Köşpendıler - İ - Almas qylyş-17

— İsläm dınınıñ qorğany, ūly märtebelı Uais han sızdıñ mübäräk qolyñyz qoiylyp, altyn mörıñız basylğan ädılettı jarlyğyñyzdy oryndauğa rūqsat ietıñız! — degen.
Han basyn izegen:
— Rūqsat!..
Qyzyl şyraily molda iendı qoly bailauly kısıge qarağan:
—Mūhammed paiğambardyñ ümbetı, ūly Moğolstannyñ ūl-qyzyn öz dınıne ötkızıp, dozaqqa tüsırmek äreketımen şırkeu ūstap, künäkar bolğanyñ üşın Süleimen paiğambardai ädılettı, Ğazıret Ğalidai aibarly, ūly märtebelı Uais han, allatağalanyñ käpır pendesı Däniel, senı darğa asyp öltıru jazasyna būiyrdy. Ajal aldynda qandai ötınışıñ bar?
Ūzyn saqaldy, dudar şaşty adam basyn şaiqağan.
— Dını basqa pūsyrmandardan ieş ötınışım joq. Dınım üşın qūrban boluğa barmyn! Tezırek darlaryña tarta berıñder!
Molda hanğa qarağan. Han basyn tağy izegen. Qoly bailauly adamnyñ janyndağy iekı jendetke molda:
— Allatağalanyñ jazmyşy osylai. Qūdaidyñ şoqyndy qūly Dänieldı darğa asyñdar! — degen.
İekı jendet qoly bailauly adamnyñ moinyna qyl arqandy ılmeşektep tüiıp, iekınşı ūşyn özderıne qarai tarta bastağan. Saqaldy adam sereie, joğary köterıle bergen. Tek dary belağaşynyñ tūsyna taiağanda ğana bır ret jūlqyna tüsıp, iekı qolyn salbyrata, basyn bır jağyna qisaityp tyna qalğan. İekı jendet arqannyñ qoldağy basyn jerdegı qazyqqa aparyp bailağan.
älgı molda qaitadan Uais hanğa qarağan:
— Ūly märtebelı taqsyr han ğibaratty jerımızde toqsan jyl boiy äzäzıldıñ oşağy bop kelgen myna şırkeudıñ kül-talqanyn şyğaruğa rūqsat ietıñız! — dedı.
Han tağy da basyn izep, «rūqsat» degen işarat körsetken.
Bılekterın sybanğan qoja, molda, mäzın, käri, müritter «tfa, tfa, päleket!» dep qyl arqandy şırkeudıñ biık basyndağy kresıne bailap, bärı jabyla tartyp jerge jūlyp tüsırgen. Sodan keiın ülkendıgı tai qazandai mys qoñyrauyn jerge qūlatqan. İekı bie sauymdai uaqytqa jetkızbei, bır şege şaşpai, Alataudyñ arşasynan qiystyryp, jonyp salğan şağyn, saltanatty şırkeudı kül-talqan ietken. Süniet dının berık ūstağan, Arabstannan, İrannan kelgen qoja, mufti, işandardyñ keu-keuımen, kıleñ qyzba äfendı, mürit, şeihter şırkeudı bırjolata jermen-jeksen ietıp joq qylğan.
İsan-Būğyğa būnyñ bärı oiynşyq bop körıngen. Tek bertın kele, özı han tağynyñ ısıne aralasa bastağanda ğana Vizantiiä iepiskopy Djavani Marinolli, Florentsiiädan Jetısu men Gobi qūmy arqyly Hanbalyqqa 35  bara jatyp, būl şırkeudı Almalyqta 1340 jyly saldyrğanyn bılgen. Uais hannan būryn-
ğy Almalyqtyñ handary men hakımderı, būzyla bastağan şahardağy ieşkımge keregı joq şırkeudıñ bar-joğyna köñıl bölmegen. Rim papasynyñ mūsylman jerıne jıbergen tyñşy-dıni adamdary şırkeudıñ mūndai jağdaiyn astyrtyn paidalanyp jürgen. Talai mūsylmandardy nasrani dınıne kırgızıp alğan. Tek öte dınşıl Uais han ğana Jağatai tağyna otyrğannan keiın, būl şırkeudı mūsylman dınındegı adamdardy aq jolynan adastyrmasyn dep bırjolata qūrtuğa jarlyq bergen.
