Atay - 17

datıñdı.
— Akt! — Ayalı da anı kısmakka aldı.
— Maga ookat bergile. Ürön bergile. Kolhozgo ötöm...
— Bul maseleni kolhozçulardın çoguluşuna koygula. Menin oyumça Mamattı
kolhozgo müçolükkö alıp, tarbiyaloo kerek.
«Nasibim tügöndübü» — dep çoçup turgan Mamat rayondun jetekçisinin joobun
ukkanda körör künü bar ekendigin tüşündü.
Tınıbektin ölüü-tirüüsü menen işi bolgon üç ayalı gana. Bay kabırgasınan
kagınıp, töşökkö jıgılganına bir jumaga jakın ubakıt boldu. Denesi ot, jakşı
dem alalbay ıntıgat, jöölüyt. Çoñ tabıptın aytımına karaganda bir jumadan aşsa
ayıgat, bolboso...
Bay közün açkanda açık asmandan jarkıragan jıldızdar köründü, men kayda jatam
degensip, al aylanasın karamak boldu ele, başı kötörülböy «ıñk» degen alsız ünü
arañ uguldu. «Bügün akırkı künü»,— dep tirmiyip tiktep oturgan Mamat baybiçe:
«İy, Mamattın atası, jayıñ kanday?» — dedi köz jaşın monçoktotup, Ooru
kebersigen erdin jalanıp, başın çaykadı. Naçar...
Bay da, baybiçe da jalgız. Berki ayaldarı uluu abısındın bakırıgı kaçan çıgar
eken deşip, öz üylöründö kütüp oturuşkan.
— Kana? — Tınıbek kimdi surayt. Jer oodu bolgon Zootbekti, je taarınıçka
şıltoolop, köñül suroogo kelbey koygon Mamattı, je eki ayalın joktoybu?
— Jok. Eç kimisi jok...
Bay közün añtarıltıp, asmandı tiktep jatıp, ölümgö baş koygonun sözdi. Atası
Malabek markum da ölör aldında balaçakasın çogultturup, kerözin aytıp,
ıraa¬zılık suraşkan. «Menin bul düynödön armanım jok, silerden surarım:
agayıntuugan ıntımaktuu bolgula» degeni esine keldi. Tınıbek ata sözün aktay
albadı, agayıntuugan tügül Mamat menen da arazdaşıp, balaçakası menen çoguu
turup, ıraazılık aytışa albay japtasdim kılganı jatat. Çal özünün közü ötköndön
kiyin artındagılar kanday kündö kaların bilet. Aysalkındın eç nersesi koroboyt,
jaş neme kaalagan küyöösünö tiyip alat; Burulça kaalasa oturat, kaalabasa al da kete
berçü katın; aga çındap küyüüçü — baybiçesi, anıi karanarı, karmanarı jok
karıp...
— Suu?
Manat kudayga kulduk kılıp, çakadan bir çını taza suu suzup, küyöösünün başın
jölöp, oozuna çınıiı takaganda, al eki jolu gana kılk etkizdi. Ooru jazdıgına
kayra baş koygoidon kiyin «karaçı!» — dedi nabış menen.
— Kimdi? Biroonü çakıranınbı?
— Eşikti kara! — Kişikara jokpu?
Baybiçe üydü aylanıp çıgıp, eç kim jok ekendigin bildirdi.
Abışka kıñıldagan alsız dabışı menen kerözin ayta baştadı:
— Akembayda eki bee, on sooluk bar. Çetinep alıp jür. Mamatka etiyat bol...
Ölbös dünüyöñ bar, kapa bolbo... Eşikti karaçı!
Baybiçe üydü aylana basıp kelse, çalının oozu dale kıbırap jatıptır. Birok ünü
ugulbayt.
— Emne? Ugulbayt. Açık ayt. — Baybiçe eñkeyip, anın oozuna kulagın takadı,
bülkütldögön eriıi kulaktı jıbıratkanı bolboso, başka eç nerse bilinbeyt.
Ooruluu çaldın tili baylangan. Birok al akılın jogotkon jok. Ünü çıkpay tili
baylanganın ozü da tüşündü okşoyt, too jakka karap, başın kaljañdattı. Baybiçesi
eç nerseni tüşünö albagandıgın bilgenden kiyin bay başın çaykadı, közünö jaş
toldu. Baybiçe anın oozun tiktep ıylap jiberdi...
Mından eki jıl murda Tınıbek saktık kılıp, üyündögü altın-kümüştü şirige
salıp, sırtınan kurmuşu menen orop, tün içinde jalgız özü atka arañ öñörüp, too
jakka katıp kelgennn Manat baybiçe gana bile turgan. Dünüyö bekerinen bükönbara
bolbosun üçün Tınıbek sırın baldarına da aytkan emes. Kerek ubagında gana
çetinen alam dep oylogon. Oşol oyuna jetpey oorudu, emi ölörünö közü jetkende
baybiçesine dayındamak bolgondo, tili baylandı... Ölüm aldında jatkan abışka
menen baybiçesi suurdun iyninde kalgan altın-kümüştü oylop ıylaştı.
