Язмышның Туган Көне - 4

— Йә, бетте-бетте. Мин бит шаяртып кына…
Бераз сөйләшмичә бардылар. Зәлифә башын Сәүбәннең кулбашына салды. Үзе астыртын елмая.
— Безнең болай барганны күреп калсалар, ә, Сәүбән?
— Чынлап та, Зәлифә, кыланма әле, җитте сиңа…
Сәүбән бу сүзләрне әйтүен әйтте, әмма Зәлифәнең башын читкә алып куймады. Аңа рәхәт иде. Сәвия андый түгел бит. Кайтканда якын да китерми үзенә, үзе дә якын килми. Юкә янында гына сөйдерә, үптерә… Кыргыйлык җитәрлек аңарда… Шушы ымсындыруы, үзенә тартып торуы белән, һаман саен янына якын җибәрмәве белән яраттырды да инде ул Сәүбәнне.
Төн пәрдәсен ертып бара торгач (бүген йолдызлар да аз, ә менә Чулпан үз урынында, тик бераз моңсурак кына), Зәлифәләрнең капка төбенә килеп җиттеләр. Әмма, алдан ук сүз куешкан шикелле, алар бу таныш зәңгәр капканы узып киттеләр. Сәүбәннәр турысында да сүз катучы булмады, ниндидер бер яшерен көч, тылсым-гипноз бу ике яшь йөрәкне алга — хәтәр билгесезлеккә әйдәп алып китте…
Чынлыкта алар арасында берни дә юк бит: уртак хис тә, уртак хыяллар да, вәгъдәләр дә… Кечкенәдән бергә тәгәрәшеп үскән ике яшүсмернең соңгы мәртәбә урам уравы, шул рәвешле матур итеп хушлашуы гына иде бу.
Их, алай гына булса!
Теге яшерен көч юкка алып бармаган икән аларны. Сәүбәннең матур яшьлегенә, ихлас мәхәббәтенә, саф хисләренә киртә кую өчен этеп-төртеп китергән икән аны монда дөм караңгы төннең кара рухы!
Инеш яры буенда бер-берсенә сыенышып утырган бу парны алар ерактан ук күреп килделәр. Зәлифә нәрсә уйлагандыр, Сәүбәннең күңеленә шунда ук сәер бер тойгы үрмәләп керде. Керде дә, иң нечкә бер урынны сайлап, кетер-кетер кимерә башлады.
Авызларына су кабып бара бирделәр. Сәүбән кире борылырга да уйлаган иде. Зәлифә көләр дип курыкты. Күрше кызы белән китеп барганнан ни була соң?! Сәвия генә күрмәсен, ул инде көлеп кенә калмас, әллә нәрсәләр уйлап, мәңге кичермәслек итеп үпкәләр.
Сәүбән тоеп, сизеп килде — нидер булыр кебек. Әнә бит йөрәге ничек тынгысызлана: әле кирәгеннән артык кага башлый, әле шып туктап кала.
Шомлануы юкка булмаган икән. Яр башында, тын гына агып яткан кичке инешкә карап, югары оч атаманы Рәмис янында аның Сәвиясе утыра иде!..
Шуннан соң нәрсә булганын Сәүбән ачык кына хәтерләми. Сәвия белән күзгә–күз карашып, берникадәр телсез калып торганын гына чамалый:
— Сәүбән?..
— Сәвия?..
Аннары ул үзеннән әллә никадәр көчлерәк, “төптән чыккан” Рәмискә барып ябышкан. Ул кичне алар кара канга батып сугышканнар. Елап шешенеп беткән Сәвияне Зәлифә алып кайтып киткән. Сәүбән һаман Рәмискә сикергән, тегесе аны тәпәләп торган. Авылны үз кулында тоткан Рәмиснең күзе чыга язган, кулы каймыккан, тавышка йөгереп килеп җиткән авыл егетләре Сәүбәннең кара янып беткән кул-аякларын бәйләп, өенә кайтарып ташлаганнар…
Сәүбән икенче көнне таң белән читкә абыйсы янына чыгып китте. Күгәргән, кара янган йөзен пинжәк якасына яшереп, авылдан чыгып барган Сәүбән артыннан көтүче Хәләф карт белән күршедәге Май әби генә сәерсенеп карап калдылар…
Сәүбән Сәвиянең сафлыгына ышанмыйча китте. Ә ышаныч булмаса… Ә бит ышаныч хисләр тибрәлешенә генә бәйләнгән булырга тиеш түгел. Ышанычның төп тамыры йөрәккә түгел, акылга барып тоташа. Бу вакыт Сәүбәннең акылы томаланган, йөрәге үпкә ташы белән басылган чак иде. Ул вакытта үз-үзе белән күп тарткалашты Сәүбән.
Бәхәс болайрак тәмамланды:
— Ә син беләсеңме, аң хакимлек итә, хис идарә итә…
— Ничек-ничек?
— Аң хакимлек итә, хис идарә итә.
— Шулай булып чыга икән…
Шул китүдән ул бүтән кайтмады, Казандагы Хәйдәр абыйсы янына барып сыенды. Теләгән урынына укырга керде. Аны тәмамлагач, авиация заводына эшкә урнашты.
Кеше ялгыз яшәрлек дәрәҗәдә көчле түгел. Сәүбән дә бөтен гомерен ялгызлыкта үткәрә алмый иде, әлбәттә. Шуңа күрә ул табигать биргән олы бүләкне кабул итте. Өйләнде. Малайлары туды. Фатир алды.
