Soñlau - 1

(hikäyät)
Süz başı
Tarih ukıtuçısı Fidair Vafin küptän inde tugan yak tarihın öyränü belän mavıga. Tabışları-açışları şaktıy inde anıñ. Baykıy mäktäbe muzeenda bulganda ul ber altın akçaga iğtibar itte. Täñkä tişekle ide. Dimäk, ul ğadi akça sıyfatında kuldan-kulga yöremägän, ä kemneñder qadärle äybere bulgan. Yädqar 1767 yılda sugılgan borıngı äyber bulıp çıktı, yazuları törekçä, Istambul digän süze dä bar. Tik, altın täñkäneñ sere monıñ belän genä betmäde äle, centekläp karıy torgaç, Fidair şuña iğtibar itte: ğadättä akçalarnıñ kırıyı sırlı yäki şoma bula, ä monarda närsäder yazılgan. Häm, ğacäp, hiç tä törek yazuı tügel, ä ğaräp imlyası. Yarıy Fidairnıñ lupası bar, şunıñ aşa karıy torgaç, mäktüb, nık kına tauşaluına da karamastan, tanırlık bulıp çıktı. “Sin mine onıtma Firüzä,”- digän süzlär yazılgan ide eksponatta. Şulay itep, ike teldä yazu näqışlängän bik kızıklı tabıldık bulıp çıktı bu.
Törle uylarga birelep torganda Fidairnıñ başına “kelt” itep tagın ber fiker kilde. Ğaräp yazmasında öter kullanılmıy, şulay bulgaç, bu yazunı niçek añlarga soñ? ägär “Sin mine onıtma, Firüzä,”- dip ukısak, bu yullau Firüzä isemle kızga bagışlangan bulıp çıga, ä inde “Sin mine onıtma. Firüzä,”- dip faraz kılsak, monısın inde Firüzäneñ söygän yegetenä teläk yullavı dip añlarga turı kilä. Menä ğacäp. Niçek kenä bulmasın, ägär bu akçanı hucası avır mällärdä häm ğomere buyı saklagan ikän, dimäk, Firüzä belän älegä iseme bilgesez yäş keşe ğadi insannardan tügel, ä asıl zatlardan bulırga tiyeş. Menä bit, ğadi mäktäp muzeenda nindiyeräk äyberlär yata!
- Bu akçanı sez kaydan aldıgız, kem birgän ide? - dip soradı Vafin muzey citäkçesennän.
- Mökaddisä äbi birgän ide. Çulpısınnan algandır.
- Yuk, bu çulpıdan yäki kalfaktan alıngan närsägä oşamagan. Ä ul äbi äle isänme soñ?
- İsän äle, yäşäp yata.
Fidair, zur dulkınlanu kiçerep, Mökaddisä yäbi yanına yünälde. Kortka alay bik nık bireşmägän, eztabarnıñ bähetenä karşı, kamil akılda ide. Döres, başta ul kötmägändä-çakırmaganda kilep kergän keşegä şiklänebräk karadı, läkin, söyläşä torgaç, açılıp kitte häm belgänen hikäyäläp birde.
- Min bik döresen belmim inde ul, - dip başladı süzen akıllı äbekäy. – Ul täñkä miña äniyemnän kalgan ide, aña äniseme, ätiseme birgän. Kıskası, untugızınçı ğasır urtalarında ber bik ukımışlı, däräcäle adäm Kazan taraflarınnan kilep çıkkan. Yulda avırıp kitä häm bezneñ avılga citkäç vafat bulıp kuya. Avılnıñ mullası Nizametdin Fäyzulla ulı cenaza ukıy, şulay mosafirnı soñgı yulga ozatalar.
Belmim, bu keşeneñ äyberlären qaber kazuçılar büleşep aldı mikän, anısın tögäl äytä almıym, läkin bezneñ näseldän Minzaletdin bababız şuşı altın täñkäne şunnan alıp kayta. Minzaletdin bezneñ niçänçe buın ata-bababız bula torgandır, anısın belüçe yuk, tik iseme onıtılmagan. Bezneñ öçen altın akça dönya bäyäse bulgaç, şuña bäyle bez anı häterlibez inde.
