Köşpendıler - İİİ - Qahar-08

Al Begderbek bolsa Mädelıhan ketısımen, böten adyz arqyly jesır toqal jatqan bölmenıñ tūsyna keldı. Tek özı ğana bıletın jasyryn tesık közden aq mamyq tösekten aq qairan sanyn jarq ietkızıp atyp tūryp Hanpadşaiymnyñ kırıp kelgen Mädelıhanğa qūşağyn jaia qarsy jürgenın, iekeuınıñ ūmar-jūmar bola ketkenın kördı de, tesıktı qaita japty.
Ol däl osy sätte İesengeldı men Sarjannyñ ölımın Mädelıhanğa jauyp, özın Qasym törenıñ aldynda aiypsyz ietıp körsete alatynyna sendı. Bıraq būl qandy oqiğa osy tünmen ğana bıtpedı. Läşkär men Begderbek qūşbegı: «Senıñ balalaryñnyñ ajalyna bız aiypty iemespız, Mädelıhan aiypty, kel özara kelıseiık» dep Qasym törenı aldap şaqyrdy. Sozaqtağy Telıköl jağasynda Läşkär öz qolymen basyn kesıp Taşkentke alyp keldı. Būl qantögıs bır jyldan keiın boldy. Al qazır... Mädelıhan men Qasym törenıñ balalarynyñ bırdei qaqpanyna ılıkkelı tūrğanyna qūşbegı meilınşe şattandy. Ol dym körmegen adamdai aiağyn asyqpai basyp qonaq qabyldaityn üige qaityp keldı. Begderbek özın kütıp otyrğan jendetterge:
— İesengeldı men Sarjan myrzalardy han şaqyryp jatyr dep iertıp kelıñder, — dep ämır iettı. — Bıraq Sarjannyñ belındegı semserdı künı būryn alyñdar. Hanmen kezdeserde qaru tağyp kıruge bolmaidy deñder.
Jendetter kelgende İesengeldı, Sarjan, Ağybai, İerjan törteuınen böten jıgıtterdıñ bärı özderıne berılgen bölmelerınde ūiyqtap qalğan-dy. Han ämırın iestıp, İesengeldı men Sarjan kiıne bastady. Belbeuıne semserın tağyp jatqan Sarjanğa aq säldelı, qatqan qara ieşık-ağa:
— Hanzadağa qarumen kıruge bolmaidy. Sondai tärtıp bar, — dedı jaibaraqat. — Tastap ketıñız... Qaityp kelgen soñ tağarsyz.
İeşık-ağanyñ «qaityp kelgen soñ...» degen sözınen Sarjannyñ köñılı säl ornyqsa da, ıştei, semserın şapanynyñ astynan bağana bailai almağanyna jaman ökındı. Sūltandardy ärine ieşkım de tıntpeitın iedı ğoi, al alda-jalda qauıp tuyp qalğandai kez bolsa, qandy jüzdı almas semser ieñ jaqyn serık iemes pe...
Sarjan semserın balasyna ūsynyp:
— Belıñe tağyp al... — dedı de bırdeñe aituğa oqtalyp baryp kılt toqtady.
Būlar dalağa şyqsa, aulada tağy alty adam tūr ieken. Bärı de qaruly. Bağanadan berı — ün-tünsız jürgen Ağybai kenet bırdemeden seskengendei boldy. Jau tietının jylqy ışındegı joryqqa mınetın at ieñ aldymen sezedı deidı qazaq, ünemı aiqasta ösken Ağybai bırdemeden seskendı me, ketıp bara jatqan sūltandarğa:
— Bız de ierıp baraiyq, — dep soñdarynan jüre tüstı.
Bıraq ieşık-ağa aldyn kes-kestep:
— Han iem, tek İesengeldı men Sarjan myrzalardy ğana qabyldaidy, — dedı tağy da jaibaraqat ünmen, — özgelerıñ ūiyqtai berıñder.
— äi, sen özıñ... — dep Ağybai anany qolymen keiın syrğytyp tastap, sūltandardyñ soñynan jüre berem degende, İerjan qarynan ūstai aldy da:
— Han būiryğy solai bolsa, jamandasyp qaitesız, Ağybai ağa, — dedı qobaljyp tūrğandaryn jendetterge sezdırgısı kelmei, — odan da at jaqty şolyp qaitalyq.