İsan-Būğy būl küngı körgen körınısınen jas janyn demıktırıp küizelmegen. Qart adam Dänieldıñ ajaly da, jasyl kümbezdı ädemı şırkeudıñ qirauy da köñılınde bälendei ız tastamağan. Bıraq būl jalğanda ūmytpas äserdı oğan bas-
qa jağdai qaldyrğan. İer jetıp kele jatqan han balalary, qirağan şırkeu tūrğan jerdegı tamaşa bau-baqşağa kelıp, san türlı oiynğa berıletın. Bır künı osyndai jağdaida İsan-Būğy jasyl iemen tübıne süiegı jerlengen Dänieldıñ tömpeşık ziratynyñ basynda bulyğa jylap otyrğan qyz balany kördı. Üstıne qara kigen, qolynda bır şoq gülı bar, şamasy on iekı-on üş jasar. «Būl ne qylğan qyz? Qaidan keldı?» İsan-Būğy taiai tüstı. Däl osy kezde qyz bala da ornynan türegeldı. İsan-Būğy belındegı qanjaryn şap berıp, ūstai aldy. «Joq, būl adam iemes, perınıñ qyzy! Mūndai adam balasy jaratyluy mümkın iemes!» Rasynda da qyz han balasynyñ jaişylyqta körıp jürgen qyzdaryna tıptı ūqsamaityn iedı. Ülken kögıldır közı tūnyp jatqan Kökşe teñız suyndai kökpeñbek, aqsary jüzdı, qyr mūryn, sūñğaq boily. İsan-Būğyny tañ qaldyrğan äsırese şaşy boldy. Ol mūndai şaşty jaratylğaly körgen iemes. Jerge şūbatylyp jatqan qos būrymy, nağyz bır töbesınen ietegıne deiın tolqyndala tögılgen qyzyl altyn tärızdı... Joq, İsan-Būğy mūndai qyzğylt şaşty ieş uaqytta da körgen joq. Mūndai şaş adamzatqa bıtuı mümkın iemes. Mūndai şaş tek su perılerınde bolady dep iestitın. «Özı de su perısındei sūlu ieken. Sırä, menı, siqyrlap aluğa su astynan şyqqan ğoi». Pısmilla! Pısmilla! Men būnymen tıl qatysuğa tiıstı iemespın. İeger tıldessem bıtkenım... Joq, joq ieger mağan taiaityn bolsa, qanjarymdy jıberuım kerek... Būl su perısınıñ qyzyn özıme juytpauym kerek... Astapyralla, astapyralla!..»
Bıraq qyzdyñ özı de taiamady. Ol İsan-Būğynyñ betıne azapty pışınmen jasqana qarady. Közı küzdıñ būlyñğyr künındei tūmandy jasqa toly.
— Ğapu ietıñız, han oğly, jolyñyzdan kezdesıp qalğanyma! — dedı ol basyn iıp, — būl ara sızdıñ oinaityn jerıñız iemes iedı...
«Bäse aittym ğoi, būl perınıñ qyzy dep, äitpese menıñ han balasy iekenımdı qaidan bıledı? Pısmilla! Pısmilla!..» äitse de qyzğa jauap bermeu mümkın iemes iedı. İeger adam aidalada kele jatyp, jol üstınde jainap jatqan gauhar tasty körse bır būrylmai kete alar ma, qyz da osy ğajaiyp gauhar tastyñ däl özı bolatyn. İsan-Būğy oğan tıl qatpai qala almady.