- Mökaddisä äbi, ul keşene kaysı cirdä cirlädelär ikän, äti-äniyegez şul hakta söylänmädeme. Bälki, qaber eze äle dä bardır.
- Nişläp bulmasın, zıyaratı änä tege urman avızında. Räşätkäse, taşı da bulırga tiyeş. Taşında nindider yazuı da bar ide, häzer nindi häldäder, küptän barganım yuk bit inde, ayaklarnıñ räte bulmagaç...
Karçık häzer inde ozaklap sälamätlege yuklıkka zarlana başladı. Fidair anı kızu tabada utırgan şikelle tıñladı. Mondıy häbäre öçen kortkanı berçä kısıp koçası, berçä çıgıp kaçası kilde. Kaçası dip, tizräk qaber yanına yögeräse kilüdän inde.
Mökaddisä yalgışmagan, qaber taşı, kırınayıp, ülän arasınnan çak kürenep torsa da, bar ide. Tırışa torgaç, yeget anıñ yazuın da ukıy aldı: “İsmäğıyl bine Gabdrahman”- dip uyılgan ide anda. Kem bu, nindi keşe, kaydan kilgän? Fidair nıklap ezlänügä kereşte häm...
Häm menä şuşı kıyssa barlıkka kilde.

Kärtä taş
Gabdrahmanga sigez yäşlek ulın yırak cirgä yapa-yalgızın ozatuı ciñel bulmadı. Ällä kaytıp citälä, ällä yuk. Anıñ zamanı nindi bit: urmandagı yırtkıç-canvardan adäm zatları kansızrak. Adaşıp ällä kay tarafka barıp çıguı da ihtimal, yılga-suda batıp ülüe dä bar. Açlıgın, yıraklıgın iskä töşeräse dä kilmi. Kıskası, isäp belän çamalaganda, malaynıñ kaytıp citärenä ber ömet tä yuk. Ä menä küñel ayık akıl hisabın sanga sukmaska itenä, çönki ul ömettä, ul ışanuda. Annan başka nişlämäk kiräk. Şuşı, sukır ışanu bulmasa, kem üz ulın hävefle yulga ozatır ide ikän soñ.
- Ulım, berük aşıkma, här adımıñnı ülçäp bas. Avıllarga kerergä, keşe küzenä çalınırga tırışma. Häzer, bezneñ köç-kuät sünep barganda, täqdir bezneñ başka üzeneñ kara könnären yabırıldırganda “sin kem” dip sorauçılar küp bulır, urıs otryadlarına totıp birergä dä küp soramaslar. Alarga yaramsıklanıp, üz imenleklären kaygırtuçı kabähätlär tabılmas diseñme.
Atasınıñ şulay dip ozatuınnan soñ İsmäğıyl inde sigezençe könen atlıy. Kış başı, salkınnar köçäyä, dönyanı kar katlamı bastı, aşarga şul tuñ miläş kebek närsä genä kaldı. Berençe könnärdä şaktıy tiz bardı ul, üzännärdä, tau aralarındagı tarlavıklarda erele-vaklı yılgalar tuñıp ölgergänlektän, alar avırlık tudırmadı. Sukmaklar da oçrap tordı, alar malaynıñ yulın şaktıy ciñeläytte. Şulay da ansat tügel, ber tau sırtına menep töşügä alda ikençese kalkıp çıga.“Tuktausız tau tezmälären uzgaç, bernikadär tigezräk cirdän bargannan soñ, İrändek tavın kürerseñ. Ul ayırımlanıp, başkalardan östen torır,”- dip öyrätkän ide ätise. Şulay da tau ilendä tau ezläp yörüe sigez yäşlek malay öçen ifrat kıyın vä ömetsez eş ikän.