Юк шул, Сәвияне тиз генә оныта алмады ул. Дөресрәге, бер тамчы да оныта алмады. Кызык та, кызганыч та: бик озак эзләп, Сәвия исемле кызга өйләнде. Үз итеп, үзенчә яратып, күңеленә якын алып өйләнде. Хәләленең йөзе, күзләре, хәтта гәүдә-сыны да авылда калган Сәвиясен хәтерләтә. Тавышы да йомшак, бәрхет тавыш, элекке Сәвиясе белгән җырларны да яратып җырлый иде кәләш.
Тик… матур хисләр туса да, Ходай Тәгалә кавыштырган кешеләрдә генә була торган мәхәббәт багланышы урнаша алмады алар арасында.
Эчтән ирекле булмаган кеше тыштан ирекле була алмый. Сәүбән дә эчтән кол булып яшәде. Сагышының, үпкә-рәнҗешләренең колы булып гомер кичерде. Шуңа күрә ул тормыш-яшәешендә дә ачылып, канат җәеп җибәрә алмады кебек…
Әнкәсе килгәләп, абыйсы кайткалап торса да, Сәүбән авылда калган Сәвиясе хакында бер кәлимә сүз сөйләшмәде, сорашмады. Бервакыт әнкәсе шул хакта сүз каткач:
— Әнкәй, җитте, Сәвия минем өчен юк инде. Мин дә аның өчен юк!— диде дә кырт кисте.
Шуннан соң бу хакта сүз булмады.
Сәүбән тиле түгел. Ул бик яхшы аңлап яшәде. Туган җирен яраткан кеше генә бөтен дөньяны ярата ала. (Ә аның кайтканы да юк.) Туган җир бер генә, чөнки гомер дә бер генә. (Ә ул әллә ничә гомергә ия кеше кебек яши.) Иң ярлы кеше — туган җирсез кеше. (Ул иң ярлы кеше булып чыга, чөнки ул туган җиреннән баш тартырга маташа.) Читтә йөргән кеше — бер җирдә дә яшәми. (Чөнки аның кайтыр урыны, димәк, яшәр җире юк.) Туган җирен яраткан кеше генә хатын-кызны чын-чынлап сөя, ярата ала. (Димәк, ул чын сөюдән дә мәхрүм?) Ватан — мәхәббәт кенә түгел, Ватан ул — язмыш! Ә язмыш — җаваплылык дигән сүз! (Димәк, ул тормыш-яшәеш җаваплылыгыннан да баш тарткан булып чыга…) Туган җирнең чын улы булу өчен, соң дәрәҗәдә ихлас булу кирәк! (Димәк, ул ихлас тормыш белән дә яшәми?!) Иң мөһиме: Туган җирне онытып булмый, аны сагынып кына була! (Ә ул аны онытырга тырышты…)
Сәүбән туган җир белән бәйле бөтен төшенчәләрнең дә әхлакый категория булуын, вөҗдан, иман, хакыйкать, сафлык белән тугандаш булуын бик белә. Әле бит тагын да югарырак — милли, сәяси мәгънәләре дә бар бу төшенчәләрнең. Әйе-әйе, Ватанпәрвәр булу өчен башта Ватанлы булу кирәк!
Аннары… Туган җир төшенчәсе язмыш мәгънәсенә дә ия әле! Туган җиреңдә үткәнең дә, киләчәгең дә бар, ә чит-ят җирдә бүгенгедән, хәзергедән башка берни дә юк…
Сәүбән боларның барысын да аңлый, белә, тоя иде…
2
Түр басу очында авыл капкасы күренде. “Басу капкасы” дип тә йөртәләр аны. Һаман да шул икән. Җил-яңгырдан караеп беткән ике имән багана. Алар өстенә шундый ук имән киртә сузылган. Янәшәдә генә ялгыз тупыл агачы. Сәүбән чыгып киткәндә беләк калынлыгында калган бу агач хәзер әнә колачка сыярлык булып үскән. Шунда ук озын эскәмия. Элегрәк армиягә алынган егетләр, шушы эскәмиягә тезелешеп утырып, соңгы мәртәбә тәмәке көйрәтәләр, авыл белән хушлашалар иде. Хәзер ул буш, әлегә призыв юк… Ялгыша икән — кемдер бар анда, әнә бер малай утыра. Авыл малае. Ак күлмәктән, киң сатин ыштан-чалбардан, җирән-коңгырт чәчләре ерактан ук тырпаеп, балкып тора.
Сәүбән аның йөзен ачык кына күрә алмый әле. Тик сизенә: аз гына сипкеллерәк, бер кашында тар гына яра җөе бар. Кышын кәшәкә уйнарга яраткан малайларда була андый тамгалар. Сәүбәннең үзендә дә бар. Яшәгән еллар бу җөйне куе каш астына яшереп куйган куюын… Әмма уң каш астындагы буй сызыкны барыбер күрәләр, шул юк кына нәрсә хакында сорашып ялыктыралар…
Тагын шуны сизеп килә Сәүбән: кайдадыр күргән кебек ул бу малайны. Тик кайда? Таныш, әмма күргәне юк… Бәлки, күргәне дә бардыр? Юк ла… Унсигез ел кайтмый йөреп, каян күрсен ди… Тиле…
Малай-шалай дип тормаска, барып күрешергә кирәк. Ни дисәң дә, авылның беренче кешесе бит әле ул. Сарманай үзе менә шушы малай кыяфәтенә кереп каршы алырга чыккандыр, бәлки?