Ağybai bögelıp qaldy. Analar ūzap kete bardy. Batyr tısın qairap tūr. Nege iekenın özı de bılmeidı, bır mezet anau İesengeldı men Sarjan myrzalardy qorşap ketıp bara jatqan aq säldelı, qanjar asynğan adamdardy quyp jetıp, semserın oñdy-soldy sıltep, bastaryn qağyp alğysy keldı.
Zaty momyn Ağybaiğa mūndai aşu qaidan paida boldy, özı de bılmeidı. Kenet köz aldyna baiağyda ötken bır alys uaqiğa ielestedı.
äkesı ölgen jyly qys qatty boldy. Tört balamen qalğan Dämetkennıñ bar kün körerı sütı būlaqtai botaly ıngen. Bır künı, üskırık soğyp tūrğanda, ol kezdegı Qarqaraly ağa sūltany Täuke ūly Jamantaidyñ şabarmandary kelıp, Oljabai üş jyldan berı aq patşağa şañyraq salyğyn tölemeptı dep jalğyz ıngendı botasynan aiyryp tal tüste alyp kettı. Daladağy üskırıkten de jaman aqyrğan, qylyş asynğan kıleñ qanypezerlerge jesır äielmen tört jetım bala ne ıstei alady, jylai-syqtai qala bergen.
Ömırde Ağybaiğa degen ieñ auyr syn sodan keiın bastalğan. İenesınen aiyrylğan jas bota bozdasa, ieñ ülkenı segızge kelgen Manabai, Tanabai, Myñbai üşeuı botanyñ janyna baryp qosa bozdaidy.
Tört beişaranyñ dausynan Ağybaidyñ sai-süiegı syrqyraidy. Solardyñ köz jasyn körmeiın dep üiden dalağa qaşady.
Mūndaida azapqa şydai almağan Dämetken bır künı Ağybaiğa:
— Qalqam, myna törteuın büitıp ieñıretıp qoimaiyq, — dedı. — Botany soiyp alaiyq, balalarğa az kün qorek bolsyn, küzgı jalğyz taiynşanyñ ietı tausyluğa ainaldy.
Üş kışkentai balasy ūiyqtağan kezde, Dämetken auyz üige botany jyğyp, tört aiağyn bailap, Ağybaidyñ qolyna ülken lök pyşaqty berıp:
— Qūlynym, obaly aq patşa men Jamantaiğa bauyzdai ğoi, — dep, öz qolymen bauyzdatqan botanyñ ajalyn körgısı kelmei üiden şyğyp kettı.
Ağybai pyşaqty alyp botanyñ janyna bardy. Bıraq botanyñ möldıregen közıne közı tüsıp ketıp iedı, al känı bauyzdauğa qoly barsaişy!
älden uaqytta «bauyzdadyñ ba, qūlynym!» dep üige kırgen şeşesıne ol:
— Apa, ierteñ soiaiyqşy, beişara bır kün bolsa da jüre tūrsyn, — dedı.
— Jaraidy, qalqam, — dep Dämetken közıne kelıp qalğan jasyn qolynyñ syrtymen sürttı.
Ağybai botany ierteñınde de bauyzdai almady.
Söitken Ağybai, tıptı beitanys, jazyqtary bary-joğyn bılmeitın, sonau ketıp bara jatqan jasauyl jıgıtterdıñ bastaryn şauyp tastamaq. Būl qaidan kelgen qanqūmarlyq, jauyzdyq?
Joq, Ağybai tabiğatynan mūndai bolyp jaratylmağan. Ony jaudy aiamas-
tyqqa da, ierlıkke de üiretken özıne ıstegen qiiänat.
Sol jalğyz tüielerın alyp ketken künnen bastap «şañyraq salyğyn» sal-
ğan aq patşa men sol «şañyraq salyğy» üşın jalğyz tüielerın şabarmandaryna aldyrtyp, jas botasyn bozdatqan Jamantai sūltanğa degen öşpendılık on üş jasar bala jıgıttıñ jüregıne qara qan bop qatqan. Sol öşpendılık Jamantai men aq patşağa qarsy Sarjan tobyna äkep qosty mūny. Sol öşpendılık sansyz aiqastarğa aralastyryp jauyna raqymsyz boludy üirettı. Mıne bır kezde jas botany bauyzdauğa qoly köterılmegen Ağybai, qazır sonau top adamdy qyryp saluğa bar. Olar öz ielınıñ jauy. Al ielge jau Ağybaiğa da jau. Ondailardy bauyzdauğa Şūbyrtpalydan şyqqan tas jürek batyrdyñ qoly dırıldemeidı.