Berzaman İsmäğıyl tämam arıdı, häle kalmadı, inde başı da isänkeri başladı bugay: yünäleşne yugaltıp adaşıp kuydı. Läkin, atlavınnan tuktamadı, häräkättä – bäräkät, dilär, atlagan keşe ahır çiktä berär avılga barıp çıgarga mömkin, ä tuñ alanda tuktalgan bändä barı tik tuñıp ülärgä genä mömkin. Şulay, köyäntä kebek alga bögelep bara torgaç, kinät malay keşe ezenä tap buldı. Tik, alar bäläkäy ide şul, İsmäğıyl ez yanına kat-kat basıp karagaç şunı añladı: ul, adaşıp yörep, ber uzgan urınga yañadan urap kilep çıkkan ikän. Läkin, bäla monda gına tügel ide: malay eze belän yänäş büre eze yarılıp yata, dimäk, yırtkıç anıñ artınnan kilä. Yırtkıç kına tügel, faciğale ülem üze ezärli ide anı. Bu “açışlardan” soñ malay tämam añsız vä hälsez kalıp, yomılıp bargan küzlären çak açıp artka, kilgän yagına karadı. Ämma ezgä töşkän bürene kürer öçen ütken küzlär kiräkmi ide inde, yırtkıç yakınayıp kilä ide. Ul yakınaya, ä bala kulında näzek kenä tayak. Şulay da, köräşsez ülem yuk, İsmäğıyl bar köçen tuplap, büre belän alışka äzerlände. Anısı ozak köttermäde, kilep citte dä, dürt-biş adım kalgaç tuktap, kanlı kızıl küzläre belän malayga tekälde. Korbanınıñ köçsez häm kurkınıç tügellegenä inangaç, hälitkeç sikerügä äzerlänep çak kına çügä birde, barlık señerlären kiyerde. Läkin yırtkıç täne yazıla almıy kaldı, havanı yarıp sızgırganga ohşagan kıska gına tavış işetelep uzdı. Yuk, monı malay işetmäde, ul andıy halättä tügel ide, barı tik büreneñ genä sizger kolakları sizde, tik soñ ide inde – timer oçlı uk anıñ muyınına tiyep, kan tamırın özep ütkän ide.
Büre karga tägäräp, bärgälänep can birergä kereşte. Şunı gına kötkändäy, huşın yugaltkan malay da cirgä audı.
İsmäğıylne Hoday täqdire belän ülemnän kotkaruçılar Muynak Söläymänov törkemennän İşbuldı belän Kaharman ide. Bu vakıtta Könyak uralda, şul isäptän İrändek yaklarında tegeläy dä bolay yörep yatuçılar bolar gına tügel ide. Mondıy yomışçılar tirä-yakta karatellär otryadı yukmı, dip, kötelmägän höcüm bulmasın öçen küzätü dä alıp bara, halıknıñ hälen dä beleşä: tormışları tüzärlekme, uy-fiğılläre niçek – baş kütärüçelärgä yärdäm itärgä teläkläre barmı, ällä patşaga baş iyep yäşäp imin kalunı hup kürälärme+ yakın tirädä yau häräkätläre alıp baru öçen yullar-sukmaklar yaraklı häldäme, - barısın da beleşep, şundıyrak bik küp yöklämälärne ütäp yöri ide alar.
İşbuldı belän Kaharman tabıldık malay belän nişlärgä dip az gına kiñäşep aldılar.
- Bu bala tuñmagan bit. Küräseñ, büredän kurkıp kına huştan yazdı. Berär avılga iltep kuyarga turı kiler, - dide İşbuldı.
- Yuk, - dip kileşmäde Kaharman. – Bu berär starosta yäki yöz başı ugılı bulırga tiyeş. Bäläkäy malay tiktomaldan yapa-yalgızı Ural tauların iñläp yöremäs, dimäk, ätise ülgän yäki äsirlekkä eläkkän. Ägär monı, sin äytkänçä, berär avılda kaldırsak, karatellär kulına elägüe bar. Yahşatlanıp, başırışıp yörüçe kabähätlär azmıni.
- Sineñ süzeñ döres, - dip rizalaştı İşbuldı. – Bäladän başayak. Alaysa, Kärtä taşka alıp barıyk. Şunnan da kulayrak urın bulmas.