— Исәнме-саумы, энекәш?!
— Исән-сау әле… Үзең саумы?
— Аллага шөкер…
Малайга якынрак килгәч, сәерсенеп, хәтта дертләп үк китте Сәүбән. Чынлап та кайдадыр күргәне бар аның бу авыл баласын… Тик кайда, кайда? Кайчан? Кайда, кайчан күрә алсын?! Сәүбән авылдан чыгып киткәч туган сабый ласа ул. Сәер… Бик сәер!..
Күзләре! Күзләре тагын да сәеррәк. Чәчләре дә сәер. Җип-җирән! Сәүбәннеке кебек… Шулай да күзләре аеруча сәер! Әйе! Бу малайның күз карашлары аның яшенә, сабыйлыгына һич кенә дә туры килми иде! Олыларча, акыллы караш. Сәүбәннең бер танышы әйтергә ярата иде: “Мудрый караш”. Озын-озак гомер яшәгән, күпне күргән, күпне татыган кеше генә шулай карый: гамьле, моңсу, шул ук вакытта ышанычлы, төпле итеп… Иң мөһиме, сынап карау бар бу күзләрдә. Хәтта шикләнү, шомлану бар. Юк, шомлану ук түгел, сагаю бар…
Сәүбән тагын шуны тойды, бу күзләргә карау белән, җаныңны куеныңа кысып, әллә кая — уйлар-хатирәләр өермәсенә ияреп, күңелнең иң ерак төпкелләренә убылып төшеп китәсең… Төшкәндә яр-кыя читенә тотынып калырга телисең, тырмашасың, чәбәләнәсең, әмма барыбер төшәсең, төшәсең…
Сәүбән дә малай чагында шушы эскәмиядә утырырга ярата иде. Әткәсенең кайтуын көтте ул. Әнкәсе әйтә иде: “Әткәң бик еракта шул… Әйбәт булсаң, тәүфыйклы-тәртипле булсаң, әнкәңне, өлкәннәрне, укытучыларыңны тыңласаң, ялкау булмасаң, кайтыр ул, кайтыр…” Сәүбән ышанды. Тәртипле булырга, уңган булырга тырышты. Укуын болай да яхшы укыды. Бу яклап куркыныч юк иде.
Соңыннан гына белде: аның әткәсе шул ук авылда башка гаилә белән яши икән. Әмма моңа карап кына Сәүбән тәртипсезләнеп, әнкәсен санга сукмыйча йөрмәде, аның төп ярдәмчесе булып калды. Авылдан чыгып киткәнче өй-нигезне үз кулында тотты. Хәйдәр абыйсы, сигезенчене тәмамлау белән, төзелеш техникумына укырга китеп барган иде шул…
— Син кем малае?
— Рәмзиянеке.
— Әткәң кем?
— Әтием юк минем.
— Алай да буламыни?
— Булмый да соң… Безнең белән тормый ул. Самига апаларда яши… Яшәде…
— Нишләп — “яшәде”?
— Үлде ул.
— Шулаймыни?
Сәүбәннең дөм караңгы хәтер чоланында тагын челт итеп ут кабынды: тукта-тукта… аның әткәсе дә Самига апалар гаиләсендә бит! Ә?! Әнкәсе дә Рәмзия исемле… Нәрсә бу? Нинди хикмәтле малай? Нинди дөнья галәмәте?
— Кызы-ы-ык… Тагын туганнарың бармы соң синең?
— Хәйдәр абый бар. Бетте шуның белән…
— Ә?!
Шикле-шөбһәле уйларны тәртипкә салу өчен, таянычын-кыйбласын югалтып як-якка карана башлаган уй-зиһенне ниндидер кысага кертү өчен бер генә сорау бирәсе калды:
— Исемең ничек соң синең?
— Сәүбән.
Сәүбән аң-зиһенен күңел савытына, хәтер кысасына куып кертә алмый калды, көтелмәгән хәлләрдән башы әйләнеп, шып итеп теге малай янына эскәмиягә утырды.
— Бәй… Бәй, син бит… Син бит мин буласың…
— Әйе, син булам.
— Мин? Кит моннан! Юләр сатма! Син нәрсә, мине юләр дип белдеңме әллә? Йә, әйт хәзер үк — кем малае син? Әткәң-әнкәң кем? Беренче очраган кеше белән шулай шаярырга ярыймыни?! Бала чакта без дә шаярта идек, ну бу чаклы…
— Мин шаяртмыйм…
— Шаяртмыйсың? Шаяртмыйсың ди… Кара син аны, малай актыгын, каяндыр белеп алган да, юри шаярып утыра.
— Шаяртмыйм дидем бит инде. Ныклабрак кара. Менә — кара, кара! Син түгелмени? Бишенчедә районга сабантуйга баргач төшкән карточкаңны хәтерлисеңме? Шул вакыттагы син инде мин!..