İerjan oiğa berılıp ketken Ağybaidyñ jeñınen aqyryn tartyp:
— Ağybai ağa, attardy bır şolyp qaitaiyq, — dedı.
Būlar jylqy jaqqa būrylğan kezde, segız jendettıñ qamauyndağy İesengeldı men Sarjan qonaq qabyldaityn bölmege kıre berdı. Törde täspı tartyp tūrğan qūşbegıne bastaryn ie sälem berdı. Däl osy sätte sūltandardyñ iekı jağynda tūrğan iekı jendettıñ jalañaş ötkır qylyştary jarq ietıp joğary köterıldı de, syr ietıp tömen aqty. Tömen iılgen iekı bas köterılmesten domalap jerge tüstı. Bastarynan aiyrylğan iekı dene iekı-üş attap baryp sylq qūlady. İekı üş attap baryp, aunaqşyp baryp tyndy.
— İel bolyp bas qosudy köksep jürgenderıñde, öz bastaryñnan aiyryldyñdar ma, sabazdarym, — dep qūşbegı kekete küldı. Söittı de jerde jatqan İesengeldı men Sarjannyñ bastary men denelerın körsetıp: — bır-iekeuıñ mynalaryn zyndanğa aparyp tastañdar! Al qalğandaryñ ūiyqtap jatqan jıgıtterın jaiğastyryñdar, — dedı.
Top jendet är bölmede alty adamnan jatqan üş bölmenıñ bırınen soñ bırıne kırıp on segız jıgıttı qoişa bauyzdap şyqty. Tek Ağybai men İerjan aman qaldy. Olardyñ bağyna jendetter at qora jağyna barmady. İeşık-ağa syrtqy iesıktı küzetıp tūrğan mosqaldau kelgen jasauyldy şaqyryp alyp:
— Sen baryp älgı iekeuıne «sūltandar keldı» dep habar ber dedı.
Özderı iesık aldynda kütıp qaldy. Qaruly Ağybaimen keñ aulada kezdesuge jüreksındı.
Mosqal adam ierte kezde qazaq arasynan Qoqan handyğyna satylyp kelgen qūl bolatyn. Ağybaidy bauyr tartyp, jasyryn bır-iekı ret tıldesıp te qalğan. Ol körşı aulağa barysymen Ağybaiğa bolğan uaqiğanyñ bärın aitty. «Alysqanmen qūr qaza bolasyñdar, tez attaryña mınıp qaşyñdar» dedı. İendıgı aiqas-
tyñ orynsyz iekenın tüsıngen batyr jendettermen ūryspaq bop qylyşyn su-
yryp alyp jūlqynğan İerjandy ierkıne qoimai soñynan iertıp, attarğa jaidaq mıne sap auladan şyğa berdı. Ūiqysynan şoşyp oianyp, şylbyryna jabys-
qan küzetşı jıgıttı, tomardai aiağymen teuıp jeberıp, şalqasynan tüsırdı.

