Gagauz dili hem literatura uroklarında yaratmalar Üüredicilerä metodika teklifleri - 3

evlerinnän hoş çaarêrlar herbir yolcuyu, geçärkän dursun, baksın,
nesoydur kefleri, hemen kahırlı da olsa [Gagauz dili... 5, 2015, 188].
Bölä fragmentlärlän derindän işlediktän sora, analiz yaptıktan
sora eri kendibaşına yazdırmak için üürenicilerä maasuz hazırlamak uroo
geçiriler. Açıklanêr yazdırmak poziţiyasının önemnii, yazdırmak sıralıın
çeşitlii [Сибиркина, 2008]. İlktän var nicä sölemää uzakta bulunannar
için, sora taa yakın işlär için, bitkidä dä yanındakılar için. Bu sıralık
tersinä dä olabilir. Taa çok kerä kullanılêr sol taraftan saa tarafa dooru ya
da yukardan aşaa dooru (hem tersinä) sıralık.
Artistika yaratmalarından verilän örneklerä analiz yaparkan, uygun
olacek, uşaklar belli etsinnär avtorun poziţiyasını, gözletmäk erini hem
yazdırmanın düzülmäk planını. Meraklı, şıralı bir yazdırma olsun deyni,
mutlak lääzım predmetleri ufaktan siiretmää, görüp onnarın özelliklerini.
Örnek: Çadırdan Aleksandrovkaya doorudan, kır yolundan
gittiynän, bir 18-20 kilometra uzaklık. Taa zeedä diil. Bu yoldan diil
gençlär, ama ihtärlar da taa çok kerä yayan gezerlär, çünkü angı taraftan
da Aleksandrovkaya doorulmasan, yolun ucu manastırda biter, karı
manastırına götürer.
Küüyümüz bulunêr Dimitrovkanın, Eni İvanovkanın, Pındıklının,
Çiisinin, Eni Troyanın arasında. Bu küülerin arasında sade Aleksandrovkada
hem Dimitrovkada gagauzlar yaşêêrlar [Gagauz dili... 9, 2016, 189].
Naturayı yazdırmak. Şkola yaratmalarından yazdırmak janrasının
başka çeşitlerinä bakarak, natura için yaratmaları üürenicilär taa zor
kavrêêrlar, neçinki eterli uurda gözletmäk becermekleri yok. Bu üzerä
metodika teklif eder gözletmeyi oluşturmak için maasuz sınışları.
Üüredici hazırlamak uroklarında lääzım terbietsin kuşkuluk dolay
natura dünnesinä, uyandırsın havez, gördükleri annayışlı hem parlak
30
yazdırmaa.
Dayma naturayı yazdırmakta üürenicilerä veriler pek geniş temalar,
deyelim «Kış», «İlkyaz» h.b. Bölä yaratmalar maasuz gözletmeksiz
yazılêrlar, genel olêrlar hem kiyatlardan alınma sözlerdän düzülerlär.
T. A. Ladıjenskaya teklif eder üüredicilerä, başlamaa taa dar temalardan,
predmeti, onun rengini, biçimini h.b., kendibaşına maasuz gözletmekleri
geçirdiynän, yazıp onnarı gündelik formasında [Ладыженская, 1967,
195]. Deyelim, «Düşän kaarcaaz», «Dallarda kaar», «Derä» h.b.
Zamandaş şkolada üüredicilär naturayı yazdırmaklardan taa çok yıl
zamannarı için yaratma geçirerlär. Bu uroklara lääzım derindän hem ufaktan
hazırlansın üüredici dä, üürenicilär dä. Örnek, klas hazırlanêr yazmaa «Geç
güz» yaratmasını. Üüredici lääzım versin uşaklara kolaylık, siiretmää hem
işitmää dünneyi, seçmää käämil işleri, mayıl olmaa boyaların, güz günü
renklerinin garmoniyasına, güneşin şafklarına, cıvırliganın incä ötmesinä.
Üüredici yaratmanın temasını, siiretmäk obyektlerini belli eder,
uşakların sözünü zenginnedän leksika zebilliini hazırlêêr hem uydurêr,
belli sınış verer. Yaratmalı işi hazırlamak için geçirer ekskursiya. Üüredici
teklif eder uşakları parka siiretmää gökü, aaçları, gümeleri, otları,
kasabanın sokaklarını; teklif eder, sesirgensinnär bizdä kışlamaa kalmış
kuşların seslerinä. O çeker uşakların dikkatını bir obyekttän başka obyektä,
onun yardımınnan uşaklar ayırêrlar uygun lafları, angılarınnan taa kolay
yazdırmaa käämil güz günü kartinasını. Onnar nışannêêrlar, ani «Güzün
gök boz, dürük, diil yalpak, onun bulutları aar kayêrlar. Onnarı lüzgär
koolêêr. Güneş yok. Aaçlar yaamurun beterinä dul gibi kararmış durêrlar,
onnarın dalları çıplak hem aar. Başçalarda yok artık hiç bir çiçecik, otlar
çoktan kurumuş. Kimi erlerdä diri kalan eşillik kirli görüner. Suuk lüzgär
fena eser. O şansora yaprakları uçurtmêêr. Onnar yaş da topraa yapıştılar.