— Taiama! — dedı ol dausy dırıldep. — Özıñ kımsıñ? Adamsyñ ba? Jynsyñ ba?
Qyz İsan-Būğynyñ şoşyp qalğanyn iendı sezdı. Ol mūñaia iezu tartty.
— Qoryqpa, adammyn, — dedı ol. Söidedı de ananyñ qanjarynan qolyn almai tūrğanyn añğaryp, tağy da mūñaia iezu tartty. — äkeñ äkemdı öltırıp iedı, iendı sen menı öltırmeksıñ be? Jazyğym ne? — Qyz aqyryn kürsındı. — Būl künı jazyqqa qaraityn zaman ba? Meilı öltırgıñ kelse, öltıre ber...
«Bäse, byltyrğy darğa asylğan käpır de osy qyz sekıldı kök köz, aqsary iedı ğoi. Köp bolsa qyzy şyğar... Bıraq älı senbei tūrğan İsan-Būğy:
— Rasymen adamsyñ ba? — dedı älı de qanjarynan qolyn almai. — Onda «ollagi, billagi, Mūhammedtıñ ümbetımın, jalğan aitsam qūdaitağala kärı soq-
syn» deşı.
Qyz säl jymidy.
— Ras aitam, adam balasymyn. İeger ötırık aitsam qūdaitağala kärı soqsyn. Al Mūhammed paiğambardyñ ümbetımın dei almaimyn, men nasrani dınınıñ ümbetımın.
— Ol ne? Käpırsıñ be?
— Senderşe käpır... Bızderşe ieñ ädılettı dınnıñ qūlymyz...
«Jyn-perı bolmağanyña myñ da bır şükır. Al käpırlıgıñdı tastap, mūsylman dınıne auysuyñ taqa qiyn bolmas... Ony soñynan körermız...»
İsan-Būğy qyz sözıne sendı. Senbeske amaly joq iedı. Öitkenı qyzdyñ käpırlık künäsyn sūlulyğy jeñıp ketken. Onyñ jyn-perı iemestıgın bılıp quanğan bala jıgıt däl qazır özın osy käpır qyzy üşın dozaq otyna küiüge daiyn tärızdı sezındı. İsan-Būğy tek bar bolğany pısmilla, pısmilla dep qyzğa taiai berdı...
Qyz şynynda da byltyrğy darğa asylğan şaldyñ qyzy bolyp şyqty. Äkesı ölgen kezde Mūhammed paiğambardyñ dının tastap, İsa paiğambardyñ dınıne köşken bır ūiğyr diqany būny üiıne jasyryp tırı alyp qalypty. Qazır sol ūiğyr üiınde tūrady ieken. Florentsiiäğa baratyn keruendı kütıp jürgen körınedı. Äkesınıñ ziratyna gül qoiuğa kelgenınde İsan-Būğyğa kezdesıp qalypty.