İsmäğıyl Kärtä taş eçendä genä añına kilde. Azrak aşap-eçep häl cıygaç, ul küzgä kürenep ternäklänä başladı, ayagına bastı. Şunda inde kotkaruçılar malaydan centekläp häm kat-kat sorau ala başladılar. Bala, bu keşelärneñ üzenä karata häyerhah buluların kürep, hiç tartınıp tormadı, başınnan kiçkännärne söyläp çıktı. Batırlarnıñ karatellär tarafınnan kulga alınuın, şunnan soñ ätise belän huşlaşırga turı kilüen, ätiseneñ üget-kiñäşlär belän fatiha birep ozatıp cibärüen bäynä-bäynä täfsilläp birde.
- Gabdrahman turında min, üzen kürergä nasıyp bulmasa da, işetkänem bar ide. Bik yahşı imläüçe dilär. Sin, alaysa, anıñ ugılı bulıp çıktıñ inde. Bik mäslihät. İsän kaluıñ yahşı bulgan, - dip, üz aldına söylängändäy äytep kuydı Kaharman.
- Çınnan da, yarıy äle biregä alıp kildek, monda häzergä alay-bolay hätär sizelmi, malayga yal itep köç tuplarga mömkin. Ä annarı nişlärbez, sin niçek uylıysıñ, Kaharman? - dip endäşte aña yuldaşı. Tegese uylanıp kına cavap kaytardı.
- İsän avılınnan kordaş Kotlıgilde kazah yagına kitmäkçe bulıp yöri, şikelle. Şuña iyärtep cibärüebez hämmäbez öçen dä kulay bulır ide kebek.
Dustı belän İşbuldı da kileşte. Häm alar, dönya hälen belep bulmıy, uylagannı başkaruıñ yahşı, digän fikerne ütäp, irtägäsen ük märhämätle Kärtä taşnı kaldırıp kitärgä buldılar.
Kärtä taş digännän, ziräk akıllı häm otkır İsmäğıyl ölkännärdän bu hakta soraşıp ta ölgergän ide inde. Tügäräklänep korılgan taş divar ikän ul, eçke mäydanı ber disätinä bulır. Elek başkortlar kırgıy atlar – tarpannarnı şunda kuıp kertep tota torgan bulgannar, annarı kulga iyäläştergännär. Häzer inde tarpannar yuk, komsız urıslar soñgısına qadär atıp ütergännär, läkin Kärtä taş moña karap kiräksezgä äylänmägän. Bolgavır zamannarda İrändek tavı başında urnaşkan şuşı cirdä karavıl-küzätçe tora, ul, Yäik yılgası artlarınnan baskınçılar yavı kürenä kalsa, şunduk kayın tuyızınnan uçak tokandıra salıp, başka tau tübälärendä kizü toruçılarga häbär itkän. Şulay itep doşman yavı turında bar avıllar da vakıtında iskärtelgän. Başka çakta da zur eşlärne häl itü öçen halık biregä kiñäşmägä cıyılgan, barımtaga çabu öçen dä ir-yegetlär başta şuşında tuplangan, köç cıygan. Menä äle dä, ike ir häm malay biregä kilgäç, taş astınnan rizık zapası taptılar.
Akıllı keşelärneñ şöbhälänüe, aşıguı bik döres buldı. İsän avılınnan Kotlıgilde häm tagın da berniçä keşe İsmäğıylne iyärtep Kıtay taraflarına çıgıp kitkändä Timaşev citäkçelegendäge karatel otryadı bu töbäkkä yakınlaşıp kilä ide.

Kıtay häm Tibet
Yıraklarga gına kürenä mikän
İrändekkäy tavınıñ ak taşı,
İrändekkäy tavınıñ ak taşı?
Kaya gına barmıy, nilär kürmi
İr-yegetkäy belän at başı,
İr-yegetkäy belän at başı.