İV
Künşyğys jaqty synyq tağadai qorşai kömkergen kärı Qaratau alystan qara-qoşqyldanyp körınedı. Kei tūstary at jaldy, tüie örkeştenıp ireleñdep jatyr. Seldır bu, jeñıl tūmannan ada, aşyq aspanmen aimalasqan qatpar tasty qyrqa, adyr üstı kögıldır tartady. Keşkı zaual şaq. Aqyrğy säulesın jartas basynda oinatyp, kün de batyp barady. Qarataudyñ batys jaq ieñısınde iın tıresken qalyñ auyl otyr. Aralary, ūrys kezındegıdei, jaqyn. Qyz iemşektenıp qatar kelgen jaqpar tasty qos adyrdyñ qoinauynan būlqyp atyp möldır suly jıñışke özen ağyp jatyr. Osy özennıñ sağasyn qūldilai alqaqotan qonğan auyldyñ üstınen byqsi janğan şala tezektıñ tütını kökke köterıledı. Köl jağasyna öleñ qua qonğan köp auyldyñ bıreuı ğana kıleñ aq üiden. Özgelerınıñ denı könetoz bozğylt, qaraşa üi, tozyğy jetken laşyq, kürkeler... Syrt körınısterıne qarap bälendei bai dep aitu da qiyn. Keşkı jaiylystary bırımen bırı qosylyp ketken är auyldyñ tūsynda oidym-oidym tüie, qara mal. Tek kögıldır dalağa būrañ-būrañ şimai salyp aqqan jıñışke özen boiynda sonau tömendegı jaltyrağan köl jağasynda şaşyrağan tas tärızdı jamyratyp jıbergen qozylar men bırge bırtalai qoi-ieşkı körınedı. Odan ärı Qaratau qoinauyna qarai bozañ, qylañ tüstı üiır-üiır jylqy ala-qūla bop örıp barady. Köbı jarau, qūlyndy jylqy az. Şamasy olar alystağy jaiylymda tärızdı. Al mynau qūlyn-tailary auyq-auyq büiırden bölıne şapqan şağyn jylqy sauynğa arnai auyl mañyna ūstalğan tärızdı. Soiyl, qūryq ūstağan on şaqty jylqyşynyñ anda-sanda qūr-qūrlağan aiqaiy tynyq keşte sampyldap iestıledı.
Būl iekı jyl būryn ata-meken Qaratau qoinauyna, osy jaqta qalğan Qoñyrat, Qypşaq rulary men Bestañbaly jerıne köşıp kelgen Qasym töre men Alty, Toqa, Altai, Uaq auyldary iedı. Sonau ortadağy bozañynan aqşyly basym ielu üi Qasym törenıñ auyly. Abylaihannyñ bel balasynyñ bırı bolğa-
nymen Qasym töre asqan şonjar iemes, sondyqtan būl mañda örgen maldyñ da qarasy oñai-aq közge tüsedı. Uaq, Toqa, Alty da Arğynnyñ özge rularyna qarağanda şağyn auqatty rular. Onyñ üstıne Arqanyñ kök şalğynyna üirengen mal, Qarataudyñ şi men kökpek aralasqan bozañyn jersınbei, bälendei örbıp, ösıp kete almağan.
Osy auyldardyñ Qazyqūrt jağyndağy bır biık töbe basynda bır adam tūr. Qoi-qozysy mañyrap, balalary jylap azan-qazan bolyp jatqan yldidağy jūrttan qaşyp şyqqandai.
Sonau köz ūşynda noqattai bolyp körıngen kök tūiğyndai qiiäly äldeqaida alystap ketken.
Būl — orta boily, keñ jauryn, aryqtau taramys denelı, jatağan kelgen at jaqty sary sūr kısı. Säl qyzğylt tartqan qyran közdı, juan baluan moiyndy. Aşyq jüzıne jarasa bıtken säl kelteleu qyr mūrnynyñ astynda şağyn ğana mūrty bar. Qoiu şoqşa saqaly süp-süiır. Saqal-mūrty küñgırt sary. Basynda jarğaq tysty qūndyz tymaq, qara maqpal jeñıl qūndyz ışıgınıñ syrtynan bozğylt tüie jün şekpen jamylğan, Aiağynda atqa mınuge yñğailanyp tıgılgen orta qonyş kök salmen örnektelgen saptama ietık. Otyrğan otyrysynda, tūrğan tūrysynda ıltipattyq pen täkapparlyq qatar añğarylady. Säl şegır tartqan ötkır qyrağy közı qarağanda adamnyñ tu syrtynan ötkendei. Sarañ qimyly, jūmyla bıtken jıñışke ierınderı, az söilep, köp tyñdaityn adamdy sezdıredı. İeger tūlğasyna, köñıl raiyna qarasañ ışınde tūnyp jatqan ülken aqyl, būlqynyp syrtqa şyqqysy kelgen jıger baryn ūğasyñ.
Būl Abylaihannyñ nemeresı, Qasym törenıñ ortanşy ūly Kenesary iedı.
Kenesary osy töbege şyqqaly iedäuır mezgıl ötken. Ol qazır qalyñ oida. İesıne keşegı Nysanbai jyrşynyñ sözı tüse berdı. İel aralağan ärı synşy, ärı jyrşy Nysanbai aqyn, aq kigızge maldasyn qūryp otyryp ap, Qasym törenıñ aldynda Şyñğys şejıresınıñ bıraz jerın qissa ietıp aityp bergen.