Bir maalda baybiçenin çıñırıgı uguldu. Şum kabardı kütüp turuşkan eki ayal eki
jaktan jetip kelişip, ölüktün janında bakıra baştadı. Ayıldagılar çoguluşup,
üydün bir jagına çiy tartışıp, markumdun söögün daldaalap koyuştu. Ökürük,
bakırık, ıy başalaman çıgıp, bir azdan kiyin baybiçenin muñayımduu koñur ünü
gana sozolonup jattı:
Bekzatım, çolpondoy bolup battıñbı? Bekzatım, şumkarday bolup kaçtıñbı?
Tügöyümdön ayrırday,
Men beybak bir kudayga jazdımbı?
Bekzatım kem bolboy ösüp jaşıñdan, Bekzatım, döölötüñ ketti başıñan... Altınıñ
kaldı talaada, Irısı jok beybaktın nasibinin azınan...
Tınıbektin söögü atasının mürzösünö janaşa koyuldu.
Keçikpey Aysalkındı törkündörü üy-jayı menen köçürüp ketişti. Manat, Burulça,
Mamat üçöö bir üygö birigişip, kalgan boz üylördü satıp jiberişti.
Mamat emi üç üydün eesi, kolhozdun müçösü bolgonduktan, el menen birge jumuşka
kirip, karamagındagılardı baguuga tiyiş.
Brigadir bir künü kelip, Mamattı koş aydoogo eerçitip barıp, tiyiştüü attarı
menen sokonu bölüp berdi. Aga Bekten koşuldu.
Biri tay bukaça bukjuyup, biri suu jeegine kongop tartarça tarbayıp, aydoo
talaasına kelişti.
— Silerge tiygen jer uşul. Ayday bergile! — dedi da, brigadir jürüp ketti.
Bul Tınıbektin jeri ekenin taanıp, Mamat süyündü:
— Abdan semiz jer. Jırgaybız...
Bekten jılañayak, jılañbaştanıp attardı jetekkö algan. Mamat kürmösün çeçip,
jalañ köynökçön, butun taşka, je düñgökkö aldırbas üçün ötükçön bolup sokonu
karmagan. Aydoonu üç jolu tegerengenden kiyin tanoosu kıpçılıp, ireñi kara kök
tartıp, alkaşalka terdegen; karuusu ketip, sokonu jerge nıgıruunun orduna aga
süyönüp alıp, tartkan attarga ogo beter küç keltirüüdö. Tüz karmalbagap sokonun
tişi kırtıştı tegiz jirebey, öydö-ıldıy bolup, jer alaçokul aydaluuda. At
jetelep baratkan Bekten keede artına kılçayıp, iştin natıyjasın körgöndö:
«Bayke, nıgıra karmañız»,— dep kıykırıp koet. Alsıragan baykesi sokonun sabına
jölönbösö ele butu çalıştap jıgıla turgan.
Bektenbıltırtan beri koş aydaşıp, sokonun jayıp bilip kalgan ele. Şeriginin
jaysızdıgına közü jetkenden kiyin:
— Attın başın siz jeteleñiz, sokonu men karmayın.
Mamatka baarı bir. Birok dardaygan jigit balanı oor işke salıp, özü koştun
başın jetelep jürgönün körgön kolhozçular öz ara katkırışıp, anı şıldıñday
baştaştı. Şıldıñdı da tüşüngön kişi bilet. Al atasının jeri ençisine
tiygenine ele kubanıçtuu. Jer apdoonu uşunu menen üçünçü jolu gana körüşü. Algaç
Atay ekoñ bala künündö öñçöy buursundardın arasında soko menen jürgön
Sultanalını körgön. Ekinçi jolu atasının dal uşul jerin koruymun dep tepki
jegen.
— Abake, borozgo tartıñız, tüz tartıñız!
Al attın başın bura koyup, kayra öz kıyalı menen alışat. Kolhoz degen uşunday
bolobu? Ar kim özü iştegenin özü alsa, bardıgın ortolukka jıynoonun empe keregi
bar? Al attardı toktotup, şerigine karadı:
— Sen bilesiñbi? Kiyin uşul jerge zkken buudaydı zkööbüz bölüp alabızbı?
Anı kişisintip, uşunday sobol menen kayrılıp turgan abaeına tañ kalgan Bekten,
ukkandarın ulap joop kaytardı:
— Antpey ele, küzündö alıngan tüşümdün barın ortogo salıp, kazınaga
tiyiştüüsün jana üröndügün çıgarıp koyup, kalganın bölüp alat ekenbiz.
— Anısı jaman eken? — Mamattın demi suuy tüştü. — Uşul jerdin egini
ekööbüzgö tiygende bolmok... Kalganı menen işibiz jok ele.
Anın ıntaası jogolup, koştun başın tüz alıp jürböy, sokonubultaktatıp süyrötö
baştayt. Bekten kıykırat...
— Ortoluktan ala turgan bolgon soñ, jakşıyatman aydalganı — baarı bir — deyt
Mamat.
— Jaman aydasañar emgegiñerdi tömöndötöm dep brigadir aytpadı bele,— dep
suñkuguy bala janına çurkap kelgenden kiyin gana al jöngö tüşöt...
Tüçnkü dem alışta baarı attarın jaydak minişip, özdörü gana dem albastan,
unaaların da tınıktırıp, otkoruu kerek ele. Üyünö jetip algandan kiyin Mamat
atının tizginin joldoşuna karmattı:
— Saz jakka tuşay salçı. Anan keteriñde meni ala ket.