Сәүбән шаклар катты: шул? Нишләргә дә белмичә, торып китте, арлы-бирле йөренде, ара-тирә, теге малай каршында тукталып, сынап карап торды, тагын йөренде… Үзе, тиле бәндә кебек, мәгънәсез, бәйләнешсез сүзләр сөйләнде:
— Бишенчедә дисеңме? Әйе шул, бишенчедә чыгып киткән идем… Аннары… Аннары институт… Әнкәй, Сәвия, Хәйдәр… Ә-ә!.. Ул сабантуйда Хәләф абый аты җиңде… Аннары Рәмис батыр калды… Сәвия белән икесе яр буенда… Ну кызык иттем үзен: канга батырганчы кыйнадым… Шәп булды… Бишенчедә мин Сәвияне белми идем әле… Ул сигезенчедә укырга килде… Юк ла, килмәде. Мин аны күрмичә генә йөрдем бугай… Аннары өч ел бергә. Бер җан кебек… Рәмис… Сабантуй батыры Рәмис… Мин киттем, алар бергә калдылар…
— Рәмис белән калмады ул.
— Ә?! Син кем? Син мондамыни әле? Көш моннан! Фу! Кеше кыяфәтендәге Иблистер син! Мине юри диванага сабыштырып, җанны тартып алмакчы буласыңдыр… Барып чыкмас ниятең, яман рух! Кит моннан! Китәсеңме, юкмы? Көш-ш!..
Әмма теге малай кыймшанмады да. Гайрәтне чигерерлек дәрәҗәдә тыныч иде ул. Җитмәсә, һаман бер сүзне тукый:
— Рәмис белән калмады Сәвия.
— Син беләсеңме, мин беләмме, Рәмис белән калды ул. Үзем күрдем!
— Юк дигәч, юк. Рәмис белән калмады. Син сукыр идең ул вакытта. Күңелең сукыр иде. Син хәзер дә сукыр. Мин синең күзләреңне ачарга, җаныңны сафларга килдем.
— Һы, кем соң син ул кадәр?
— Мин — синең бала чагың.
— Ә? Кем-кем?
— Бала чагың, дим бит…
— Андый исем дә буламыни?
— Исем түгел ул. Балачак, балачак инде, белдеңме? Ә безнең исемнәр бер үк — Сәүбән! Сәү-бән!
— Ярар соң, ярар. Мин бит бер сүз дә әйтмим. — Сәүбән сүзне ничек бар шулай калдырырга булды. Чөнки ул барыбер берни дә аңламый иде. Шулай да авыз эченнән генә мыгырдап куймыйча түзә алмады.— Менә әкәмәт…
Авылга кадәр янәшә кайттылар. Бер тамчы сүз сөйләшмәделәр. Сәүбәннең аңына-исенә киләсе бар иде. Әмма басу капкасы буенда булган хәл шулкадәр хыялый-әкияти бер могҗиза кебек иде, Сәүбән үз бәгыренең әллә кайсы җире белән генә тоя-сизенә башлады: нидер булды, гайре табигый вакыйга булды; һәм ул әле озак вакытлар үзенең яңа халәтенә ышанмый, дөресрәге, ышана алмый яшәячәк. Төш кенә булуы да мөмкин бит. Әллә беләкне чеметеп караргамы? Авырта… Санап караргамы? Бер, ике, өч… җиде… ун… Ун… җиде… өч, ике, бер… Дөрес санала бит, чукынчык!
Авылга якынайган саен, Сәүбәннең йөрәге тынгысызланды, ешрак типте. Атылып чыгам-чыгам дип типте. Ничек кенә типсә дә, хуҗасы аны тынычландырыр чара тапмады.
Туган авылыннан чыгып киткәнгә дә әнә күпме вакыт үткән бит! Һәркемгә мәгълүм: Вакыт канатында сагыш бар, сагышта — өмет, өметтә — югалту, югалтуда — кайгы, кайгыда — өметсезлек, чарасызлык… Менә бит ул ничек! Кайда монда дөреслек? Хакыйкать кайда? Вакытны да, хакыйкатьне дә күреп, тотып карап булмый. Тоеп кына була. Тоемың булса инде… Сәүбән әнә шул тоемын югалта язды, ахры.
Унсигез ел үткән дә киткән…
Ул арада дөнья ничек үзгәрде! Сарманай да, аның кешеләре дә үзгәргән булырга тиеш…
Сәүбән үзе дә элеккеге авыл малае түгел инде.
Юк ла, вакыт кешене үзгәртми, аны камилләштерә генә. Бәхетсез чагыбызның күбрәк булуына вакыт гаепле түгел. Шулай ук Күк тә, Галәм дә, йолдызлар да, Кояш та гаепле түгел. Әнә илаһи боҗра булып тәгәри дә тәгәри ул ут йомгагы…
Ә бит һәркемнең “тормыш боҗрасы” бар. Акыллы, мәхәббәтле һәм талантлы кешеләр кулында ул “вакыт тәгәрмәче”нә әверелә, бу тәгәрмәч зуррак һәм куәтлерәк булган саен кеше гомере дә озынрак һәм әһәмиятлерәк була…
Сәүбәннең шул “яшәеш боҗрасы” ватылды, ахры. Туган җирдән аерылуны бәхеттән аерылу белән, яшәештән аерылу белән генә чагыштырырга мөмкин бит. Ә ул үзен туган авылы өчен үлгән дип исәпли иде…
Тормышта иң хәтәре — тереләй үлү. Әлбәттә, үлгәч тә озын-озак гомер кичерергә мөмкин. Сәүбән, үлеп үк бетмәсә дә, чын-чынлап яши дә алмады, ахры…
Табигатьтә төп канун: үлем — гомернең башы. Үлемнән соң һәрвакыт яшәү килә…
Әллә?.. Әллә бу малай аның яңадан тууына ишарә микән?