Ol monğoldarmen ırgeles Keröleñ, Onon özenderınıñ boiynda köşıp jürgen Kerei ruynyñ qalaişa Şyñğyshannyñ alğaşqy jemı bolğanyn küñırene jyr iettı. Bır mezet Orhon, Om, İertıs özenderınıñ jağasyndağy Naiman, odan tömen, osy küngı Saryarqanyñ soltüstıgı men batys öñırın jailağan Alşyn, Qypşaq rularynyñ Şyñğyshanğa qalai bağynğanyn jeldırte öttı. Sodan keiın Arğyn, Naiman, Kerei, Qypşaq, Qoñyrat, Alşyn siiäqty beldı rulardyñ Şyñğyshannyñ ülken balasy Joşynyñ Ūlysyna bağynyp, Batuhannyñ Altyn Ordasynyñ negızın qalasqanyn, Saryarqa men İedıl, Jaiyq boiyn ierkın jailağanyn bır şolyp kettı. Jetısudağy Üisın, Dulat, Jalaiyr rularynyñ Jağatai ūrpaqtarynyñ ielıgıne qalğanyn da jyr ietıp öttı.
İendı Nysanbai jyrşy qarağaily kärı dombyrasyn iekpındete ūryp Jağatai men Joşy ūrpaqtary neşeme jüz jyl boiy osy ūşy-qiyry joq keñ dalany bilegenın maqtan iettı. Alaida bırımen bırı handyqqa, baqqa, jerge talasyp räsua bop, Altyn Orda ydyrağannan soñ Joşydan şyqqan Kerei, Jänıbek sūltandar Şu boiynda älımsaqtan berı kele jatqan Arğyn, Qypşaq, Üisın tärızdı, köne taipalarğa bırte-bırte Uaq, Taraqty, Kerei, Naiman, Qoñyrat, Dulat, Jalaiyr, Bestañbaly sekıldı türkı tıldes rulardy qosyp qazaq handyğyn qūrğanyn madaq iettı. Sodan keiın Jänıbektıñ balasy Qasym hannyñ kezınde qazaqtyñ aibyndy iel bolğanyn bır maqtanyş ietıp bergen. Nysanbai jyrşy säl dem alyp şejırege qaita köşken. Būl joly Qasym hannan soñ qazaqtar az uaq tağy da byj-tyj bolyp kelıp, tek Haqnazar kezınde ğana qaitadan bas qosyp, ırgelı iel bolğanyn, Täuekel, İesım, äz Täuke handardyñ tūsynda tasy örge domalağan, syrt dūşpandar şenıne kele almağan aibyndy memleketke ainalğanyn közı ot şaşa otyryp jyrğa qosty. Keñ baitaq jerdı alyp jatqan üş jüzden qūralğan ieldıñ auyzbırlıgı küştı bolğanyn, ünemı bır jağadan bas, bır jeñnen qol şyğaryp otyrğanyn därıptei kele:
Arğyn bolsañ Altai bol,
Naiman bolsañ Matai bol,
Alşyn bolsañ Adai bol,
Būl üşeuı bolmasañ,
Qaisysy bolsañ sonysy bol,
Meilıñ qūdai bol! —
dep qazaq ielınıñ ieñ jauynger rularyn şaşpaularyn kökke kötere bır şyr-qap, osy bırlestık Täuke han ölısımen tağy būzylğanyn, är taipa sūltandary handyqqa talasyp ieldıñ şyrqyn ketırgenın aityp berdı.