Siirek çiser yaamur».
İkinci urokta, ekskursiyadan sora, duygular açıklanêr, plan
hazırlanêr, eni laflarlan iş yapılêr; üürenicilär plana görä aazdan annatma
kurêrlar, stilistika yannışlıklarını azaltmaa deyni, lääzımnı sınışları
yapêrlar.
Uroklara yazdırmak için uygun lafları lääzım bulmaa, açıklamaa
bilgileri, angıları kabul edildi siiretmektä, gördükleri annamaa hem
fikirlemää. Bu üzerä butakım yaratmaları yazmakta sözleşmäk hem
uşakların aazdan annatmaları lääzımnı tedarık olêrlar. Bölä uroklarda
kullanılêr türlü didaktika formaları: seslemäk için muzıka (P. İ. Çaykovskiy,
«Yıl zamannarı», A. Vivaldi, simfoniyalı süita «Güz», kuş sesleri, güz
temasına üürenicilerin resimneri). Elbetki, bölä çalışmak zenginneder
31
üürenicinin komunikativ becermeklerini, onun sözünü. Bu çalışmada olur
kullanılsın türlü zamandaş didaktika metodları hem tehnikaları: «Proekt
çalışması», «Kritika fikirlemesi», «Asoţiaţiya metodu», «Aaraştırmak
metodu», annatma, sözleşmäk, multimediya, prezentaţiya h.b.
Urokta frontal (aazdan resimneri barabar hesapalmak), çiftlerdä
iş, individual iş, bölüklerdä iş (ayırı bir resimä yaratma yazmak, mozaika
yaratma kurmak) formaları olabilir.
Yıl zamannarını yazdırmak uroona örnek bir shema getirelim. Bölä
dersin sırası butakım etaplardan düzülüp-geçirilir:
1. Organizaţiya momenti hem motivaţiya etapı.
2. Üüredicinin sözü.
3. Uroon temasını hem neetlerini açıklamak.
4. Mozaika yaratma yazmasının özellikleri.
5. Temanın sınırlarını belli etmäk.
Tema: Mozaika yaratması. Yıl zamanını yazdırmak.
Dersin neetleri:
- dürtmää üürenicilerin meraanı yıl zamanını yazdırmakta,
kullanarak yaratmalı işlerin türlü soylarını;
- terbietmää estetika duygularını hem pozitiv davranmayı dolay
dünneyä;
- ilerletmää becermekleri yaratma yazmasında.
Dersin sırası, üüredicinin hem üürenicinin çalışması.
1. Organizaţiya momenti. Motivaţiya etapı.
2. Giriş sözü.
3. Uroon temasını hem daavalarını açıklamak.
4. Mozaika yaratması özellikleri için söz.
5. Tekstin tipini, söz stilini, temanın sınırlarını hem genişliini
belli etmäk.
6. Yaratmaya hazırlanmak. Aazdan yazdırmakları hazırlamak.
7. Saalanmak arası.
8. Sözlük. Laflarlan iş.
9. Yaratmayı yazmak.
10. Tekstlerä redakţiya yapmak (grupalarda iş).
11. Mozaika yaratmalarına analiz.
12. Uroon çıkışları. Refleksiya.
13. Evdeki iş.
Derstä işlerin sırası
32
1. Organizaţiya momenti. Motivaţiya etapı.
Bän herkezinä sevinerim.
Güz serinniklän içeri üfleer,
Ama klasta kuytu hem aydınnık,
Biri-birini üürenicilär sever, duyêr hem işider.
2. Giriş sözü. Muzıkayı seslemäk (P. İ. Çaykovskiy, «Yıl
zamannarı», «Oktäbri. Güz türküsü»).
- Angı yıl zamanı aklınıza geler, seslärkän bu muzıkayı? İnandırın.
- Nesoy kef yaradêr bu muzıka?
- Seversiniz mi siz bu yıl zamanını? Neçin?
- Nesoy büülü işlär güzün naturada olêrlar?
- Nesoy eni boyalar peydalandı naturada güzün?
- Nicä bu gözellii var nicä korumaa kışın? (Gerbariy toplamaa, foto
yapmaa, resimnemää).