İekı jas bırın-bırı, şu dep kezdeskenınen ūnatty. Balalyq möldır sezım bırte-bırte laulağan jalyndai, jürekterın balqytqan alğaşqy mahabbatqa ainaldy. Bırın-bırı köre almasa tūra almaityndai küige jettı. Bıraq kışkentaiynan kündes ösken tuğan ağasy Jūnys, ınısınıñ oiyndy tastap, tez özgergen mınezınen sezıktenıp, añdyp jürıp būlardyñ qūpiiäsyn aşty. Aşyp ta qoimady, äkesıne baryp: «Balañ käpırdıñ qyzyn alaiyn dep jür» dep şağystyrdy. Özı ölse tağyna Qypşaq äielınen tuğan ülken balasy Jūnystan görı, şeşesı Moğol handarynyñ qyzy, İsan-Būğynyñ otyratynyn tıleitın Uais han şoşyp kettı. «İeger İsan-Būğy käpırden qatyn alar bolsa, tübı nasrani dınıne bır büiırınıñ tartpasyn kım bıledı? Mūsylman dınındegı adamdarğa da qiiänat ietuı mümkın ğoi. Jağatai 36  tağynyñ qūruy da osyndaidan bastaluy yqtimal. Äiel jürgen jerde — qaşan da bolsa qauıp jüredı. Şyñğys babamyzdyñ törtınşı ūly Tölenıñ üş balasy bırdei — Qytaidy basqarğan Qūbylai, İran men İegipettı alğan Qūlağu, aqyrynda Qaraqūrymdağy ülken Ordanyñ hany Möñke — Arğyn ruynan äiel alğanynan ne şyqty? Köp ısterdı jasyryn osy äielderı basqardy. Qūbylai Arğyn qyzy Jauhar hanymnyñ aitqanyn iekı ietpedı, tıptı Qytai memleketınıñ köp ısterıne de Arğyndar qatynasty. Qūlağu Arğyn äielınıñ ait-
qanyn oryndap, qaramağyndağy bükıl Qara teñız mañyndağy ielge bas basqaq ietıp Arğūn batyrdy otyrğyzdy. Al sol Arğūn basqaq bır kezdegı Jağatai ūlysyna Jetısu arqyly jürgızılgen Batys pen Şyğystyñ ūly jolyn özınşe būrmaq boldy. Qara teñız ben Azov teñızınıñ jağasyndağy qalalardyñ Künşyğysqa baratyn sauda keruenderın ol iendı Däştı Qypşaq jerın qaq jaryp, Aral teñız dalasy arqyly ötkızuge kırıstı. Joldyñ būlai özgeruı Şyğys pen Batystyñ keruen saraiy bop tūrğan Almalyqqa qanşa ziiän keltırdı. Al, Möñke han özı Qaraqūrymda otyrsa da, qytai men ūiğyr qyzyna üilendı. Aqylgöilerınıñ köbın qytai, ūiğyrlardan aldy. Osynyñ bärı ūly Şyñğyshan ūrpaqtarynyñ öz tılın, öz handyğyn joğaltuğa az sebep bolğan joq. Joq, joq aqymaq balañnyñ süierı — öz tılegındegı qatyn bolmasa, onyñ ziiäny az timeidı. Sondyqtan da İsan-Būğy jaqsy körgen nasrani qyzy tırı qaluğa tiıstı iemes. Ol öluı kerek».
Han uädesınde tūrğan. Jazyğy joq, uyljyğan jas sūludy Ordanyñ iekı nökerı İsan-Būğynyñ köz aldynda bauyzdağan. Būl oqiğa İsan-Būğynyñ jüregıne bıtpes jara salğan. Ol özınıñ süigen adamynyñ köz aldynda qalai ajal tapqanyn körgennen keiın, jas jany iendı aiauşylyqty müldem ūmytyp, tırı pendege raqymsyz, tasbauyr bolyp alğan. Soñynan alğaşqy mahabbatynyñ öşın talai qas-jauynan qaitarğan. Osy öştıñ ieñ alğaşqy qūrbany äkesı bır, şeşesı basqa, özınıñ ağasy Jūnys iedı. İsan-Būğy älgı oqiğadan jetı jyl keiın äkesı Uaistyñ ornyna Moğolstan tağyna otyrğan künı, ağasy Jūnysty ūstauğa ämır berdı. Ondağy oiy tek «tübı osy menımen handyqqa talasady» degen qauıp qana iemes, baiağy käpır qyzdan aiyrtqan öşın aluy da iedı. «Tasta tamyr, handa bauyr joq» degen mıne, osylai keletın. Bıraq Jūnys qolğa tüspei qaşyp ketedı.