Taulı, ämma şır yalangaç, sorı balçıklı iksez-çiksez yat dönyada bu cır säyer yañgırıy. Çönki İrändekne monda belüçe dä yuk, ul monnan bik küp meñ çakrımnar yırakta, tuıp üskän ğaziz cirdä kaldı. Biredä kolakka yagımlı, yöräkne irkäläüçe yomşak, tatlı süzlär İrändek, İrämäl, Yürüzännär yuk. Monda taularnıñ da, yılgalarnıñ da isemnäre çınayak vatılgan tavıştay yat, tupas, moñsız işetelä ide.
Ä cır agıla. Anıñ moñı yöräklärne telgäli. Tuktale, kem soñ ul üz ilen sagınıp şulay zar tügüçe, nindi mosafir tugan cirkäylärennän rähimsez ayırılgan da, şuşı, üze öçen yat illärdä ber qadersez kilmeşäk könenä kaluınnan, yapa-yalgızlıktan bäğırläre sıkrap özelüdän moñaya-moñaya cıru suza. Şulay üz hälen ciñeläytäme, tuzan börtege qadär bulsa da sihät tabamı, avır häsrätennän keçteki genä bulsa da küñele yuanamı?
Kürenmi şul monnan İrändek, kürenmi. Biredä yaktı kayın, yalbır yükä, moñsıl tallar, gorur imän, mähabät karagaylar yuk. Berse dä yuk. Barı tik yalangaç buşlık häm ber ofıktan ikençesenä qadär suzılgan betmäs-tökänmäs taular. Ägär änä tege ofık çitenä barıp citep yañadan dönya kiñleklärenä karaş taşlasañ, yänä dä ber ofıktan ikençesenä totaşkan şul uk, yäisä şundıy uk taularnı küräseñ. Bu taular, Ural kebek, keşegä rizık ta, kiyem dä, sıyınır öçen kuış ta birmi, bu taular barı tik salkınlıgı, buşlıgı häm çiksezlege belän keşene üterä genä. Şuña da biredä yäşäüçelär bik az, şuña da biredä atna buyı barsañ da adäm zatı oçratmavıñ mömkin.
Tuktale, çınnan da, kem soñ bu? Anı tanu öçen ällä ni iğtibar da kiräkmi ikän: şul uk yöz çalımnarı, şul uk küzlär, şul uk atlau. Tik, ul inde malay tügel, ä yegetkä äylängän läsa. Äye, bu İsmäğıyl ide. Läkin elekke sigez yäşlek malay bu kürüebezdä unsigez yäşlek yeget qıyäfätendä ide inde häm bez anı kaydadır yırakta, kıytga çitendäge Tibet taularında küräbez.
Şuşı yıllar eçendä İsmäğıyl küpne kürde, küpne kiçerde. Kotlıgilde belän bergä çamasız toyılgan kıyınlıklardan soñ, alar ber kıtay säüdägärenä hezmätçe bulıp yallandı. Mongollar, uygırlar arasında da satu itep yörergä turı kilde alarga. Şuña da İsmäğıyl häzer kıtay, mongol tellären dä belä. Ber ük vakıtta ul, mömkin bulganı qadär, halık meditsinasın da öyrände. Ätisennän kürep şifalı ülännärne tanırga, alardan darular yasarga azrak belä ide inde, şul belemen ul biredä bik nık arttırdı, çönki häzer ul bu eş belän citdi şöğıllänä ide, annarı biredä Uralda bulmagan, bezneñ yak öçen yat üsemleklär dä bar. Kıtay – ul tirän ğıylemle im-tomçılar ile, tik alarnıñ serläre cide yozakka biklängän, üzläre ser çişärgä telämäsälär barı tik ifrat zihenle, küzätüçän keşe genä akrınlap häm azlap kına bernikadär belem tuplıy ala.