Güz yılın gözäl bir zamanıydır. Nekadar çok ses, boya, koku bizä
baaşlêêr güz! Anılmış resimcilerin çoyu sevärdilär hem severlär bu yıl
zamanını. Getirin aklınıza, nicä deerlär o resimä, angısında gösterili
natura? (Peyzaj)
Bakın, nicä bu yıl zamanı gösterili Andrey Kopçanın «Güz peyzajı»
resimindä (ya da başka kartinada).
Reprodukţiyaya görä iş geçiriler bu sırada:
Bakın reprodukţiyaya. Bu resimdä angı güzün nışannarı üzä
çıkarılêr? (Altın güzün nışannarı)
- Nesoy boyaları kullanêr resimci? (Sarı, maavi-boz, mor, kırmızı,
al, turuncu, altın h.b.).
Bu yıl zamanı havezlendirer diil sade resimcileri, ama yazıcıları
da, peetçileri dä.
- Nesoy yaratmalar hem peetlär güz için siz bilersiniz? (aazdan
peetleri demekli okuyêrlar).
- Taa angı güz nışannarı geldi aklınıza?
3. Uroon temasını hem daavalarını açıklamak.
Büün biz urokta yazacez «Güz boyaları» temasına mozaika
yaratmasını. Olun aktiv hem dikkat. İi başarılar!
4. Mozaika yaratması özellikleri için söz.
- Neçin büün, açan güz artık kızıştı, taa ii yazmaa «Güz boyaları»
temasına mozaika yaratması? (Eşil yazdan sora natura boyêêr dünneyi
alaca koraflı kilimä).
- Var mı nicä uydurmaa güz boyalarını mozaikaylan?
- Nedir o «mozaika»?
33
5. Tekstin tipini, söz stilini, temanın sınırlarını hem genişliini
belli etmäk.
Büünkü yaratmanın adı «Güz boyaları».
- Ne var nicä söleyäsiniz yaratmanın teması için?
- Ne için biz yazacez?
- Angı söz stilindä taa ii yazmaa bu yaratmayı? (Artistika)
- Nicä siz düşünersiniz, nesoy tekst tipini biz düzecez?
(Yazdırmak)
«Güz boyaları» yaratmasının teması pek geniş. Güz boyalarını var
nicä görmää, seçmää hererdä, onnar çok, onnar türlü-türlü. Güzün angı
boyalarını biz yazdıracez?
Yaratmanın planını kuralım. Aklımıza getirelim, angı paylardan
düzüler yaratma?
Verili küçük temalardan belli edelim yaratma paylarının sırasını.
Bulun dooru sırayı ...
1. Güzün portredi.
2. Ne bän güzün en çok severim?
3. Güz günün havası, muzıkası.
4. Güz «diiştirer» peyzaj boyalarını.
5. Güneşin şılaa güzün.
6. Ne annattı güz yapracıı.
(Taftada dooru plan yazılêr. Planın herbir bölümünä resimilüstraţiya ekleniler.)
6. Yaratmaya hazırlanmak. Aazdan yazdırmakları hazırlamak.
1. Güzün portredi (resim).
- Yaratmanın ilk payını barabar düzelim. Olur
mu biz yazalım «Güz» lafını büük bukvaylan?
Neçin? Nesoy artistika kolaylıını burada biz
var nicä kullanalım? (Cannandırmak)
- Nicä siz güzü aklınızda görersiniz? Şindi güz
naturanın çorbacıykası gözellik yortusunda.
Ondan zor almaa gözünü: kızıl saçları, uzun
pelii, başında güz yapraklarından feneţ, bulut
gibi ilin fistan.
34
2. Güz güneşinin şılaa (resim).
Güzün gök nesoy?
Güz naturasını
yazdırmak için nesoy
boyaları biz kullandık?
Gökü biz taa sık boz
göreriz, bulutlu havada gök
taa çok bulutlan kapalı.
Güneş şılêêr, ama yısıtmêêr.
Butakım yazdırêrız gökü,
güneşi, bulutları.
İş: Bulun nekadar taa çok nışan predmetlerä: gökä, güneşä,
bulutlara:
Gök nesoy? Bulutlu, ...
Güneş nesoy? Tunuk, ...
Bulutlar nesoy? Alçak, koyu-boz, dürük, ...
3. Güz «diiştirer» peyzajın boyalarını (resim).
Boyasız hem fırçasız geldi, ama
hepsi yaprakları o boyadı. Kimdir o?
(Güz)
Alatlêêr güz, eni boyaları
aarêêr, kendi resimi için bulmaa
savaşêr.
- Ne burada var nicä
resimnemää? (Güz boyadı naturayı
türlü renklerdä).
- Nesoy renktä aaçlar, otlar?
- Sıralayın taa bir kerä güzün boyalarını. (Güz zengin kendi
boyalarınnan: sarı, kırmızı, turuncu, maavi, boz, altın...) Güzün boyaları
benzeer alaca koraflı kilimä.