Сәүбән, барган җиреннән артына борылып карады — һаман барамы, калмаганмы? Юкка чыкмаганмы?
Бара… Олыларча тыныч, салмак… Һәм акыллы! Һәрхәлдә, Сәүбәннән акыллырак. Ул моны әллә кайсы җире белән тоя, сизә… Шуңа күрә сөйләшергә дә шикләнә, хәтта курка…
Баш җитмәслек хәл бит. “Мин синең бала чагың”, — диме? Менә дигән малай — шундый таныш, шундый акыллы, мөлаем… Тагын… тагын… шундый газиз!
3
Сәүбән юлны бераз онытып та җибәргән, ахры. Ләкин бер нәрсәне ул төгәл белә: басу капкасыннан авылга кадәр шактый барасы… Бала чакта бу ара шундый ерак булып күренә иде, әле дә хәтерли, малайлар белән бу якларга бер мәртәбә генә килеп китеп була иде. Бу яклар дигәнең Кала-тау була инде. Басу капкасына тимичә дә Кала-тауга барып була булуын. Бу яктан кызыграк… Кала-тауга килгәндә инде… Ул авыл малайларын кызыктырып, ымсындырып, чакырып торган иң гаҗәеп, иң серле урын булгандыр…
Әнә ул бер читтә, тонык кына шәүлә булып, артка таба шуыша. Уң кулында — урманнар, куаклыклар, әрәмәлек, инеш буе. Ә сулда — таулар рәте. Урта бер җирдә серле дә, шомлы да Кала-тау үзе калыккан…
Сәүбәннең бу тауны күрмәгәненә төгәл унсигез ел. Нигә гаҗәпләнергә, аның авылга кайтмаганына да шулай ук бит. Кача-поса шушы юлдан чыгып киткән иде ул. Бу хакта хәзер уйлыйсы да килми аның… Әнә Кала-таудан оят…
Сәүбән инде бөтенләй башка кеше. Олыгая башлаган, басынкыланган, күпмедер акыл утырган, күпмедер акылын җуйган, әмма бәхетен таба алмыйча иза чиккән, газаплы-гамьле бер бәндә. Туган җиреннән мәхрүм кала язган үксез җан. Борынгылар әйткән бит: туган җирнең ямен татып карыйсың килсә, читтә яшәп кара, туган җирнең ямен тоеп яшисең килсә, туган илеңдә тор, дигәннәр. Ягъни туган җир — сагыну өчен түгел, яшәү өчен! Әллә ни аерма да юк — “тату” һәм “тою”… Сәүбән аңлый — аның язмышына “тату” төшкән. Шулай да ул бик озак аерылып торганнан соң кабат кайтып бара. Тату өчен түгел, тою өчен, яшәү өчен кайта. Тоя алырмы? Ул тойса, туган җире аны тоярмы? Шушы Кала-тау аны тоярмы, кабул итәрме, үзенә якын җибәрерме? Әнә бит Кала-тау да бераз чүккән кебек. Ә элек нинди мәһабәт, биек булып күренә иде ул!
— Бер дә чүкмәгән, син үзең үскәнгә шулай тәбәнәк булып күренә ул…
Сәүбән, сискәнеп, тавыш килгән якка борылып карады. Артыннан баягы таныш малай килә иде. Һы, шул арада оныта язган ул бу сәер җан иясен. Ярар, иярсә иярсен. Хәзер Сәүбәнгә барыбер. Ул бөтенесенә дә әзер. Унсигез ел элек кайтмаска ант итеп киткән кеше кайтып килә икән, тагын нәрсә булмас?! Авылга кайткач күз күрер, кем икәнен бик тиз ачыкларбыз…
Сәүбән малайның сүзләренә игътибар итмәде. Дөресрәге, игътибар итмәгәнгә салышты. Ул бөтен ихтыяри көче белән бу яңа танышын онытырга, аны күңел дөньясыннан гына түгел, күз алдыннан да алып атырга тырышты… Ул, теләсә-теләмәсә дә, уйлары белән тагын шул каһәрле санга әйләнеп кайтты: унсигез ел бит! Унсигез ел!.. Әйләнеп кайтуын кайтты, әмма ниндидер бер вакыйгага, хатирәгә эләгеп, ябышып кала алмый иза чикте, башында уйнап йөргән уй гарасатына аның аң-зиһене генә ирешерлек түгел иде.
…Вакыт һәрвакыт алга бара. Аның артыннан өлгерә алмаганнар ялгыз кала. Сәүбән дә кайсыдыр бер мизгелдә вакыт арбасыннан төшеп калды, ахры.
…Үткән гомер үзенең максаты белән бәяләнә. Максаты белән мәгънәле ул. Сәүбәннең гомере максатсыз булды. Ә мәгънәсе булдымы?
…Гомер яшәвең белән түгел, яшәвеңне тоюың белән кызык. Сәүбән яшәде, әмма яшәвен тоймады.
…Яшәү — үзгәрү генә түгел, үз-үзең булып калу да. Сәүбән үзен югалта язды, ахры.
…Гомернең озынлыгы еллар белән түгел, кылган изгелекләр белән үлчәнә. Сәүбән начарлыклар кылып яшәмәде, әмма ул изгелекләр дә кылмады!
…Син яшәгән гомерне синнән башка беркем дә яши алмый.