Mamat üyünö kirgende kiyimin çeçüügö darmanı kelbey kulap jıgıldı. Arı jakta
kara kiyip oturgan eki apası çooçup ketişti:
— Deni soobu, karaçı!
Uuljan anın kolu, başın karmalap, çekesin basıp körüp, apalarına külümsüröp
közün kıstı:
— Çarçagandıkı.
— Oşondoy ele bolsunçu!
— Oşondoy ele deşet! — Mamat tetiri oodarıldı. — Ölgönü kaldım. Eç nerse
işteşpey, tetiri karap oturup alışıp, kalp ele ıylay berişet,— dep küñküldöp
jatıp uktap ketti...
Tüştön kiyinki jumuş bir kıyla köñüldüü öttü. Kıbıladan salkın jel jürüp,
nımşıgan dene sergip, kaysı bir şayır jigitterdin ırı çıktı. Mamat da özün
çıyrak sözet. Birok butukolu sızdayt. Munu kılgan soko, baya ele attardı jetelegende
eç balaa jok ele. Emi körçü: buttarı erkine könböy attarga tebelete jazdap, sendelip
arañ basat. Kanınan ötüp baratkan brigadir Mamattın abalın tüşüngönsüp:
— Oy, bolup kalıpsıñ! Attardın birine minip alsañçı!
Brigadirdin tamaşasın al çındık katarı kabıl aldı. Attardı toktotup, birine
sekirip minmekçi boldu, birok eeri jok:
— Buttap jiberçi, añkayıp turbay!
Bekten anı buttap, attın birine mingizin koydu. Koşçulardın baarı kü7lüştü.
Mamat özü da katkırat. Jaydak atka dele minüügö bolot eken: birok añızdı eki-üç
tegerenip çıkkança kıştan arık çıkkan attın kır arkası köçügün joorutup, ulam
bir jambaşına kıyşalaktay baştadı. Aldına töşöögö eç nerse tabılbayt. Bekten
eköö teñ köynökçön kelişken. Jambaşı da ezilip bütköndö attardı jöö jeteley
baştadı...
Çakıyıp tiygen kün kıyıktanganday keç battı. Koşçular jumuştan kaytıştı.
Mamat özün özü ayap, Bektenge bir attı mingizip, ekinçisin jeteletip jiberip, eldin
artına tüşüp, jöö bastı.
«Balama tüşkön kün kurusun» — dep kayrattangan Manat baybiçe katın başın er
kılıp, eki üydü öz biyligine alıp, saramjalın bütürmöyünçö kor bolup ka¬ların
sözgen. Çaçın ördürüp, belin bekem baylanıp, tiriligine alıp, saramjalın özü
bütürüüdö. Koşup koyup oturgan — jalgız gana Burulça.
Küyöösünün jaşırıp ketken maldarın uuluna uguzgan jok. Al şegin bilse üç aydın
içinde akırına çıkmak. Soyuş kerek ubagında birdenekiden aldıra koet. Mamat bul
kaydan — dep surasa: «Baybiçege»,— dep arnap alıp kelişiptir dep joop beret.
***
Kurgakçılık bolup, jazda sebilgen eginderdin köbü jañıdan önüp kelatkanda
kuurap, küngö küyüp ketti. Talaa çöbü büt sargayıp, turgan jerinde bürüşüp, katıp
jok boldu.
1916-jıldın kurgakçılıgıiaı jaıa açarçılıktan korkup kalışkan el koboloñdoy
baştadı. Iras, azır maldın köpçülügü kolhozgo toptoşturulgan, jeke mençikterde
birin-serin kara mal jana jandıktar bar. Kambıl kişiler tokoydon, tooiun
jılgalarınan tırmalaşıp jürüp, kıştık toyutkorun kamdaştı.
Eger kış katuu bolso, toyutkor çak kelbey mal jutaarına eç kümön jok.
Eçen jıldardan beri buzulbay jatkan Tınıbektin jerindegi egin gaıa jaykalıp
jakşı öndüt, anı da kayrakayra sugarıi jatışıp, kurgakçılıktan saktap kalıştı.
«Bizdin jer», «bizdin egin» — dep Mamat dagı ele köpçülükkö ıraa kerböy
tayrañdap jürdü. Egın kıygaç bışkan közde kolhozçular jabıla kelişip, orok
salıştı.
Mamat oşondo tuyladı. «Öz jeribizdegi danga özübüz ee bolboy kalabızbı? Eç
bolbogendo aldın özübüz ooz tiyişibiz kerek ele» — dep, ayaldarına jana ayalına
akıldaşat. Alar sottolup ketesiñ — dep zırkıraşat. Al akırında Bekten menen
keñeşmek boldu. Andan başka sırdaşçar kişisi da kalbagan.
** *
Talastın kökürök jagının egiki jañıdaı bışıp jatkanda etek jagı
jıyınterindi bütüp koyuşat. Ataı örööndüı tömön jagındagı ayıldardın
çakıruusu menen bir ayga jakın jürüp, ütç but buuday ala kelgen. Bu jaktagı el
jañı eginden ali ooz tiyişe elek bolu¬çu. Bıltırkı azık kapkaçan tügönüp, jañı
tüşümgö jetişpey, kişiler nandın tartıştıgınan kıynalıp turgan uçur. Dan
kımbattap, maldın baası tömöndöp, bir but buudaydın baası bir koygo kötörülgön.