Güz
Güz altın döşeklän yolumu örter,
Yukarda geç yazlan lüzgär koolaşêr.
Fidandan düşärkän, yapraklar döner.
Güz günü şılarkan, gözlär kamaşêr ...
Fidannar dallarlan yapraksız kalmış,
Yaz, güzdän kaçarkan, kuşları çalmış.
(Stepan Kuroglu)
35
4. Ne annattı güz yapracıı (resim). Çiftlerdä iş
- Ne için olacek eni resim bizim
mozaikamızda?
- Nesoy formada yapraklar?
- Neyä onnar benzeerlär?
- Ne bu yapracık annadacek bizä
(Nicä o büüdü, nesoy onun kefi, ne o
gördü...) (Yısıttı topraa.., uyandırdı..,
güldürdü...)
- Neyä o döndü toprakta?
- Angı janrada olur yazmaa yapracıın yaşamasını? (Masal janrasında)
Yapraklar
Sürüylän silkiner te yapraklar,
Sevineräk, fayda ki braktılar,
Kazançlarını var sansın kabletmää –
Toprak erä çaarêr tä ödeşmää.
(Dionis Tanasoglu)
5. Güz günün havası, muzıkası (resim).
Bu yıl zamanın kendi
havaları, melodiyaları var. Onnar
unikal, şıralı, onnar havezlendirerlär
kompozitorları kendi muzıkasını
yaratmaa. Güz havaları dürter
canımızı, baaşlêêr emoţiya.
Sesleeriz A. Vivaldinin «Yıl
zamannarı» («Güz») yaratmasını,
kuş seslerinin ötmesini.
- Nesoy sesleri ilkin aklımıza
getireriz? (Kuşların ayırılmak türkülerini, şkolada ilk günün zil sesini,
yaamur damnaları sesini).
- Nesoy kuş seslerini siz tanıdınız?
- Nesoy kokuları duyêrsınız güzün? (Biçilmiş otlar kokusunu, emiş, mantar,
taazä soluk kokularını).
36
6. Ne bän güzün en çok severim?(resim)
- Nicä bitirmää yaratmayı? (Yazacez büülü güz için, nesoy renkleri
taa çok severiz güzün, ne bizi taa çok sevindirer, çeker bizim bakışımızı,
neyä biz taa çok mayıl olêrız).
7. Saalanmak arası.
8. Laflarlan iş.
Peetçilär, kompozitorlar, resimcilär kendi yaratmalarında becerdilär
göstermää güzün gözelliini. Biz sizinnän aaradık ölä lafları, angıları
bu gözellii taa dooru, taa keskin, taa şıralı açıkladılar. Danışalım güz
sözlüünä.
Güz temasına sözlük
Obyektlär
Güz
Güz günü
Adları
(nicä
deerlär)
yıl zamanı,
sentäbri/ceviz
ayı, oktäbri/
pastırma,
noyabri/kasım
ayı
Nışannarı
(Nesoy?
Netürlü?)
erken,
altın,
gücenik,
suuk,
geç,
şen,
kahırlı,
bereketli
käämil,
büülü,
şaşırdıcı,
şafklı
37
İşlemneri
Hesaba
almaklar
alatlêêr,
padişaalık
eder,
sevindirer,
gücendirer
büülü
çorbacıyka,
kızıl saçlı
çorbacıyka,
zengin
bereket, şen
çorbacıykaresimciyka
kısalêr
Güneş
yalpak,
sıcak
Gök
maavi,
mas-maavi,
bulutsuz,
bulutlu,
dürük,
tunuk
taazä, pak,
duruk,
kristal gibi
koraflı,
donak,
gözäl,
altın
yapraklı
kızıl,
kıp-kırmızı,
al, alaca,
renkli
Soluk
hava
Aaçlar
meşä,
süüt aacı,
kavak, çam
aacı, salkım,
dışpıdak
Yapraklar
şılêêr,
aydınnadêr,
yısıdêr,
yakmêêr,
şennendirer
donanêr,
sallanêr,
uuldêêr
fışırdêêr,
uçuşêr,
oynêêr,
atlêêr, düşer,
silkiner
Siz buldunuz uygun asoţiaţiya herbir resimä. Onnar yardım edecek
sizä kendi tekstinizi kurmaa. Bulun bu lafların orfogramalarını. Bulun
sinonim bu laflara.
9. Yaratmayı yazmak (kendibaşına çalışmak).
Grupalarda iş. Şindi biz sizinnän yazıcı erinä olacez. Yaratmanıza
epigraf bulun. Herbir grupa alêr kendinä istedii bir recimcii da yazdırêr
onu proza, peet ya masal formasında. Sora bu resimcik yaratmalarını biz
birleştirecez, da olacek büük hem gözäl «Güz boyaları» mozaika yaratması.