İsan-Būğy özı han bolğannan keiın, osy käpır qyzdyñ ölgen jerıne qūlpytas ornatqyzyp, ieskertkış qoidyrğan. Äldeqalai qaiğyrsa, ne jol taba almai qinalsa, han ünemı osy arağa keletın. Süigen adamynyñ sol küngı köz aldynda bauyzdalğan suretın ielestetıp, söitıp bosai bastağan köñılın qaitadan qatulandyratyn. Han jolynyñ meirımsız jol iekenın iesıne tüsırıp, tolquyn toqtatatyn.
Soñğy kezde Moğolstan şekaralarynyñ tynyştyğy tym būzyla bastağan-dy. Osydan bır apta būryn jetken habarğa qarağanda, Qaşqar, Qūlja qalalaryna Qytaidyñ köp äskerı şabuyl jasamaq tärızdı. Üisın Arqalyq batyrdyñ jıbergen şapqynşysynyñ jetkızuı boiynşa, şabuylğa şyqpaq Qytai äskerı tym köp körınedı. İeger han tağynan järdem kelmese, Qaşqar, Qyrğyz sypailary ūzaq ūrysqa tötep bere almaidy deptı jienı, Qaşqar hany Setälı. Sondai-aq Qara İertıs boiyndağy Naiman, Kereilerden de arğy jaqtaryndağy oirattar qazaq jerıne attanbaq bolyp jatyr degen habar jetken. Oirattar jeñıl jau iemes, onyñ üstıne qoltyğyna su bürkıp, olardy qūtyrtyp otyrğan tağy da sol Qytai bogdahandary. Qytai Qytai bolğaly, osydan myñ jarym jyl būryn ötken Qoşan patşalyğy kezınde de Orta Aziiäğa, qala berdı osy küngı Moğolstan jerıne köz tıgumen kelgen. Bıraq osy küngı Orta Aziiä, Auğanstan, Künşyğys Däştı Qypşaq jäne İrannyñ şyğys jağyn jailağan Jüzşı, Üisın, Saq, Qypşaq, Basmaly, Ūiğyr tärızdı köşpelı ielderdıñ bırıguınen, soñynan Ündı, Auğan, İran halyqtarynyñ bas qosuynan tuğan ūly qauym qytaidyñ yqpalyna tüspek tügıl, öz yqpalyn jürgızgen. Budda dını osy jerdegı Qoşan patşalyğynan Qytai, Japon, Koreiäğa tarağan. Bıraq qūmyrsqadai qaptap ösken Qytai halqy sol kezdıñ özınde-aq öz jerıne syimai bara jatqan soñ, bogdahandary köne Qytai qabyrğasynan şyğyp, älsın-älsın jan-jaqtağy ielge auyz sala bergen. Äsırese, olardyñ közdegenı Kökşe teñızge deiın osy küngı Jetısu bolğan. Jerın qorğağan Üisın, Dulat, Jalaiyr, Basmaly 37 , Ūiğyr jūrty men Qytai bogdahandary arasynda san türlı ūrys, qan tögıs aiqastar ötken Qara İertıs, Qūlja, Qaşqar boilarynda Qytai äskerı talai jeñılgen... Demek, būdan olar sabaq almağan, qarapaiym halqynyñ ölımın şybyn ölımı qūrly körmeitın Qytai bogdahandary kei kezde öz şekarasynan ötıp, Kökşe teñızge deiın jetken. Bıraq aibyndy, Saq, Qypşaq atty äskerlerı olardy özderınıñ «Qytai qabyrğasyna» qaita quyp tyqqan. Soğan qaramai mıne, tağy Moğolstan jerıne şabuyl jasamaq. Ärine Qytai şabuyly üirenşıktı auru. Ol basynan ūrylyp, taiaq jep, äbden äkkı bolğan jylqy tärızdı, qanşa köptıgın mes tūtyp, qoqan-loqy körsetkenmen de, Joñğar qaqpasynan berı ötuge batyly barmaidy. Joñğar qaqpasyna kelıp, şüldırlep azan-qazan bolyp jatqandarynda, ber jağynan bız de jetemız... Kıleñ atty qazaq, soiylğa qarsy kele almaityn öñşeñ jaiau qytai äskerın qaitadan öz jerıne quyp tyğady. Būl olarğa da, bızge de üirenşıktı ädet. Sondyqtan da bälen ğasyrdan berı Qytai bogdahandary bızdıñ jerımızge ieñ bolmasa bır qalasyn tūrğyza almai kele jatqan joq pa? ärine būnyñ bärı küşı jetpegendıkten. Äitpese qazaqty aiaiyn dep otyrğan Qytai bogdahandary joq. Qasqyrğa bata almağan būralqy, üregen, sabalaq mailyaiaqtar tärızdı, qūr baibalamymen qorqytpaq. «Qūlja, Qaşqarğa attanamyz dep künı būryn dabyl qağyp mazany almaq...»