Sodan keiın Nysanbai jyrşy qarağaily kärı dombyrasyn ieñkıldete jylatyp, ıle-şala Qaratau men Şu, Sarysu men Syr boiyn jailağan qalyñ qazaqty qalai Joñğar hany Syban Raptan şauyp, «Aqtaban şūbyryndy — alqa köl sūlamağa» ūşyrağanyn maqam iettı. Ūly jüz ben Kışı jüzdıñ köp auyldarynyñ Aral men Atyrau teñızınıñ jağasyna, al Orta jüzdıñ İesıl, Nūra, Tobyl özenderınıñ joğarğy salasyna köşkenın ädeiı toqtai aityp kettı. Aldymen Kışı jüzdıñ hany Äbılqaiyrdyñ, bır jyldan keiın Orta jüzdıñ hany Sämekenıñ Rossiiä patşasyna bağynğanyn, sonan «Aqtaban şūbyryndydan» otyz üş jyl ötkennen keiın Qytai patşasy bır millionğa taiau qalmaqty qyryp Joñğar handyğyn qūrtqanyn bır mälım iettı. Osy şaqta Naiman, Kerei rulary būryn-
ğy özınıñ ata-meken jerı Tarbağatai tauy men Qara İertıs boiyna köşıp ketkenın maqūm äuenıne sala zarlana qaldy.
Osydan soñ Nysanbai jyrşy är jüzdıñ äigılı handary äbılmämbet, Baraq, Nūralylarğa qysqa-qysqa söz tastap, üş jüzdıñ basyn qosu jolynda küresken, keiın Abylai degen atpen han bolğan äbılmansūrğa toqtağan.
äbılmansūrğa kelgende Nysanbai jyrşynyñ iekı közı ottai jainap, küre tamyry bıleudei bop, keñ tamağy torğai jūtqan qurai jylannyñ kömeiındei ısınıp kettı. Dombyrasyn bäige atyna şapqandai sabalai ūryp, jyr şumağyn qūşaq-qūşaq laqtyrdy. İendı Nysanbai dombyrasyn laqtyra oinatyp, Abylaidyñ Qoqanğa qarsy şyqqanyn, Sairam, äzıret, Şymkent, Sozaq sekıldı jetı qalasyn alyp, Taşkenttı qalai bağyndyrğanyn, özıne ses körsetken qyrğyzdyñ qalyñ qoldy manaptaryn Qyzylsu, Şämsı özenderınıñ Şuğa quiatyn sağasynda kezdesıp, «Jäiıl qyrğyny» dep atalatyn ūrysta qalai jeñgenın ait-qanda iekı közı qantalap, qoianğa tüsken bürkıttei şañqyldai serpıp, tıptı doldanyp kettı. Äbılmämbet sūltannyñ iesıgınde jürgennen bastap, torğauytqa körsetken ierlıgı men iel basqarar aqyldylyğy arqasynda Orta jüzge han atağyna ie bolğanyn jyr ietkenınde şabar buradai tıptı qūtyrynyp aldy. Aqyn iendı alpysqa kelgen Abylaidy üş jüzden şyqqan öñşeñ qasqa men jaisañdarynyñ şeşımı boiynşa Telıköldıñ jağasynda jūrt aq kigızge köterıp Ülken han sailağanyn tolğağanda töbesı kökke tigendei iekı közı jainap kettı. Bıraq Rossiiä qatyn patşasy qazaq ielınıñ basyn bırıktırudıñ qauıptı iekenın oilap tek ölerınen iekı jyl būryn ğana ony Orta jüzge han ietıp ukaz bergenıne bır toqtap, sol Abylaidyñ jetpıske kelgenşe yñğaiyna qarai bırese Rossiiä patşasyna, bırese Qytai boğdyhanyna ikem körsetıp, Türkıstannan bastap İesıl, Nūra boiyna deiın köşken qalyñ qazaqtyñ ierkındılıgın joğalttyrmai iel ğyp saqtap ötkenın tağy da bır aluan jyr ğyp şyrqatty.
Bäigege şapqan jüirıktei, jyr jelısınen mañdai terı būrşaqtap aqqan Nysanbai aqyn, bır mezet Abylaiğa Atyğai — Qarauyl rulary alty qyzyn berıp, onyñ üstıne Abylai qaraqalpaqtan bır, qalmaqtan bır qyz alyp, olardan otyz bır ūl, qyryq qyz körgenın asa bır asqan jyr ietıp tolğatty.
Dauysy qarlyğyp boldyruğa ainalğan Nysanbai tek iel jatarda ğana Abylaidyñ qaraqalpaq äielınen tuğan Uälidıñ Rossiiäğa qol şoqpar bolyp ketkenın, qalmaq qatynynan tuğan Qasym törenıñ äke jolyn quyp, qazaqtyñ basyn qosamyn dep bäiek bolyp jürgenın madaqtai kelıp, kenet oqşau otyrğan Kenesaryğa qarai:

Abylai joly auyr jol:
Batyr Kene, bılıp qoi.