İndividual iş. Yaratmak becermekleri alçak uurda üürenicilär
doorudup-erleştirerlär bozuk formada yaratmaları.
10. Tekstlerä redakţiya (grupalarda diskusiya).
Okuyunuz yaratmaları grupalarda. Bakınız, ne lääzım doorutmaa
hem diiştirmää.
11. Mozaika yaratmasına analiz yapmak. Tekstleri okumak.
12. Refleksiya. Tehnika «6 paraliya» (grupalarda iş).
Ayırın bir paraliya. Onun renginä görä çıkış yapın.
38
Biyaz paraliya: Güz için ne eni büün üürendiniz?
Kırmızı paraliya: Neylän meraklıydı büünkü urok?
Eşil paraliya: Angı zanaatta insannara kendi fikirini gözäl açıklamaa
becermäk yardım edecek?
Sarı paraliya: Nesoy duygular peydalandı canınızda?
Maavi paraliya: Beendiniz mi büün arkadaşlarınızın işini?
Kara paraliya: Ne zordu sizä? Neyi annamadınız?
13. Evdeki iş.
Şkola praktikasından verelim bir üürenicinin yaratmasını, neredä
yıl zamanı yazdırmak obyekti olêr.
İlkyaz Bucakta
Geldi ilkyaz – yılın en gözäl zamanı. Bu vakıtta natura diişiler.
Kıştan sora hava olêr taa yımışak. Güneş artık yavaş-yavaş yısıdêr. Gök
tä görüner taa gözäl, taa derin, taa maavi. Bulutlar kaba hem ilincecik
pamuk gibi. Ama hava yalancı, dayma döner: ba lüzgerli, ba güneşli, ba
bulutlu.
Aaçlarda patlêêr tomburucuklar, otlar eşerer, peydalanêr ilk çiçeklär:
çiidemnär, laalelär, zambaklar. Sıcak taraflardan gelerlär kırlangaçlar,
karakuşlar, leleklär hem turnalar. Kırlarda insan eker booday, papşoy,
çavdar. Aullarda da iş çıkêr: insan eker arpacık, kartofi, sarmısak, trup,
morkva. İlkyazın insannar dikerlär aullarda hem parklarda türlü aaçları
hem gümeleri.
Bän pek beenerim bu yıl zamanınını, neçinki natura diriler, herersi
gözelleşer.
(Kseniya Kadın, 5 kl., M. P. Guboglu adına teoretik liţeyi)
1.3.3. Fikirlemä yaratma
Fikirlemä yaratma şkola programında üürenicilerin sözünü
ilerletmektä önemni bir pay mutlak lääzım olsun. Bu harakterdä yazılı iş
liţey klaslarında en geniş kullanılan hem en zor yaratma janrasıydır. Adetçä
bakalavra ekzamennerindä Üüretim Ministerlii uurunda son kantarlamak
için düzülü testlerdä karşı geleriz busoy yaratmaylan. Fikirlemä gösterer
yazannarın praktikada halizdän söz hem komunikativ becermeklerini:
• nicä becerer annamaa başkasını da kendisi için, bu dünneyä
kendi bakışları için annatmaa;
• nicä becerer tekstin avtorunnan dialog baalamaa, diskusiyaya
39
katılmaa;
tekstin interpretaţiyasını yaparak, nekadar olgun fikirleri;
kendi sölediklerini nicä becerer yazıda erleştirmää;
literatura gösterimni kolaylıklarını nicä kullanabiler;
literatura dilinin normalarını hem orfografiya hem punktuaţiya
kurallarını nicä yazıda kullanabiler.
Üç yaratma tipin arasında fikirlemä en zordur, neçinki dooru
yazmaktan hem materialı islää bilmektän kaarä, üürenici lääzım göstersin
kendi bakışını o ya bu problemä hem beceräbilsin açıklamaa kendi
fikirlerini, argumentlemää, analiz yapmaa, nesoysa çıkışlara gelmää.
Şkolacılara çoyuna bölä iş zor veriler, ama bilirsälär genel kuralları, hep
biraz taa ilin olacek yazmaa fikirlemä tekst.
Butakım, logikayca erleştirili, kaavi temellenmiş, bir sıra
argumentlärlän baalı da inandıran çıkışlara getirän düşünmeklär
fikirlemäydir.
Fikirlemä ortaya çıkarêr da yazdırêr nesoysa olayların sebepini
hem biri-birinä baalaşmasını. Adetçä, fikirlemenin başında bulunêr tezis
– bir söledik, angısının dooruluunu lääzım argumentlerin yardımınnan
inandırmaa, çetin hem açık annatmaa. Yaratmanın temelindä var nicä
bulunsun inandırma fikirlemä (inandırılêr önä çıkarılmış tezisin dooruluu)
ya da devirmä fikirlemä (inandırılêr önä çıkarılmış tezisin yalan olduu).