Kotlıgilde tugan ciren nık sagına ide. Aña karap mikän, İsmäğıyl dä yış kına häsrätkä birelde, ätisen dä küräse kilä, bälki, ul isänder. Şulay ber yılnı sagışlarına tüzälmi kaytırga da uylagannar ide, läkin, äbi patşa ämere buyınça, Kıtaydan Räsäygä öç yılga ber genä märtäbä käravan çıga ikän. Ä annarı Kotlıgilde katı avırıp, vafat bulıp kuydı. İnde yalgız kalgan yeget öçen dürt yak kıybla. Nıklap uylagannan soñ, İsmäğıyl Räsäygä Farsı ile aşa kaytası buldı. Bu yul urau, monıñ öçen, Kıtaydan tış, Tibet, Hindostan aşa ütäse bula. Läkin boları yegetne kurkıtmadı, kiresençä, törle illär, törle halıklar kürep kalası kilde, ä iñ möhime, “yul ıñgayında” halık meditsinasın öyränü teläge anı yırak säfärgä çıgarga äydäde. Törle halıkta törle ısullar bar bit, kübräk beläse ide. Yugıysä, änä, Kotlıgilde agası ülde dä kuydı, ä İsmäğıyl berni eşli almadı.
Şundıy uylar belän çıkkan ide yulga İsmäğıyl, ä menä häzer ükenä başladı. Tersäk yakın da soñ... Küp könlek yul arıttı, açlık hälne aldı, vakıt-vakıt küzalları tomalana, baş äylänä başlıy, häl yuk. Menä şulay, bargan cirdän bögelep kenä kitep cirgä baş belän kadalası ide dä, berni uylamıy, berni sizmi mäñgegä katıp kalası ide.
Säyer. Yäş kenä yeget şuşı halätne üz ğomerendä ikençeläy kiçerä. Säyer. Güyä dönyada ber sin bar da, aldıñda berkayçan da betmi torgan yul bar. Dönya kulasa, dilär, dörester, ahrı, İsmäğıyl üz ğomerendä ikençe tapkır yapa-yalgız, ikençe tapkır çiksez kiñlektä berüze. Läkin bu hakta uylamıy, ul inde uylau sälätennän dä yazgan şikelle, barı tik ayakları gına atlavın dävam itä. Aları da inde hucasına buysınmıy, şulay bermälne kinät tartışıp katıp kalgançı baraçaklar alar. Tik, yegetneñ küzläre haman isän, mäğnäsez karaşı belän alar äledän-äle etenä karap ala.
Karatau isemle ul. Ural taularınıñ biyek sırtı isemen etenä kuşamat itep alganda, bu süz tugan yakların isenä töşerep torır dip uylagan ide İsmäğıyl. Akıllı et buldı. Biş yıl buyına ul hayvan gına tügel, ä dus häm yärdämçe bulıp yörde diyärgä kiräk. Häzer menä arık yulçı üze kebek ük yarım üle, älserägänlektän yuka telen salındırgan mählük köçegenä karıy. Dustım häm yärdämçem dip karamıy, başka törle karıy.
Taular ilen yañgıratıp cırlau küptän onıtılgan. Kaya ul cırlau, hälsez üpkä gıcıldap kına tın suıra, läkin hava citmi, keşene hälsezlek, yokımsırau, miñräülek basa. Tizdän ul huşın cuyıp avaçak, annarı inde havada böterelgän kozgınnar, cirdä söyrälgän häşärätlär yegetneñ yabık tänen özgäli başlayaçak – canı çıkkannı da kötmäyäçäklär. Ä nişlärgä? Sünep bargan zihendä şundıy uy kıbırdap ala. Nişlärgä? Tuktalsa başkaça kuzgala almayaçak, şunda oyıp kitäçäk. Atlavın dävam itsä, barıber ber avıp kitäçäk. Tägäräp üläçäk. Monısına küp kalmadı, şikelle. Kayda ul cirdä söyrälüçe häşärätlär, yılannar, kältälär, tıçkannar. Buşlık digäç tä dönya bötenläy ük buş bulmıy läsa, kayda soñ alar? Nigä soñ totıp aşarlık berni kürenmi? Üzeneñ küze tonganmı, ällä çınnan da Hoday soñgı rizıktan mährüm itep canın almakçımı? Yuk, ber genä närsä dä yuk. Ber tamçı su, ber çikertkä-kort kürermen dimä. Tik tugrı dustı häm yärdämçese bar. Ul İsmäğıyl belän yänäşä söyrälä. Ul adäm belän bergä ülärgä dä mömkin. Maemay üzeneñ et akılı belän bulsa da añlıy bit: şul arada ber-ber çarasın tapmasalar, çınnan da, hucası da, anıñ belän bergä ul da can täslim kılırga mömkinnär. Läkin hayvan İsmäğıylne taşlap kitmi, soñgı sulışka qadär ul bergä bulaçak, bergä atlayaçak.