Nark dagı kiyinçereek kanday bolorun kim bilsin?!
Egin mamleketke da jetişpey jatkan. Kolhoz kuruunun algaçkı jıldarında
çarbalardı uyuşturuu jana çıñdoo jagınan köp kemçilikter jiberilip, alıp
satarlar, uurular köböyüp, kurgakçılık baştalgan şartta sovet ökmötü emgekçilerdi
ar bir kilogramm dan üçün küröşkö çakırgan. Uurular jana kızıl kulaktar menen
küröşüü üçün 7avgustta jañı dekret kabıl alıngan.
Jer-jerlerdegi aktivder ölködögü çarbanın abalı jana jañı dekret menen da
taanış ele.
Kalba ayıldık sovetinin sekretarı Toymatov Çırım uşu uçurlarda künütünü bel
çeçpey iştedi. Kanday da bolbosun, katıra iştep, jogorku mekemelerge jagınıp,
nieti tazalıgın jana jöndömdüülügün dalildöö kerek ele. «Eski biydin balası»,
sotsialdık jaktan korkunuçtuu deşip, kızmatka arañ alışkan. Atasının
jardılıgı, özünün kedeyligin jana tap duşmandarın kulakka tartuuda Zootbektin
katkan malı menen düynösün taap bergendigine maktanıp jatıp kızmatka sıpoo
iretinde ilingen. Eger sınoodon ötpösö, erteñ ele sekretarlık menen koştoşmok.
Özünün atkargan mildeti jaktap közgö körünö albagandıktan Çırım egindi tünküsün
öz ıktıyarı menen kaytara baştadı. Kolunda danı jok, açarçılıktın ilebine tuş
kelgen kişilerdin birerjarımı uurulukka bararına öz kolundagıday işenet.
Kimisi bolso da, meyli bir tuuganı bolsun, militsiyaga karmap berip, abiyir almak.
Çırım orok baştalgan tünü ele kütkönündöy, uuru karmadı. Al Mamat ele. Kimdin
koluna tüşkönüş körüp, arga bolot go dep, jaldıray baştadı:
— Sadagañ boloyun, Çırım! Men uuru emesmin. Bizdin atategibiz anday jaman
jolgo baskan emes. — Al kolundagı bir deste maşaktı jerge urdu. — Uurdagan kişi
köp albaybı?! Men atamdın jerindegi eginden aldın ala özüm ooz tiyeyin — dep
gana bir tutam maşak orup aldım.
— Sen bilesiñbi? — Çırım maşaktı jerden alıp, koltuguna kıstı. — Ökmöt
ar bir togolok dan üçün... Saga az körüngönü menen jañı zakon boyunça on jılga
kesilesiñ! Tüşündüñbü?
On jıl türmönü ukkanda Mamattın esi ooy tüşüp:
— Kurbu elek, tuzumdu tattıñ ele, bir jolkumdu keçirip koy?
— Jok. Anday zakon jok.
— Bir ele jolu, kuday jalgagır?
— Çınıhandı aytçı? — Mamattın jaykalgan egindi eleñdey tikteşinen
şektenip. — Janıñda kim bar?
Al takançıktadı:
— Aytpaysıñbı? Ökmöttü aldagıñ barbı?
— Jok...— Mamat ünün akırın çıgarıp,— Bekten...
— Baya ele aytpaysıñbı? Bar, kete ber. — Al egindi aralay basıp, uzununan
sunalıp jatkan öspürümdü köçükkö tepti. Bekten sekirip turup, kaça bererde Çırım
bilekten şap karmap:
— Kozgolbo! Bekten kalçkalç etet.
— Kança aldıñ?
— Bir deste.
— Al emneñe jetet?
— Mamat ekööbüz badırak kuurup, kaymakka salıp jeyli dep...
— Bar, kete ber.
Bekten tayraktagan boydon çurkadı.
Çırım eki deste maşaktı karmap, tañ atkança egindin çetinde karooldop jattı.
Başka eç kim kelbedi. «Uuru karmadım» dep rayondu çuuldatıp, çoñçoñ
jıynalıştarda misal keltirüü üçün eki deste azdık kılat! — dep, tünü menen
oşonun aylasın tappadı. Tañ appak atkanda böksö kap egindi eerinin üstünö jaya
sala, atçan kelatkan Ataydı körüp, kuuraydın tübünö buktu. Al örööndün etegindegi
ayıldardan kelatkan ele. «Emi iş başka — dedi al, Atay uzaganda atına minip. —
Kaydan alıp kelgeni baarı bir. Aytor jañı egin boluu kerek. Uuru kançalık iri
bolso, karmagan kişinin abiyiri oşonçoluk jogorulayt».
Çoñ şaşkede Mamat menen Ataydın üyünö ekiden tört militsiya jana bir top ayıl
aktivderi kirip kelişti.
Militsiya kaptagı egindi açıp, anın bıyılkı tüşümdön ekenin körgöndön kiyin
Atayga:
— Bul kaydan?