Sadä fikirlemedä bir fikir açıklanêr hem bir dä çıkış yapılêr, taa zor
yaratmada birkaç fikir inandırılêr hem taa genel çıkış (ya da birkaç çıkış)
veriler.
Fikirlemä yaratmaların başarılı yazılması sıkı baalı temayı dooru
düzmäklän. Temanın merak derecesi geçirilmiş işin üüretmäk hem
terbietmäk faydasını belli eder. Uşakları kızıştırêr soruş formasında düzülü
ya da diskusiyalı temalar. Deyelim, «Angı literatura personajınnan bän
dost olaceydım?», «Personajlardan angısı dooruydur?», «Neçin bän
severim okumaa?» Bölä adlamaklar yardım ederlär yaratmanın çeketmesini
erleştirmää.
Başka bir adlamak forması annamak teması sayılêr, açan
fikirlemenin avtoru kendisi belli eder temaya girän problemi, kendisi çözer
onu, açıklêêr yaratmanın baş ideyasını. Butakım tema verer üürenicilerä
geniş kolaylık kendibaşına çalışmakta. Deyelim, «Herkezinä paalı kendi
duuma eri» (N. Baboglunun «Ayva çiçekleri» annatmasına görä).
Hazır verilän fikirlemä ideyası karar temasında görüner, da
üürenici kendibaşına çalışmasını hem originallıını oluşturêr, sade
•
•
•
•
40
argumentleri ayırarkan ideyayı açıklamaa hem materialı düzmää deyni.
Deyelim, «Oglanın legendası» halkımızın istoriyasını açıklayan poema
(N. Baboglu).
Fikirlemä yaratmaya hazırlanmak. Fikirlemä yaratmalarınnan
çalışmak sistemindä türlü yaklaşımnar olabilir: ya artistika literaturasından
uygun bir örnää analiz yapmak, ya benzär temaya yazılan yazdırma hem
fikirlemä yaratmayı yaraştırmak, ya da arkadaşların işlerinä üürenicilerin
reţenziyalarına analiz h.b.
Herbir metodologiya kolaylıında üürenicilerin bu yaratma janrasının
özellikleri açıklanêr, kendibaşına yaratmalara uşakları hazırlayan kolektiv
aazdan iş geçiriler [Гудошникова, 2008; Руденко а), Руденко б), 2006].
Literatura temasına fikirlemä okunmuş kiyada sözetim, literaturakritika statyası, ese, serbest temada yaratma formasında biliner.
Eer fikirlemä baalıysa nesoysa literatura yaratmasına, lääzım
derindän onu okumaa, seçmää kendinä önemni ţitataları, akılca analiz
yapmaa tekstä, çalışmaa annamaa, ne istedi okuyuculara etiştirmää avtor,
da kendi bakışını belli etmää bu personajlara hem ideyaya. Еer yaratma
üürenicilerin görgülerinä görä yazılırsa, lääzım okumaa, ne düşünärdilär
hem düşünerlär bu tema için bilinir insannnar, aklına getirmää yaşamaktan
nesoysa razgelişleri, örnekleri h.b. İşleyeräk fikirlemä yaratmaylan,
lääzım aklında tutmaa, ani isteniler diil sade kendi bakışını açıklamaa o
ya bu soruşa, ama önemniydir o, ani inandırmaa okuyucuyu! Onuştan,
nekadar taa kaavi hem çetin olacek argumentlär, okadar taa ii. Deyelim,
yazılı frazaya «Bana bölä geler…» kimsey inanamaz. Ama olursa açık
bir örnek ya da ţitata klasika yaratmalarından, ozaman başka duygular
peydalanêr, taa inannı. Çekedeceykän yazmaa yaratmayı, ayın-açık belli
ediler baş fikir, angısını lääzım olacek inandırmaa. Sora, alarak hesaba
onu, çekettirilmiş işin planı kurulêr.
Nicä başka janradan yaratmalar, fikirlemä dä lääzım yazılsın plana
görä da üç temel paydan düzülsün – giriş, öz payı hem sonuç.
Fikirlemä yaratmanın sheması buydur:
1. Giriş.
2. Тezis.
3. Argumentlär.
4. Sonuç.
41
Fikirlemä tekstin sheması
Herbirini bakalım da açıklayalım, nelär orada yazılêr.
Giriş fikirlemä yaratmanın önemni struktura elementiydir. O diil
lääzın uzun olsun, ona veriler bütün teksttän beşinci payı. Kimär sıra
etecek birkaç cümlä dä, kimär kerä sä bütün bir abzaţ var nicä yakışsın.