Ä menä keşeneñ uyı başka, keşe yäşärgä teli. Ul bit äle ğıylem alırga niyätlägän ide. Ul bit äle tugan cirenä kaytıp, ätise häm anıñ iptäşläreneñ yazmışların belergä telägän ide. Ul bit äle, kayçandır soñınnan, bälki, kartaygaçtır, vafat bulgannan soñ cäsadeneñ tugan tufrakka cirlänäsen telägän ide. Teläklär küp, teläklär olı. Ä alarnı tormışka aşıru öçen isän kalu yulı ber genä. İsmäğıyl tagı da etenä karıy häm karaşı maemaynıñ riyäsız küzlärenä tap bulıp, sünep bargan añı siskänep kitä. Yuk, betkän baş betkän inde, monısı açık, şulay bulgaç, kan koyıp ni öçen üz başıma gönah alırga soñ? - dip sorau birä ul. Ämma akılımı, instinktmı, närsäder şunduk karşı töşä. Äle barısı da betmägän, bötenläy ük ömet özelmägän, - di ul. – Närsä, et kızganır mäl meni bu?!- di.
Pıçak. İsmäğıyl bilenä asılgan kınnan şuşı ütken koralnı niçek tartıp çıgaruın häterlämi. Ul iyelep Karataunıñ sırtın sıypagan buldı, annarı cilkäsennän kısıp tottı häm pıçagın dustınıñ kabırgasına batırdı.
İsmäğıyl cirdä küpme yatkanın belmi. Kinät küp it aşaudan kisterep avırtkan aşkazanı basılgaç, tuklanu algan kanı tamırlar buylap yögerep tän şäriflärenä bernikadär häl birgäç, zihene dä açıla töşte, añına kilde. Ul isän. Ul äle ülmägän. Ülmägän genä tügel, bik az gına bulsa da aña köç kergän, dimäk, tagı da beraz ülemgä karşı köräşergä, anı kiçekterep torırga bula ikän läsa.
Mosafir alga atlıy. Tagın da betmäs kön, çamasız ozın tön. Här adım avırlık belän birelä, ayaklar güyä çuyın, yänä baş zıñlıy, akıl yalgışa. Berzaman kolagına nindider tavışlar çalıngan sıman bula başladı, hätta tamak töbe belän äytelgän kıtay süzläre işetelgän kebek. İsmäğıyl inde ber reflekska äylänep betkän atlau ğadäten çak tıyıp tuktalıp kala häm köç-häl belän artına borıla. Yarabbi, arttan käravan kilä tügelme soñ?!
Yarım üle İsmäğıylne tibet keşeläre üzläre belän aldı häm Lhaso şähärenä kilep citkäç, ber lama kulına tapşırıp kittelär. Tereltsä, ul terelter inde, didelär. Boların İsmäğıyl töştä kürgän kebek kenä häterli.
Şunısı ğacäp, kipşenüdän häm açlıktan ülep bargan keşegä lama ber kalak cılımsa su kaptırdı da şunıñ belän vässäläm. Biçaranıñ susaganın kandırası urınga ul ällä nilär ukınıp, säyer häräkätlär yasıy başladı. Soñınnan, terelgäç kenä añladı İsmäğıyl monıñ nigä ikänen. Lama cihan kiñleklärennän köç cıygan, üzeneñ allasına tabıngan, şulardan algan energiyäne ülem çigenä citkän bändäneñ häräkätsez kalgan gäüdäsenä birergä tırışkan. Barı şunnan soñ gına dımga tiyendergän. Ägär alay eşlämäsä, kızu taşka su sipkän kebek, esse organizm häm su üzara kileşmiçä adäm zatı ülep kitkän bulır ide.