Abylaidai berık bol,
Alam deseñ abyroi, —
dep ūzaq jyryn bıtırgen.
Üidegı jūrt jetpıske juyqtağan Qasym törenıñ betıne qarap tyna qalğan. Öitkenı mūndai söz töre bar jerde dästür boiynşa tek qolbasşyğa ğana aitylatyn. Al Qasym törenıñ soñynan iergen Ўskerdıñ qolbasşysy Sarjan sūltan, Kenesarynyñ ierlıgı men ailakerlıgı jūrtqa qanşa aian bolsa da, dañqymen äzırge o tek batyr degen atqa ğana ie iedı. Aldynda ağalary bolğandyqtan özı de «qoldy men basqaraiyn» degen oidan aulaq-ty. Nysanbai jūrttan asqan synşy. Būny osy otyrğandardyñ bärı de bıledı, Nysanbai qasietı Qasymğa da aian...
Qasym töre joldy äzırge Sarjan men İesengeldıge bergenmen tübı Abylai jolyn alyp jürer ortanşy ūly Kenesary men kışı balasy Nauryzbai bolar dep te ümıttenetın. Nysanbai sözınıñ öz oiynan şyqqanyna ol ıştei «qatelespegen iekem, men añğarğandy synşy aqyn da añğarğan ieken» dep oilady. Bıraq özıne samsai qarağan közdı baiqamağandai, dombyrasyn qasyna qoiyp terın sürtıp jatqan Nysanbaiğa:
— Köp jasa, aqsañdaq jüirıgım, — dedı, — köñılımızdı bır köterıp tastadyñ ğoi.
Qasym töre İesengeldı menen Sarjannan bır aidan berı habar ala almai ışı bıteu jarağa toly iedı. Suyq habar sumañdap äp-sätte-aq taraidy ğoi. İeş jamanattyñ iestılmeuı Sarjan men İesengeldı sau degendei jūbanyş beretın.
Qasym törenıñ oqys atalğan Kenesarynyñ atyn hoş körgendei boluy ortanşy ūlyna ülken senım artatynyn tanytty. Jūrt ta mūny añğarsa kerek.
Qazır Kenesary osy jailardy älsın-älsın tarazyğa saluda. Ärine, qazır atasy Abylai hannyñ zamany iemes. Ol kezde Rossiiä patşasynyñ äskerı de Aq Jaiyqtyñ arğy betınde bolatyn. Qart Qojaq şejıreşınıñ bala künınde, Abylai atañ han bolar jyly Qyzyljar qorğany, odan jiyrma bes jyl būryn İeskı Semei, sol jyldary Qaraötkel, Baianauyl, Qarqaraly bekınısterı salyndy dep otyratyny älı iesınde.
Kenesary batyr qazaqtardyñ öz täuelsızdıgınen airyluynyñ ieñ basty sebebı — «ortaq ögızden oñaşa būzau artyq» dep qaraityn iel ağalarynyñ auyz bırlıgı joqtyğynan dep bıletın. Sol qazaqtyñ basyn qosuğa bola ma? degen sūraqqa özı de jauap bere almaityn.
Tek soñğy kezde ğana bır jauaptyñ ūşyğyn tapqan tärızdı.
Ol ūşyq Abylai atasynyñ zamany men qazırgı iel jağdaiynda jatqan sekıldı.
Abylaidyñ tūsynda Rossiiä patşasy Saryarqany töñırektep bekınıs salğany bolmasa, bälendei ışıne kıre qoimağan-dy. Sondyqtan atasy Abylai bırese Rossiiäny iemındırıp, bırese Qytaidy dämelendırıp iekı ortada bostandyğyn saqtap jüre bergen. Al qazır qazaqta ondai mümkınşılık joq. Bır jağynan äbden oryn teuıp alğan patşa äskerı bolsa, iekınşı jağynan qazaq jerınıñ bükıl oñtüstıgı men Syr boiyn basyp alğan Qoqan men Atyrau, Aral tūsynan Üstırt, Mañğystauğa deiın ökımın jürgızgen Hiua handyqtary tūr. Abylai kezındegıden qazır qazaq ielınıñ basyn qosudyñ qiyndyğy da, jeñıldıgı de osynda dep tüsınedı Kenesary.