Girişin neeti – yaratmada bakılacek problemi koymaa. Başka türlü demää,
giriştä avtorun daavası – tezisi önä çıkarmaa, aniki sora öz payda onu
inandırmaa ya da retetmää. Tezis olur bir soruş hesabında ya da bir ţitatada
belli edilsin. Önä çıkarılmış tezis olacek ilk nokta, neredän çekediler
hepsi fikirlemäk, işin taa büük payında gidecek argumentlemäk. Deyelim,
«Dooruluk» temasında yaratmada giriştä lääzım koyulsun soruşlar: «Nedir
42
o dooruluk?», «Angı insanı var nicä dooru saymaa?», «Var mı dünnedä
dooruluk?» h.t.b. Butakım koyulu soruşları lääzım bölecä bitirtmää: «Ama
şindi deneyelim sökmää da cuvap aaramaa… » ya da «Bakalım bunu taa
derindän… ». Başka turlü demää, istediklerä görä öz payını çekedeceykän,
giriş logikayca erleştirili olsun hem başarılsın.
Bakalım bir örnek yaratma, neredä üürenici uygun kullanabilmiş
dil kolaylıklarını da açık gösteräbilmiş fikirlemä tekstin tezisini.
Nedir o kultura?
Kultura – o paalılık, yaşamak kuralları, adetlär hem sıralar, ani
etişmiş bizä uzak dedelerimizdän. Adam lääzım bilsin adet kurallarını hem
normalarını da onnara görä kendini kullansın, sofrada oturmakta kendini
tutsun hem insan arasında, nicä deerlär gagauzlar, becersin lafetmää.
E nedir o «becermää lafetmää»? Deneyecez açıklamaa, nicä
baalı o kulturaya. «Becerer lafetmää» deerlär te o insana, kim biler, ne
o söz kulturası. Söz kulturası – o bilmäk kullanmaa açık lafları hertürlü
lafetmektä. Söz kulturası – bu sevgi hem saygı kendi dilinä. Lafederäk
kulturalı, insannar görerlär seni ii taraftan. Söz kulturası yardım eder
insana olmaa taa dooru kendi yaptıklarında hem sözündä. Yardım eder
olmaa lafçı, meraklı hem açık ürekli. Üüsek uurda söz kulturası o insanda,
kim biler lafın erini, kim lafetmektä saygı gösterer başkasına, diil sade o
lafetsin hem sade onu seslesinnär. Söz kulturası terbiedili insanın bir ii
tabeeti, onun yaşamasında etiket norması.
Adamın lafından belli onun kulturası, angısı gösterer, ne fikirlän,
ne hesaplan, nicä hem neyä yaşêêr bu insan. Buna görä dä onu dolayda,
küüdä, maaledä kablederlär hem saygı göstererlär. Tatlı laflan insannan
lafedärsän, sana da tatlı laflan danışaceklar, seni dä seveceklär.
Bän sayêrım, ani söz kulturasını, etiket kurallarını, halk adetlerini
lääzım bilsin hepsicii. Bu paalılıkları biz tutarsak hem kullanarsak, bizim
yaşamamız taa kısmetli, taa şen olacek. Hem bizim kulturamız da bu
dünnedä bilinecek.
(Svetlana Çeban, 8 kl., M. P. Guboglu adına teoretik liţeyi)
Öz payı. Yaratmanın öz payı en büüktür da kaplêêr tekstin beştän
üçüncü payını. Öz payda lääzım açıklayabilmää o problemi, angısı tezistän
belli olêr. Baş problem oydur, ne iş için düşüner avtor da kendi poziţiyasını
temelleer. Problemi avtor var nicä:
koysun
açıklasın
43
baksın
çıkarsın
ilişsin
kaldırsın
aaraştırsın
analiz yapsın (problemä) h.t.b.
Nedir o problem? Problem dolaşık teoriya hem praktika soruşuydur,
ani isteer karar, aaraştırmak. Problemä var nicä bölä harakteristikalar
vermää: dolaşık, zor, önemni, serioz, derin, temel, baş, aktual, keskin,
bugünkü, filosofiya, politika, ideologiya, soţial, naţional, halklar arası.
Problemin kendi obyekti var, deyecez, cenk, dirlik, ekonomika, ideologiya,
üüretim problemi h.b. Ki taa kolay olsun okuyucuyu inandırmaa, lääzım
koyulmuş problemi yorumnamaa.
Nedir o yorumnamak? Aniki ustayca olsun komentariy, lääzım
düşünmää, nekadar aktual o soruş, ne için yazêr avtor; kim hem angı
situaţiyalarda razgeler butakım problemä. Varsa kolaylık, olur bakmaa
«soruşun istoriyasını», başka türlü demää, kısadan annatmaa onu, başka
avtorlar nicä baktılar ya denedilär çozmää bu problemi, var mı bu problemä
başka bakış, ani uymêêr yazan avtorun bakışına.