…Һәр гомер үз язмышын иҗат итә. Бу иҗатның төп шарты — көрәш. Көрәш тукталдымы — гомер үлә башлый… Унсигез ел элек Сәүбән дә үз бәхете өчен көрәшүдән баш тартты. Тормыш агымына буйсынды. Вакыт белән Очраклылык ихтыярында калып, иҗаттан, көрәштән китте…
Әйе, дөньяда ике бөек тиран мәгълүм — Вакыт һәм Очраклылык! Сәүбән аларның икесеннән дә күп шулпа эчте. Көчләп эчермәделәр, үзе эчте. Шуңа күрә беркемгә дә үпкәләми ул.
…Кайчакта мең акыл хатасын төзәтүгә караганда бер хис хатасын төзәтү авыррак. Сәүбән дә үз хисләрендә бер ялгышты, һәм берәгәйле ялгышты. Шул ялгышуы аркасында Сәвиясеннән колак какты, язмышын ятим, гарип итте.
Ә бит кеше туганда ук бәхетле булып туа. Әнә шул бирелгән бәхетне саклап калу — кеше тормышының асыл мәгънәсе. Сәүбән үзенә бирелгән бәхетне саклап кала алмады.
…Чынлыкта, бәхет көрәш аша килә. Башкалар белән көрәшмәсәң, үз-үзең белән көрәшәсең. Сәүбәннең сагыштан, борчулардан, авырулардан арыган күңелендә әнә шул көрәш бара иде. Ә бәлки?.. Аның артыннан тотам да калмый ияреп килүче бу сәер малай — аның икенче асылыдыр? Бер кешедә ике “мин” яши диләр бит? Әйтик, берсе аның чын, ихлас “мин”, икенчесе — коткы таратучы, җан-бәгырьгә тоз салып торучы дошман “мин”. Шул ике “мин” тарткалашмыймы әллә?
— Тарткалаша ди… Әкият чыгарып барма әле! Әйттем бит инде: мин — синең бала чагың. Син моның белән килешергә тиеш. Югыйсә сиңа да, миңа да бик авыр булачак…
Бу гайре табигый хәлдән тәннәре чымырдап барса да, Сәүбән артына борылып карамады. Кайдадыр янәшәдә генә бала чагының кеше кыяфәтендә атлап килүе мөмкинме соң? Юк, әлбәттә!
Сәүбән тагын үзенең күңеленә кереп бикләнде. Артыннан ишетелгән тавышка җавап бирсә, шунда ук зиһененнән язар, тилеләнер, диванага сабышыр кебек иде ул… Әмма аның күңелен кузгаткан тормыш фәлсәфәсе дә ниндидер гайре табигый, хәтта илаһи яктылык белән өртелгән, яктыртылган иде.
…Гомерне ярты-йорты яшәп була, әмма аны ике мәртәбә яшәп булмый. Сәүбән дә үз тормышының ярты-йортысын яшәгән инде…
…Кешегә гомер бүләк итеп түгел, бурыч итеп бирелә. Сәүбәнгә дә бурычын түләргә күптән вакыт, ә ул һаман бурыч җыеп йөри…
…Гомер газап та түгел, ләззәт тә түгел. Гомер — олы эш; Сәүбән аны намус белән башкарырга һәм ахырына җиткерергә тиеш!..
…Гомер — үткән көннәр түгел, гомер ул — истә калган көннәр… Сәүбән гомере — үткән көннәр генә, ахры…
…Гомер, бер бөртек тә чәчелмичә, җыелып бара. Сәүбән үз хәтереннән ни дә булса алып атырга теләсә дә, булдыра алмас иде…
— Ә нигә, алайса, мине — бала чагыңны оныттың?
Аның чуалчык уйларын тагын теге малай тавышы бүлде. Сәүбән, үзе дә сизмәстән:
— Кем? Минме? Мин оныттыммы? — дип ычкындырды, ялт итеп артына борылды. Сатин ыштанлы җирән чәчле малай берничә адым гына читтәрәк басып тора иде.
Сәүбәннең чын-чынлап ачуы килә башлады. Ничек котылырга бу каһәрдән? Берәр сихер, зәхмәт эшеме бу? Тизрәк авылга җитәсе иде, бу мәзәк хәлләрне онытасы иде!.. “Их, Кала-тау! Син дә сагаеп күзәтәсең бугай бу маҗараларны… Йә, тынычландыр инде мине, асылыма кайтар… Кала-тау...”
Сәүбән кызу-кызу адымнар белән ары китте. Ул үз артыннан мыштым гына ияреп килүче малай хакында ничек тә онытырга тырышты, үзен көчләп диярлек малай чагыннан калган хатирәләр дәрьясына алып кереп китте. Ә Сәүбәннең бала чагына кагылышлы иң гаҗәеп хәлләр шушы Кала-тау белән бәйләнгән иде.
Иң кызыгы һәм гаҗәбе Кала-тауның түбәсе, очы булгандыр. Дөресрәге, бу тауның түбәсе бөтенләй дә юк иде. Ниндидер могҗиза белән аның очын кисеп алып, өстен тигезләп, “сыпырып” куйганнар диярсең… Җитмәсә, Кала-тауның әнә шул өске ягына тигез, шома таш түшәлгән. Чып-чын аэродром инде!
— Булмый торсын әле!.. Беләсеңме күпме тарта хәзерге самолетлар? Йөз тонна!