— Kürküröö jaktan alıp keldim. Tañında gana üygö kelip tüşkömütn.
— Munu da Kürküröödönbü? — Militsiya maşaktı körsöttü.
— Anıñdı bilbeym.
— Sen da bilbeysiñbi? — Miliñiya Bektenge buruldu.
Öspürümdün közü çanagınan çıgıp, kaltırap turgan ele. Militsioner, Çırım, Atay
üçöön almaksalmak tiktep, bışaktap ıylap iydi.
Bir balaa bar ekenin Atay daroo tüşündü.
Ogonbaev Ataydın üyünön üç but jañı buuday, bir deste maşçak tabılganı jönündö
akt jazılıp, militsioner, Çırım, Atay üçöösü kol koyugatu.
Mamattın üyündögülör da akt jazıştı. Çırımdın aytuusu menen, Mamat «maşaktı
Atay ekööbüz uurdaganbız» — dep tüşünük berdi.
İş sotko öttü. Rayondun jetekçilerinin kiyligişüüsü menen gana Ataydı
kamatışkan jok.
Munun baarı jalgan ekenin dalildöö üçün Atay rayongo keldi. Egindi Kürküröödön
alıp kelgenin anıktoo üçün oşol taraptagı eki kişinin adresin berdi. «Mamattın
sözü kalp. Al egin uurdagan tünü men Keñ-Aral kolhozuna kongomun. Meni Mamat
menen betteştirgile» — dep sunuş kıldı.
Rayongo Mamattı çakırtıştı. Al belgisiz tarapka kaçıp, biröögö kat jazdırıp,
barmagın basıp taştap ketiptir.
«Atay uuru degen sebebim — al özü barbastan, inisi Bekten ekööbüzgö tapşırıp
ketken. Men Ataydın tiline kirip, uyat bolgonum üçün, eldin betin karay albay
kaçtım. Uşu sözümdün ırastıgı üçün barmagımdı basam».
Mamattın kaçıp ketişi jana uşu katı bolboso, Atay aktala turgan jagına çıktı.
Emi iş ırbadı. Atay aktalsa da, Bekten türmögö kesileri bışık.
İlmiygen arık Bektendin közü ogo beter alayıp, jürögünö ookat barbay, azırtadan
şaldayıp kaldı. Anısı az kelgensip, Sultanalı menen Tuuganbaydan bir sıyradan
tayak jedi.
— Bu söldöygön nemeñer türmögö jete elekte jürögü çıgıp ölöt go — Atay anın
üldürögönünön çooçup.
— Ölbösö, doñuz kopsun!
Bekten içpey, jebey, nes bolgon emedey jaldırap oturup kaldı.
Atay oylonup turdu da, atası menen Subanga akıl saldı.
— Bu baykuştu çırkıratıp karmap bergenibiz uyat. Balaga da ubal.
— Anan emne kılabız? — Sultanalı murutun janıp. — Alıp kalsañ andan beter
jakşı!
— Uuruluktu men moynuma alayın! — dedi Atay. Eki abışka selt etişti:
— Oozuñdu açpa! Bekten...
— Bekten ali bala, momun, jüünü boş, türmögö barsa kayrılıp kelbesi şeksiz.
Andan körö maga batañardı bergile, men kaçayın. Uuru kaçtı — deyt da, işti
toktotuşat. Aga çeyin Mamat da tabılıp, men jogoru jakka arızdanıp, çındıktı
açabız.
Abışkalar oyunan kırınan ketip atışıp, akırı uşu akılga toktoluştu.
— Oy, tobo! — Sultanalı jakasın karmandı. — Kuday tübün oñdoy kör. Balamın
işi ilgerilebey, ketençiktegenden ketençiktöödö... Ketmen-Töbögö kaç. Senin agañ
Eşmambet da ilgeri başına kıyınçılık tüşköndö Ketmen-Töbögö kaçıp kutulgan.
Oluyası tirüü Şamşıkal ataga bar!
Ketmen-Töbödö Ataydın bet tutup bararı Sadır dosu. Bıltır al bir juma konup
jatıp, karager jorgonu kaalap alıp, Atay menen dos bolup ketken.
Alıs jerde köpkö bayırdap kalambı dep, ayalı menen kızın ala ketmey boldu. Bul
oygo baarı makul. Şayımga kök beeni tskuştu. Atayga at taba alışpay, kuşçudagı
bölösünükünö çeyin miiip baruu üçün Subandın toru beesin mingizişti. Bir sıyra
töşönçü, eki sıyra kiyim, jolduk ookat, attın jeminen başka buyum alışkan jok.
— Kanday kargaşaluu küngö keldik! — Koştoşordo Sultanalı jaşıdı. —
Bekten, egerde eki bolbo! Kesiriñ agaña tiydi... Koş, baldarım! — Sultanalı
jaratkanga jalınıp, uuluna çın jürögündögüsün çıgardı.— Vaşına kelgen
baktısın tebelep, atanın tilin albagan balanıp akırı uşunday bolmok... Mınday
korduktu kormok elek, kördük. Uşunu bilip, şorduu balam, dalay nasıyat ayttım.
Bolboduñ. Irçı menen komuzçu ömüründö jarıganıp körgön emesmiı. Sen Eşmambet
agañdın izine tüştüñ! Naspbiñ uşudur. Mından arı baktıña kelgenin körörsüñ.
