat.
Andıktan biz, sovet adabiyatının integratsiyasın çet eldik adabiyatçılar aytıp
jürüşköndöy, unifikatsiya, uluttuk tilderdin monolingvizmi katarı emes, ar türdüü,
ar tildüü sotsialisttik madaniyattardın ideyalık sayasiy birimdigi katarı
tüşünöbüz, antkeni ar bir til özündö, bütündöy eldin turmuştuk tajrıybasın jana
kılımdarga sozulgan ümüt-tilekterin kamtıp turat. Til — bul eldin avtoportreti,
ar-abiyiri. Ar bir til öz jolu menen uluu, ar bir til jalpı adamzattık narkzıynattardın palitrasında kımbat jana özgöçölüü. Lenindik ulut sayasatının
adamdarı biz uşintip oyloybuz.
Sürötker menen el — özöktöş, eki örköç toodoy egiz nerse. Talanttı el jaratat,
anın çeber öküldörü tüzgön bardık mıktı körösön işterdin baalooçusu da,
saktooçusu da oşol el. Bulardın baylanışı tutumdaş: Sürötker — eldin ruhiy
jölögü bolso, el — sürötkerdin ruhiy jölögü bolot. Orus elinin uluttuk añ-sezimi
bolbogondo Puşkin Puşkin bolmok bele da, gruzin tili, gruzin eli bolboso Şota
Rustaveli uşul küngö çeyin jetet bele. Anın sıñarınday azırkı kazak eli
bolbogondo, sovet koomu bolbogondo Auezov kançalık genialduu bolgon kündö da, anın
atak-dañkı menen uluulugu uşunday biyik ugumga aylanmak emes. Uşul maanide
aytkanda, Muhtar Auezov baktıluu insan, antkeni anın ısmı yubileylik datalarda
gana emes, kadırese kündölük turmuşta dele kançalık süymönçük, jalpı eldik ızaaturmat menen aytıla turgandıgın, kazak elinin ruhiy turmuşunda Auezovdun kanday
orundu eelep turganın biz baarıbız jakşı bilebiz.
Jer betinde kazak tili menen kazak eli jaşap turganda, Muhtar Auezovdun ısmı
da jaşay bermek!
Adamdar kitep okup turganda, Muhtar Auezovdun ısmı jaşay bermek!
Çıñgız Aytmatov
DÜRBÖLÖÑ ZAMAN

POVEST
I
Esten ketkis 1916-jıldın jazı ele. Jazı jaanduu, suusu mol, jayıtı keñ,
kızıktuu, kalıñ Albandın jomoktoguday bay suluu jaylooloru: Üç-Merke, TegerekSaz, Üç-Karkıra, Sırt, Labas — jay kündörünün jaşıl ala köşögösü, kök jibek
beşigi sıyaktuu. Tiriçilik, molçuluk, bakıt, baylıktın kızuusu menen buusu asmanga
çıgıp jatkan turmuş jarmankesin körsötköndöy. Jay kündörünün jaraşıgı menen
kızıgı adam balasın mas kılganday jalınduu, jeldüü.
Çalkıgan, körösöndüü mol dünüyönün tirüü tüspöldüü belgisi sıyaktanıp Karkıra
jarmankesi kaynap jatkan.
Jarmanke açılganı aydan aşsa da, kızuusu ali basılıp solgundagan jok. Kayta
kündön-küngö küç alıp, öörçüp, dooronu jürüp jatkan. Jarmanke — toguz joldun
toomu. Beri çeti: ülgülüü orus kalaaları bolso, ekinçi jagı: Kulja, Kaşkar, Hiva,
Buhara, Samarkan, Taşkent. Baarınan teñ alban-alban kazınalar çölmöktöp
kuyulganday bolup, Karkıranın jayıgına töñkörülüp jattı. Jaan artınan AlaToodon akkan seldey bolup soodanın puldarı toktolboy tögülüp jatkan. Dalay
sandagan koştor menen kelgen miñ-miñdegen koylor Karkıra jayıgın ıjıldagan ak
kurttay baskanına bir dalay mezgil bolgon.
Oşondoy kalıñ üyür-üyür jılkı, bada-bada uy da Albandın jayloolorun oñdusoldu çıyırlap kaptagan. Aydıñı az gana Karkıra jayıgı iyin tireşken maldan
beti-jüzün körsötpöyt. Kaptay baskan tuyaktan kabırgası kayışıp tumçukkanday. Oor
kürsünüp ıñgıranganday.
Toktoosuz agılgan agın erteli-keç ak karluu toonun arasındagı kırgızdan,
teskeydegi kazaktan jarmañke kazanına tört taraptın tögörögünön çölmöktöp
kuyganday bolup, tört tülük malın tizip apkelip jatıştı.
Kalıñ uruunun ortosu — Karkıra. Baylıktın uluu örüşünö jetken keñ koltuk kolu
açık, añkoo el: Alban, Bugu, Jarmanke jıl on eki ayda bir iret bolot. Bolgondo da
uzak bolot. Üç-tört ay bul jarmanke boyu asman atıp dooron süröt. Oşol kezde
jıldık keregin Alban balası uşu jarmankeden küröp alat.
Bay köp sooda kılıp, köp keregin alçu kalıñ el bolgonduktan, soodagerdin
jıtçıl murdu bul eldin ortosun ebaktan tandap algan.
Örüşkö çıkkan koydun jıtın sezip, jelge karap tumşugun tosup, için tartıp jer
tarpıp, bet tüzöp, joto-jotodon karool karap, uuga çıkkan karışkırday — aç
peyildüü jukpas soodager borkemiktüü, batman kuyruktuu Albandı bekerge tandagan