«Rasymen bū joly da olardıkı qūr baibalam ba? Joq, bū joly qūr qor-
qytu iemes tärızdı... Moğolstannyñ bır küşsız, qamsyz kezın däl basyp otyr. Moğolstannyñ şyğys jağyn bileitın Moğol handary men soltüstık jağyn bas-
qaratyn Jağatai ūrpaqtarynyñ arasyndağy özara alauyzdyqtyñ asa bır qatty şielenısken uaqytynda bas salmaq. İel basqaratyn handar arasynda bırlık joq kezde, syrttağy jau ädettegısınen anağūrlym qauıptı...»
äitse de İsan-Būğynyñ qūtyn qaşyryp tūrğan būl jäit iemes. Basqa.
Aqsaq Temır ūrpağy men Jağatai ūlysynyñ handary babalary ölgennen berı jan aiaspas qas. Būl qastyq äsırese Samarqant tağyna äbuseiıt otyrğannan keiın küşeie tüsken. Kök Orda hanynyñ järdemımen taqqa otyrğanyn äbuseiıt tez ūmytqan. İendı ol özın-özı bır ūly saiypqyran patşa sanap, jan-jağyna alabūrtyp qarai bastağan. Moğolstan jerıne de köz jıberıp, bır-iekı ret Türkıstan ölkesınıñ oñtüstık jağyna da bas sūğyp körgen, bıraq soğys ısıne şeber, Uais pen İsan-Būğy han onyñ degenıne bola qoimağan. Būl jağdai Samarqant ämırşısın Jağatai ūrpağyna tıptı öşıktıre tüsken.
Jağatai, Moğol handarymen küresetın böten jolyn taba almağan äbuseiıt, aqyrynda Uais han balalaryn bırın-bırıne aidap salmaq bolğan. Ol İranda jürgen Jūnys sūltandy şaqyrğan. Keşe osy äbuseiıt Ordasynan İsan-Būğyğa jasyryn kısı kelgen. Osy qūpiiä adamnyñ aituyna qarağanda, äbuseiıt Jūnys sūltanğa köp qol berıptı-mıs. Jūnys sūltan köp keşıkpei İassy, Sauran, Syğanaq qalalarynan berı qarai Şu, Talas özenderın qualai otyryp. Almalyqqa attanbaqşy-mys.
Jaişylyqta «iel şetıne jau tigelı jatyr» deitın habarlardan aiylyn da jimaityn İsan-Būğy bū joly şoşyp qalğan. Öitpeske amaly joq. İelıne syrttan keler jaudyñ qaupı bır bölek te, öz ışınen şyqqan jaudyñ qaupı basqaşa. Syrttan keler jauğa jūrtyñdy qarsy qoiuğa, ūran sap halqyñdy bırıktıruge bolady. Al öz ışıñnen şyqqan jau, ol halqyñnyñ jauy iemes, tağyñnyñ jauy. Mūndaida «otanym, ielım!» dep ūran salu da qiyn. Jūnys sūltannyñ äbuseiıt äskerımen İsan-Būğyğa qarsy şyğuy, äkesınıñ tağy üşın küresuı Jağatai ūrpaqtaryn iekıge bölu iedı. Al jalğanda üiıñnen ört şyqqannan asar jamandyq joq. Ört şyğatyny tağy belgılı.