Şorduu balam, menin kıyıgıma da kalganday bolduñ ele. Mından arı seni menen
jol talaışaym, jaman antpaym. Öz tizginiñ özüñdö bolsun. Kuday joluñdu oñdosuı.
Ak batamdı berdim. Köñülüñ agarıp ketsin!.. Oomiiin!»
Suban eegpn kemşeñdetip, kozün jeñi menen aarçı dı. Ayaldar şoloktoşup
ıylaştı...
Tün karañgı. «Ünüñördü akırın çıgargıla» — deyt Sultanalı üñüldögön ayaldarga.
Kırsıktuu iştin kesepetinen bölünüügö argasız boluşkan kişiler köñüldün muñun
çıgaruu üçün erkin koştoşo albay ündörü buulugup, köpkö solkuldaşıp turuştu.
— Mamır, başta joldu! — dedi Atay tiştenip. Kuşçularga çeyin jetkirüütö
makul bolgon Mamır
topton bölündü.
— Kor!
— Joluñar şıdır bolsun! Kudayım, aman-esen jüz körüştürsün!
Atay ayıldan uzay tüşköndön kiyin tuulgan jeri, alpeştep östürgön eli menen
özünçö koştoşuu üçün toru beenin başın tartıp, artına burula karadı.
Karañgıçılıkka çümkölgön öröön tunjurap, eç nerse körünböyt, jada kalsa,
çalkaygan KeñKol menen ak karluu BeşTaş da andan daldalangan. Alıstan kütşküñk
ürgön itterdin dabışı gana koşkoş degendey ugulat.
Eh, komuzçu! Tün jamınıp, eli menen jerinen kaçıp baratkan kişige el, jeri koş
aytışçuu bele!!! Sen kimden kaçıp, kayakka baratasıñ? Jürögün mıkçıgan oor sözim,
anı ızalantıp, kıynap, köñülütg karañgılattı. Al je bastırbay, je aylına kayrıla
albay toktoy kaldı.
— Emnege kılçaktaysıñ? Joldon kaldık! Ayalının dabışı çıkkanda Atay
beesin teminip
jolgo tüştü.
Alar tün jarımı oogon közde kuşçudagı bölösünün üyünö jetişti. Bul jerge
kayrıluudagı maksat — Mamır aylına kaytıp, aşuunun beline çeyin bölösü
jetkirip koymok.
Bölösü Biyalı anın jönün ugup, çırak jarık kılbay, kiyimin şaşa kiyinip: «Tañ
ata elekte Çıçkandan ötkörüp koeyun» — dep şaşılıp jatkanda ayalı Akşayımga eki
kömöç sundu:
— Tamakka karabadıñar... Kurjunga salıp koyutsuz, joldo keregi tiet.
Atay at minip, töşönçünü Biyalı artınıp aldı.
Tün açık. Jañıdan gana kötörülgön ay bülbüldögön nurun çaçıp, aylana taanıla
baştadı. Kuşçunun jerin tuulgan jerindey jakşı bilgen Atay eki jagın abaylap
barattı. Mına alar ÜçKoşoydun suusun keçip ötüşüp, kızıl borçuktun urçugun
aylanıştı. Uşul joldun tarlıgı, imeriliştin opurtmaluulugu sözildi —
aldınan çıkkan kişi, jöölöşüp, je tosup jür¬göndör bolso tüz ele tizginden
alçuday. Mından arı Çpkandı ördömöyünçö böksö jol jok. Ar kaysı jerde
karaygan tal, daraktuu üylör. Birok kıbıragan jan jok. İtter da kızık uykuda.
Akırkı kooptuu jer: Çıçkandın oozu. Uşul jerde kıymıl köbüröök bolçu ele. Tañ
supa salganda andan da ötö berişti. İttin ürgönü, korozdun kıykırganı jana
namazga azan çakırgan sopunun ünü artta kaldı.
Alar Çıçkandı ördöy bergende tañ appak attı. Başında kara körpö tebeteyi bar,
şırımal boz çapandı kuru menen bek kurçangan elpek bölösünün baamduu köz
karaşın, betindegi maydamayda çaarın, çekesinin bir jagındagı kiçinekey
tırıgınan beri şüyşünüü menen karagan Atay özünçö oygo çumup kelattı. Bölösü
jaş bolso da, betindegi belgiler anıp ömür tarıhının tataaldıgın elestetkensiyt.
«Men Jantakpay tayatamdıkına kelgende, ekööbüz dalay közigişer elek. Men çertmek
üçün, bölöm oşol ayıldın uyun kaytargan kiçinekey inisin körüü üçün koynuna
nanın kata keler ele. Tayatamdıkınan jımkırıp algan ookatıbızdı ekööbüz teñ
kursagı çermeygen uyçuman balaga alıp barar zlek. Baktıbızga Sovet çıktı. Eki
jetim bölöm oñoldu. Uluusu azır kolhozçu, inisi Frunzede okuuda. A, men uşunday
balaaga tuş keldim.
«Uşu beçaralar kargaşaga uçurabay jakşı jürgöy ele» — dep tilenet Atay. Kim
bilet? Balkim, bulardın jürögündö da muñ bardır. Dalayga çeyin körüşpöy turgan
bolgondon kiyin at üstündö baratıp, bölösü menen kenen sırdaşkısı keldi.