Сәүбән, таныш тавыш ишетеп, йөзен чытты. Әмма күтәрелеп бәрелмәде, хәтта дәшмәде дә… Ул тагын Кала-тау ягына карап алды. Коткарса ул гына коткарыр бу афәттән. Тәмам тилеләнеп, акылны җуйганчы дип, Сәүбән бөтен җан-күңеле белән балачак хатирәләренә ябышты. Бу хатирәләрнең үзәгендә Кала-тау иде. Әнә бит ул ничек аерылып тора. Ул хәтта тауларга охшамаган да.
Башкалары үз түбәләре белән күк пәрдәсен төртеп тишмәкче булып югарыга үрелгәннәр, Кала-тау гына, арада иң биеге булуына карамастан, әкияти бер җанвар кебек бөгәрләнеп җиргә яткан да йокыга талган… Ниндидер серле дә, шомлы да манзара бу. Менә ул уяныр да үкереп-бакырып, тирә-яктагы тауларны, урманнарны әвәрә китереп торып басар кебек…
Ни генә сөйләшмиләр иде бу Кала-тау хакында!
Әле дә хәтерендә, түбән очта бер карт яши иде. Ай-һай сәер карт иде ул. Пәри кызы белән сөешеп “диванага калган” дигән сүзләр дә йөрде. Исеме ничек соң әле? Рәхмиме, әллә Хәсмиме?..
— Хөсни. — Монысын янында барган теге малай әйтте.
Сәүбән бу юлы да аны үз күңеленә артык якын җибәрмәскә тырышты, тыныч кына сөйләшә башлады:
— Ә, әйе, Хөсни… Туктале, каян беләсең син аны, ул бит мин бәләкәй чакта ук каядыр китеп югалган иде?
— Белмәскә, шул синең бала чагың бит инде мин. Һаман ышанмаган буласың. Бигрәк сәер кеше син… Үз-үзеңне танымыйсың…
Малайның бераз үпкәләбрәк әйткән сүзләре Сәүбәннең күңел түренә шом йөгертсә дә, ул һаман әле сер бирмәскә тырышты. “Бәласеннән башаяк, башка дәшмәскә кирәк, җавап биргән саен, сихер үзенә тартучан була”,— дип уйлап алды да кабат баягы уйларының тигез ызанына килеп төште.
…Менә шул Хөсни карт авызыннан чыга иде бөтен хикмәтле сүзләр. Кич яланга ат сакларга чыккач, бөтен урам малайларын үз тирәсенә җыеп ала да сөйли башлый үзенең әкиятләрен…
Имеш, бу Кала-тау — кеше кулы белән өелгән тау. Әйе-әйе, элек булмаган мондый тау. Тик аны җир кешеләре дә өймәгән. Күктән төшкән кешеләр күтәргән аны.
— Күктән төшкән? Ничек төшкәннәр соң алар?
— Күктә дә кешеләр яшимени?
— Булмас ла… Ялгандыр бу…
Хөсни тыныч кына дәвам итә.
— Бу кешеләр галәмнән корабларга утырып төшкәннәр. Кала-тау өстендәге мәйдан аларның чуен кораблары төшә торган урын булган.
— Каян, каян төшкәннәр соң алар?— дип түземсезләнә кемдер?
— Каян булсын, Айдандыр инде. Иң якыны Ай бит, — ди икенчесе.
Хөсни карт, башын чөеп, бераз вакыт төпсез күккә карап тора да әйтеп куя:
— Чулпан йолдыздан килгәннәр алар.
— Таң йолдызыннанмы?
— Көтүче йолдызыннанмы?
— Зөһрәдәнме?
— Әйе, Зөһрәдән. Ул йолдызда яшәүчеләрнең башында Зөһрә-ана тора. Менә шул Зөһрә-ананың оныклары төшкән безнең Кала-тау буена…
— Ә нигә Кала-тау дип аталган соң ул? Анда бит бернинди дә шәһәр юк?— Теге түземсез малай һаман төпченепме-төпченә…
— Әйттем бит инде: бу урында элек тау булмаган, — дип, сүзен дәвам итә Хөсни. Учак уты яктысында ул үзенең җыерчыклы йөзләре белән әллә нинди серле, әкияти затка охшап тора. Әмма малайлар бу заттан курыкмыйлар. Чөнки аның самими, изге күңелле бер Хода бәндәсе булуын үзләренең сабый күңелләре белән тоеп беләләр.— Балчык ташып тау өеп куялар башта. Аннары өстенә таш түшиләр, кораб төшәр өчен мәйдан ясыйлар.
— Шуннан, шуннан?.. Шуннан соң шәһәр төзиләрме?
— Туктале син, Хәбип малае. Кума атны ул кадәр. Төн озын, барысын да берәмтекләп сөйләрмен. Тыңлагыз гына… Сез тыңларга, хәтердә калдырырга тиеш боларны. Бу изге тау тарихын, авылыбыз тарихын киләчәккә илтергә тиеш кешеләр бит сез. Ныклап тыңлагыз. Мин сөйләгәннәрнең бер бөртеген дә түкми-чәчми хәтер сандыгыгызга салып барыгыз…
Малайларга Хөсни карт сөйләгәннәрнең барысы да аңлашылып бетми. Әмма аның мавыктыргыч әкият-риваятьләрен тыңлау бик тә кызык, рәхәт. Тик… бераз шомлырак кына. Үзләре дә сизмәстән, малайлар бер-берсенә сыенышыбрак утыралар, ара-тирә Кала-тау ягына да караштыралар…
Хөсни картка тыңлаучы гына булсын. Әле генә шул могҗизалар эчендә булып кайткан диярсең, ышандырып, үзе әйтмешли, берәмтекләп сөйләп бара…
— Галәмнән төшкән кешеләр ә-ә-нә теге әрәмәлек буйларында шәһәр төзи башлыйлар. Әмма җир кешеләренең явызлыгын белмиләр әле алар. Төзеп кенә бетерәләр, җирдәге кыргый затлар бу шәһәргә һөҗүм итәләр, аны яндырып, пыр туздырып китәләр. Шулай берничә мәртәбә кабатлангач, Зөһрә-ана оныклары шәһәрләрен тау эченә салырга булалар…
— Хәзер дә бармы ул шәһәр?