İsan-Būğynyñ mazasyn alğan osy oilar iedı. Ol bügın qūmsağattyñ üşınşı audaryluyna han keñesın şaqyrğan. Sol han keñesı jinalğanşa janyn qoiarğa jer tappady. Nökerlerın iertıp köne Almalyqqa bardy. Altyn İemelden äkelıngen qūm altyndy uystap bıraz otyrdy. Bıraq köñıl tūmany bırde-bır selt ietpegen. Tūnğan jelımdei jan sezımıne jabysyp alyp tūrğan da qoiğan. Jaişylyqta altyn körse raqattanyp qalatyn köñılı bū joly İsan-Būğyny şoşyta bergen. Būdan öz basyna töngen qaterdıñ qanşalyq qauıptı iekenın tüsıngen.
Batu ūrpaqtary Altyn Orda tağynan aiyrylğannan berı qazaq rulary Jağatai handaryna dostyq ıltifat körsetıp baqqan. Būl iekı jağdaidan tuğan. Bırı Jağatai, Moğol handaryna qazaqtyñ Üisın, Jalaiyr, Naiman, Kerei, Qañly sekıldı basty rularymen tıze qosyp ünemı Qytai, Oirat sekıldı körşılerın tonaudy maqsat ietken syrt jaumen köbırek alysuğa tura kelgen. Būl qazaq pen Jağatai, Moğol handarynyñ bır oidan şyğuyna sebep bolğan. İekınşısı — Jağatai, Moğol handary da qazaq rulary tärızdı köbınese köşpelı ömır sürgen. Mal qamy keide jer qamyna ainalyp, amalsyz bırlesulerıne mäjbür ietken.
Al Aqsaq Temır men Kök Orda handarynyñ basqa jūrtqa üstemdıkterın jürgızu äreketterı, özderıne qorqynyş tudyratyn ielderden iemes, özderı qor-
qyta alatyn ielderdı jaulap aludan bastalğan. Osy iekı jaqtyñ ortaq qūrbany ieñ aldymen Däştı Qypşaq bolğan. Aqsaq Temır de özınıñ Altyn Ordağa qarsy joryğynda, ieñ aldymen jolai qazaqtyñ alğaşqy hany Alaşanyñ balalary Mämet pen Sämettıñ ūlystaryn şapqan, özderın öltırgen. Bertın kele qyz alyp, qyz berısıp ketken Aqsaq Temır ūrpaqtary men Däştı Qypşaq hany Äbılqaiyrdyñ saiasaty iekeuara bırıgıp qatar tūrğan Moğolstandy şabu bolğan. Qasyñnyñ dosy — o da qasyñ. Qazaqtyñ köp rulary Moğol, Jağatai ūlystary jağyna şyğyp ketkendıkten, būl rular Äbılqaiyr handyğy men Samarqant ämırlıgıne qas sanalatyn. Retı kelse olardy iel ietıp bırıktırmei, bağynyşty jağdaida ūstau üşın, älsın-älsın şabudy saiasat ietken.