— Turmuşuñar kanday?
— Jakşı.
— Degi çatakmatagıñar jokpu?
— Emnenin çatagı?! — Bölösü küldü. — Çataktın köbü aktivderden çıgat. Men
alar menen kızmat talaşpasam, eregişpesem, mende emne akıları bar? Menin
talaşarım ele jumuş. Bizdin ayılda jumuş talaşkan kişi eç kaçan çatakka
kalbasın bilesiz go.
Atay külüp jiberdi:
— Anıñ ıras.
KökKaşatta da uşunday. Kişiler jumuş talaşmak tügügl, brigadir aptmayınça
üydön kozgoluşpayt. Albette eldin jalkoolugunan emes. Murda birigip, emgek kılıp
körbögön jana jañı koomdun tartibine kalpg ala elek nemeler, eski adattın
tutkununan arıla albay jürüşkön ele. Atay bul joopko alımsıpbadı:
— Uurulukmuuruluk, jalaadap amansıñarbı?
— İlgeri açka ölgönü jürgöndö uuruluk kılbadım, emi jin tiyiptirbi?
Anı joop emi kaniettepdirdi. «Eköö teñ öz jolun tapkan eken. Urgaida Bekten
ekoöbüzdü uruptur»,— dep koydu Atay özünçö.
Alar aşuunun tübünö kelgende attan tüşüşüp, bir az es alıp oturuştu. Özdörü
kurgak nandan jep, suu içişti, kiçinekey Saadaga şişedegi süttön jutkuruştu. Kök
beege jem berişti.
— Ubakıttı ötkörböylü! Siler attangıla. Men beeni jöö jeteleyin, aşuuga
çıkkança kıynalbasa, mından arkı joldo tıñ bolot,— dep jaş jigit ozunup turup,
üç attın oozdugun salıp, eerlerin oñdop tokudu.
Oy jer kara bolgonu menen aşuunu kar basıp, jol bilinbey kalıptır.
Akşayım kızdı öñördü. Atay çoñ attı minip, aldıga tüşüp, kar keçip, jol açıp
barattı. Aşuu bekilbeptir. Salt attuu kişige eç nerse emes, töşönçü artılgan beeni
minip aşa turgan boluşsa, kıyınçılıkka sözsütz uçuramak eken.
Aşuunun beline çıkkanda arkıragan suuk şamal betten soktu. Attar tüz jürö albay
başın uturu bir jagına ıktatışıp, joldon burulup ketişet.
Kak etken karga, kuk etken kuzgun jok, aç bel — kuu jol degen uşul. Tuş-tuşu baş
aylantkan biyik bet, jılañaç aska, jardanışkan kırka toolor. Şamalga
ırgalışkan arça menen kayıñdan başka jıgaç da körünböyt.
Bölütnüşör jer uşul. Alar beldin üstündögü borçuk taştın tübünö tüşüşüp, at
kotorutptu.
— Koş, Atake! Joluñar şıdır bolsun! Aman-esen körüşölük!
— Koş, baktıluu bol! Tilegiñe jet... Iraazımın... İniñe menden salam aytıp,
kat jaz. Balkim, işimdi izdenip Frunzege barıp kalsam jolugam.
Jigit kaçkındar menen kuçaktaşıp, atına mindi da, bir söz aytçuday toktoy kaldı
ele, ızıldagan boroon dem aldırbay közünön jaşın çuuruttu.
— Koş! — Bölösüt andan başka söz aytuuga buyaması kelbey ünü buulugup, artına
kılçaybay jürüp ketti.
Mına, jakın kişilerinin akırkısının da karaaiı bölütnüp barattı. Ataydın
jürögü tızılday baştadı. Bet aldı: ızgarluu too, tereñ kapçıgay. Janınday körgön
jer alıstadı. KeñKsl toolorunun çokusu suuga
çögüp baratkan dosunun töbösünö okşop ayanıçtuu körünöt. Taştın tübündö jaldırap
oturgan Atay içiginin oñ jakkı jeñin çeçinip, komuzun suurup alıl, üñüldöp
sokkon boroongo ünün koştu:
Aşuusu biyik bel kaldı, Aytıluu Talas jer kaldı, Alışıp oynop birge öskön
Altınday kurbum teñ kaldı.
Küñgöyü biyik bel kaldı, Kürdööldüü Talas el kaldı. Küröşüp oynop birge öskön
Kümüştöy kurbum teñ kaldı.
Kayran Talas jerimdi Aşıp kele jatamın. Katın, balam eerçitip Kaçıp kelö
jatamın. Kalgan düynö, jıygan mal Çaçıp kele jatamın.
Kardı keçip, suu jutup, Kayrat ketti, darman jok. Kayran Talas jerimdi Kayrılıp
körsöm arman jok.
Kıştın künü too aşıp, Kılt eterge darman jok. Kımbattuu Talas jerimdi
Kılçayıp körsöm arman jok.
Ataydın muñduu obonu, katuulap sokkon şamaldın ızına koşulup, askazoo uñuldap,
too içi keremettüü küügö aylanıp küñgürönö baştadı. Suukka çıdabay kalçıldagan
kızın içikke orogon Şayım:
— Irday elegiñ taştın tübü kaldı bele? Solkuldabay tur emi orduñan... Kızım
kayıgıp ketti...