— Хәзер дә бар, безнең Кала-тау эчендә гүзәл шәһәр бар…
Аның бар икәнен Сәүбән үзе дә белә. Әнә бит әнкәсе тиргәгән саен: “Йөрмә шул тауга, эчендәге рухлары чыгып, сихерләп дивана ясарлар”,— дип тирги. Рухлар шул ук кешеләр бит инде. Ә кеше булган җирдә йә авыл, йә шәһәр була да була инде. Тагын шунысы да бар: тау эчендә авыл булалмый. Авылның бит аның басулары, кырлары, күлләре, чишмәләре, таллыклары, сайрар кошлары була. Ә шәһәр гел таштан төзелә. Тау эченә таш өю берни түгел лә ул…
Алдагы көннәрдә ат сакларга чыкмаган, шуның аркасында риваятьнең башын ишетмәгән бер малай сорап куя:
— Каян төшкәннәр соң алар?
Хөсни карт, һич иренмичә, риваятен яңабаштан сөйли башлый:
— Бердәнбер көнне Кала-тау башындагы мәйданга Чулпан йолдызыннан кораб килеп төшә, аңардан кешеләр коела. Су кебек зәңгәр күзле, җирән чәчле, ди, үзләре…
Кемдер дәшми булдыра алмый:
— Безнең кебекме? Безнең авылда бөтен кешенең күзе зәңгәр… Чәче дә җирән…
— Менә-менә!.. Башлы малай булырсың, казаның әйбәт кайный… Менә шул Чулпан йолдыздан килгән кешеләр безнең авылга нигез салган да инде.
Малайлар шаулашып алалар:
— Уһу! Вәт шә-ә-әп!..
— Ничек инде?
— Без… без йолдыздан төшкәнмени?
Хөсни карттан сора гына, ул шунда ук мавыгып сөйли башлый:
— Әйе, Сарманай — менә шул зәңгәр күзле, әлиф кебек төз, зифа кешеләр авылы. Ызначит, без галәм затлары булып чыгабыз…
— Нигә алар кире очып китмәгәннәр соң?
— Нәрсәдер булган инде. Трактор да, матай да ватыла бит, галәм корабы да мәңгелек түгел, ызначит.
— Кая булган соң ул кораб?
— Бөтен хикмәт тә шунда шул: ул кораб юкка чыккан. Тау эченә яшерелгәндер дигән фараз сүзләр йөри йөрүен… Тик менә Кала-тау эченә кереп караган кеше юк әлегә…
…Сәүбән, уйлар дулкынында салмак кына бара торгач, әллә кайсы тоемы белән, үзенең ялгыз калуын сизде. Кырт артына борылып карады. Әһә! Әнә ул малай. Тагын да арткарак калган. Мыштым гына булса да килүен килә үзе. Әллә үпкәләгән инде…
— Әй, адаш, кил әле монда җәтрәк!
Малай аңа карап кына адымын кызулатмады, дәшми-нитми килүендә булды. Бераз сабыр иткәннән соң, Сәүбән түземсезләнеп һәм малайның хәленә керергә тырышып сораша башлады:
— Нишләп артка каласың? Ардыңмы әллә? Әйдә, бергә кайтабыз, миңа да, сиңа да күңеллерәк булыр…
Малай һаман дәшмәде. Ул инде Сәүбән белән тигезләште, аннары, керфек тә какмыйча, авызын турсайткан килеш, килгән җайга узып та китте.
“Да-а… малайны чынлап та үпкәләттем бугай”,— дип уйлап алды Сәүбән. Бала вакытта үл үзе дә бик үпкәчел булды. Берәрсе кирәкмәгән сүз әйтеп рәнҗетсә, хәзер үпкәләргә тора иде. Юк, какканга-сукканга әллә ни игътибар итми, ә менә авыр сүзне, бигрәк тә нахакны һәм ялганны күңеле күтәрми иде. Мондый чакта ул эченә бикләнә дә авылдан чыгып китә… Башта ындыр артлап кына инеш буена төшә, аннары Яман кул чокыры буйлап Кала-тауның текә ягына чыга. Нәкъ шул җирдә, стена кебек шома кыя астында урнашкан да инде “Кала-тау” дигән җанварның ыржаеп торган авызы… Сәүбән бу “җанвар”дан һич курыкмый, киресенчә, аның янында тынычланып калгандай була. Үпкә-рәнҗешләр юкка чыга, нахак сүздән тәмам изаланган, менә-менә очып чыгар төсле тибенеп яткан йөрәге дә, үз эзенә төшеп, салмак кына тибә башлый, күңеле дә үз урынына утыра, карашлары җылынып, йөзе яктырып, нурланып китә.
“Җанвар авызы” дигәне тау куышы, мәгарә була инде.