Dooru olacek açıklamaa kendi fikirlerini bu problemä, alarak
hesaba avtor aspektlerini, neçinki yorum annadar avtorun bakışını koyulu
soruşa. Ama, ki belli etmää avtorun poziţiyasını, lääzım cuvap vermää şu
soruşlara: «Ne istedi sölemää avtor kendi okuyucularına?», «Nicä avtor
notalêêr yazdırılan situaţiyayı, personajların yaptıklarını?»
Giriştä belli edilmiş tezisä taman burada göstererlär inandıran
ya devirän argumentleri. Аrgument rolunda olur olsun: annatmak,
temellendirmäk, tanıdılmak; örneklär, razgelişlär, istoriya faktları, ţifralar,
statistika vergileri; epizodlar, literatura yaratmalarının süjeti, söleyişlär,
aforizmalar; avtoritetli insanın bakışı, fikirleri, ţitataları …
Nekadar taa kuvetli temellendirilecek tezis, okadar taa çok şans,
ani okuyucuyu olacek kolay inandırmaa. Öz pay bölüner abzaţlara,
angılarından herbiri bitirilmiş bir fikirdir. Öz payda optimal argument
sayısı 3-4, ama onnar da çekiler temadan hem kaaviliindän.
Argumentlemää hem temellendirmää kendi bakışını var nicä te bu
lafların hem frazaların yardımınnan:
Bakalım (faktı, birkimseyin akılagetirmeklerini, bilim vergilerinä...)
Etecek, getirelim bir örnek …
Bunu var nicä inandırmaa butakım …
Sölenilmiş fikiri inandırmaa yardım edecek te bu fakt (faktlar) …
44
Getirecäm taa bir örnek, ani benim bakışımı inandıracek …
Bunu kolay var nicä annamaa, baktıynan …
Örnek erinä alalım …
Deyelim, …
Birkimseyin gösterdiklerinä (bulduklarına, sölediklerinä...) görä,
Çünkü …
Aniki …
İlkin, ikincidä, … h.t.b.
Fikirlemä yazarkan, argumentlemäk etapında hepsi üürenicilär
tipik bir zorluklan karşı gelerlär, açan becerämeerlär bulmaa argument, ki
kendi bakışını temelleyip-inandırmaa.
Nicä argumentlemää kendi poziţiyanı? İşin bu payında üürenicilär
lääzım çetin tutsunnar fikirlemä teksti yazmak kurallarını da onnara görä
dä yazsınnar. Argumentaţiyanın neeti birkimseyi inandırmak bişeydä,
nedäsä, kaaviletmää hem diiştirmää bakışını. Buna deyni kullanılêr
düşünülmüş hem uygun dizili bir sistem inandırmak. Tipik (dolu) üç
paydan kurulu fikirlemä tekst düzüler butakım shemada: tezis (konu,
angısını lääzım inandırmaa); argumentaţiya (faktlar, temellemäk fikirlär,
neylän inandırmaa); sonuç (bütündän çıkış).
Tezistän argumentä koyulêr soruş «Neçin?», argumentlär sä cuvap
vererlär «Neçinki …», «Onuştan, ani …». Başka türlü demää, tezis hem
argument arasında hem ayırı argumentlär arasında lääzım kurulsun logika
hem gramatika baalantısı. Belli edili hem biliner (kendi tezisi için) «kayıl»
argumentlär hem aalemin tezisinä «karşı» argumentlär.
Argumentlär «kayıl» lääzım olsunnar:
• aslı hem gerçek (avtoritetli kaynaklara dayansın);
• açık hem annaşılı;
• saalam fikirä uygun olan obyektiv gerçeklii göstersin.
Argumentlär «karşı» lääzım inandırsınnar, ani avtorun
agumentaţiyası yannış. Ama yoksa kayıllık avtorun argumentlerinnän,
devirän argumentlär lääzım inceli, korekt hem saygıylan verilsin. Bakalım,
netakım cümleleri bu razgeliştä olabilir kullanmaa:
• Bän diilim pek kayıl avtorun poziţiyasınnan da sayêrım, ani …
• Büük saygı duyarak tekstin avtoruna, bän hep okadar kayıl
olamêêrım Canabisinin bakışınnan bu problemä …
Argumentlemektä alın hesaba önemni bir kural: argumentleri
lääzım dizmää sistemdä – kuvet büülmesinä görä (taa yufkadan taa
kuvetlisinä). Butakım, bitki argument lääzım olsun en kaavi hem kuvetli.
45
Fikirlemedä kullanılan söz kolaylıkları
Baalayıcılar,
Kazual leksemalarlan
koyulma laflar,
konstrukţiyalar
işhallıklar
Öz fikirlemäk
Çünkü,
bundan Bundan çıkêr, ani …;
sora, eer
Bundan var nicä yapmaa
çıkış, ani …;