Alar atka minişip, artın kılçayıp karap turuştu da, «koş» deşip, aşuudan
eñkeyişti.
KETMEN-TÖBÖ JERİNDE
Too artınan too... Kasaba möñgü menen ızgaarduu boroon aşuuda kaldı. Ulam
arılagan sayın too içi ılımta tartıp, sargaygap biyik bettüü kuuş öröön
baştaldı.
Şayım kök beege minip, kızın öñörüp, Atay beşmantçan bolup, koluna tayak karmap,
jöö basıp algan. Bulardan başka kıbıragan karaan körünböyt. Uçkan kuş, sayragan
çımçık jok, too içi köñülsüz. Çanda gana tarptın üstünö jıyılışkan joru menen
kuzgun köziget. Ar kaysı jerde çaçılıp, tıtılıp jatkan eski kiyimder, maldın
tarpı, kömülböy kalgan kişilerdin ölüktörü... Eñişti közdöy orguştap akkan çoñ
özöndün şarı toonu jañırtıp, kulakmeeni jeyt. Betterdegi kalıñ badal şamalga
ırgalıp, arsaygan askalar jolooçular üñülüşöt.
Too arasında tuulup ösüşsö da, beytaanış jana üröylüü joldo baratışkan
jolooçular aldan bir nerse çıga kalçuday etiyattuu. Aşuu aşkanda kıynalbagan kök
beenin jürüşü tıñ, birok jöö basıp könbögön Atay eñkeyişte tizesine küç kelip,
muundarı şalkıldap, tayakka küç keltire baştagan. Örööngö tüşköndön kiyin: «Sen
atka min, men jöö basayın» — dedi Şayım. Atay başın çaykadı da, beeni kuyruktan
alıp, ayañdap basa berdi.
Bul azaptuu joldu kimder baspagan deysiñ. Atay oşonu oylop, kayrattanıp kelatkan.
Bir közde Eşmambet Kopo ajının kaarınan korkup, bir eçkinin etin kötörüp alıp
Ketmen-Töbönü közdöy kaçkan jolu uşul. Al zaman başka... bolso da, Atay
Eşmambettin izine tüştü.
El baykerçilikte, kaarına algan bay jok, je uuruluk kılbay, je uşak süylöböy,
böödö jalaaga jıgılgan Ataydın jürüşü da başkaça. Al emne üçün kaçıp
kelatkanın köp oyloboyt, aytor kaçkanın jana şaşkanın gana jakşı bilet.
Ataydı go jalaaga jıkkan Mamat deylik. «Ogonbay uulu Atay ekööbüzdün maşak
uurdaganıbız çın, anıbız üçün barmagımdı basam» — dep al tergöö organdarına
surak berip kaçıp jönösö: «Saga jakşılık kılıp, sır aytayın: seni kamaganı
jatışat, kaçpasañ bolboyt» — dep, Çırım bir jagınan emne üçün demiktirdi? Bul
suroolor aşuunun arkı bagıtında da anın köñülünön ketken jok.
Atay Mamattı karaniettüülügü üçün jek körüp, Çırımga içi jılıp barattı. Eger
Mamat Ketmen-Töbödön közigişip kalsa, it terisin başına kaptamak.
Mınday çielenişken oy kimdin başına kelbegen deysiñ. İştin tüyünün çeçe albay,
aldanıp, azgırılıp, dalaylar tentiregen, kor bolgon jana kan tögüşüügö çeyin
barışkan.
Özü uurulukka berilip, Ataydı karbalastatıp, Ketmen-Töbögö çıçaya kaçkan Mamat,
oşonun baarın uyuş
turgan Çırım ekenin biler beken, je bilbes beken? Anı bilse Atay Mamattı jek
körüp, Çırımga peyli çeçilbeyt ele go.
Alardın başı mañ bolgonu menen, Çırım samaganına jetti. Mamat kaçkan tünü
Uuljandı ayaldıkka ala kaçıp alıt janı tındı. Manat baybiçe neberesi kolunda
kalganına gana ıraazı bolup, uulunun alıs joldon aman-esen kayrılıp kelişin
tilep kaldı. Çırımdın içi taza emestigin baybiçe başınan sözçü, birok Mamat
ukpay koygon. Al tursun, jaş mırza kaçaar aldında Çırım menen Uuljandın aytkan
sözdörün da tüşünböy koybodubu.
«Koşkula, amançılık bolso, jazında kelem» — degen al kiçinekey baştıktagı
talkandı koynuna katıp jatıp.
«Baykuştun közü açık ketti» — dep ayalı üşkürgön, Çırım ırjayıp külgön. Munu
körgöndö Manat baybiçenin tula boyu dürküröp, öksüp-öksüp ıylagan.
Çırım Uuljanga üylönüp tındı, birok ızıçuunun içinde kaldı. «Biröögö or kazsañ
özüñ tüşösüñ» — degendey sırı bilinip kalıp, Rayımbek menen Sultanalı anı ura
bererge alıp, el maskara kıldı.
Anın bilinişi mından baştalat. Çırım Uuljanga üylöngönün ukkandan kiyin