Osy saiasat äsırese soñğy kezde Äbılqaiyr men onyñ küieu balasy — Samarqanttyñ ämırı äbuseiıttıñ kezınde örşi tüsken. Būl mezgılde Moğolstan men Däştı Qypşaqtyñ ortasyndağy bükıl Türkıstan ölkesı Äbılqaiyrdyñ qolynda tūrğan. Moğolstanğa jany qas äbuseiıt Äbılqaiyrdyñ arqasynda osy ölkenıñ İassy, Sauran, Sairam, Syğanaq sekıldı medinelerıne arqa süieuge tolyq mümkınşılık alğan-dy. Onyñ üstıne äbuseiıt Jağatai Ordasynyñ ışıne suyq qolyn böten jolmen de kırgızudı oilağan. Jūnys sūltannyñ farsy äielınen tuğan qyzy Sūltan-Nigar-Begımdı balasy Omar-Şeih myrzağa alyp bermek-tın. Mūnda tağy saiasat bar. İsan-Būğynyñ ornyna özınıñ tuğan qūdasy Jūnys sūltandy otyrğyzu üşın, ärine äbuseiıt äskerın aiamaidy. Jūnystyñ küşeiüı jäne onyñ äbuseiıt jağynda boluy — Samarqant ämırınıñ aibarynyñ ūlğaia tüsuıne köp järdem. Soñğy kezderı äbuseiıttıñ Äbılqaiyrdan alystauy Aqsaq Temır ūrpağy men Jağatai tūqymdarynyñ tıze qosa bastauynan şyqqan. Semızdıktı tek qoi köteredı. Atasy Aqsaq Temırdıñ auyr täjınıñ salmağyn ūrpağy äbuseiıt kötere almai jür.
Joq, olai iemes. Äbılqaiyrğa Samarqant ämırlıgı qūlaq sala berse, tübı Aqsaq Temır handyğynan dym da qalmaidy. Būny äbuseiıt jaqsy bıledı. Osydan baryp ol jantalasady. Uais hannyñ balasy Jūnyspen bırıgıp Moğolstandy alyp, tübı Äbılqaiyrğa qarsy Temurlan handyğyn küşeitpek. Al özge sūltandarğa ne kerek? Olar tek «Ūr-rit soq, soq!, Ūr-rit soq, soq!» Äbılqaiyr men äbuseiıt sekıldı iekı azban qoşqar süzısse ieken deidı. Tek sonda ğana Moğolstandy alyp küşeimek tügıl, öz handyqtaryn saqtap qalulary da būlardyñ iekıtalai bolar iedı dep oilaidy myqty bıtkennıñ bärı-bärı.
Moğolstan! Bır kezde qandai küştı taipa iedı! Batysyndağy Toqai-Temır ūrpağy Astrahan handaryna, künşyğysyndağy — Qytai bogdahandaryna, soltüstıgındegı — Oirat qontaişylaryna, oñtüstıgındegı — Aqsaq Temır men Saibannyñ qandy balaq ämır, sūltandaryna boi bermei kelgen. Al qazır şe? Qazır de jaraly jolbarystai bır şabatyn küşı bar. Bıraq sol küşı ūzaqqa jeter me? Ai, jetuı iekıtalai. Ony jaralağan syrtqy jaulary iemes, ışkı jaulary. Jete 38  men Qarbanas 39  handarynyñ ömır-baqi bıtpes özara talasy. Moğolstandy ışınen jegı qūrttai jep, älsıretıp kele jatqan osy bırıkpestık.
İsan-Būğy tağy oiğa şomdy.
Mūndai jağdaida özınıñ Moğolstanğa han boluy oñaiğa tüstı me? İekı köz bırın-bırı şūqymas üşın, alla-tağala ortasyna mūryn jaratypty. Al būdan otyz jyl būryn, bır myñ tört jüz jiyrma segızınşı jyly äkelerı ataqty Uais han ölıp, artynda qalğan ağaiyndy iekı jıgıt Jūnys pen İsan-Būğy Moğolstan tağyna talasar kün tua jazdağanynda kım araşa tūrdy? İeşkım de tūrğan joq. Qaita ağaly-ınılı sūltandardy öşıktırumen boldy. Äsırese būny būryn Uais hanğa bağynyp kelgen Moğol ämırlerı ıstedı. Osy ämırlerdıñ ar-