Dörese şul, başnıñ ni küräçägen aldan belep bulmıy. İsmäğıyl tibet laması belän tanışırmın, dip hıyallanırga da kıymıy ide. Çönki alar bik yäşerten, ğadi halık küzennän aulak yäşäüçe adämnär. Alarnıñ ğıylemen öyränü tügel, az-maz aralaşu da bik siräk keşegä elägä. Hätta Tibet ile üze dä başka illär belän alış-bireş itmi, güyä alarnı sanga sukmaganday bilgesezlek pärdäse belän bar dönyadan ayırılıp, üzaldına kön itep yata. Ä menä İsmäğıyl kötmägän cirdän lama kulına kilep eläkte.
Lamaga bu yat adämneñ isemen belü, anı döres äytüneñ hacäte yuk ide. Tabıldık keşe üzen İsmäğıyl dip atauga ul ber “s” önenä karap, alaysa “Sin” inde dide dä kuydı. Ähämiyäte yuk, bu ildä Sinnär şulkadär küp, güyä ul isem dä tügel, ä bezneñçä “sin” dip endäşkän kebek kenä.
Kıtay İsmäğıyl öçen yat dönya bulsa, Tibet bötenläy dä yat, möselman keşese öçen yäşärgä ğayät uñaysız cir bulıp çıktı. Döyälär kötärgä dä künekte ul, tibet telen dä öyränep aldı, läkin barıber üzen biredä uñaysız toydı. Ul bit tabiblık buyınça ğıylemen arttırırga telägän ide, ä bu ildä anıñ sälätenä, tırışlıgına mohtaclar yuk. Daru ülännären öyränügä kilsäk, Tibetta üsemlek dönyası ğayät yarlı bulıp çıktı. Ä lama üz serlären hiç öyrätergä telämi, anıñ böten gıybadätläre, täñre belän söyläşüe, ruhi künekmäläre yabık pärdälär artında ütä ide. Citmäsä, anıñ tınıçlıgın taza gäüdäle ike sakçı karavıllıy. İsmäğıyl şulay küpme yäşär ide ikän, läkin mäsälä ul kötkännän irtäräk häl itelep kuydı. Anıñ tibet keşeläre kürmägändä namaz ukıy torgan ğadäte bar ide, şunı kemder küzätep torgan häm lamaga citkergän.
- Sin, sin bezdän kitärgä tiyeşseñ, - dide tegese. – Başka dingä täqva bulgaç, sin bezneñ dinne dä, tormışıbıznı da kabul itä almıysıñ. Adaşuıñ aldaşuga kitergänen añlıysıñdır. Kit sin bezdän. Üz işläreñ arasında yäşä.
İsmäğıyl karşı süz äytä almıy ide. Anıñ bit äle il batırı birgän ämanatne ütise bar, härbi belem alası bar anıñ. Ä biredä... Häm İsmäğıyl yänä yulda. Dönyanıñ iñ biyek tauların, cähännäm upkınnarıday tirän tarlavıkların, kotırıp akkan tau yılgaların häm mul sulı daryaların, tabaday esse çüllärän ütkännän soñ küpne kürgän mosafir kadimidän mäğrifätle ilgä – farsı cirenä ayak bastı. Anıñ aldında İsfahan – danlı şähär, şanlı şähär. Biredäge şöhrätle mäçet şäkerte bulu härkemneñ dä matur hıyalı bit ul.

Märmär diñgez buyında
İsmäğıyl, inde küpme genä çit illärdä yäşäsä dä, tugan yagın hiç onıta almıy cäfalandı. Kötmägändä-uylamaganda tiktomaldan yöräge sıkrıy başlıy da kuya. Yomarlak hälendä ul küpme yörer soñ tagın? Bala çakta änkäse köylägän Sak belän Soknıñ niçek zar yılaganın yahşı añlıy ul häzer. Bik katı häsrätkä birelgändä İsmäğıyl kayçak şuşı bäyetne köyläp ala. Tik, kızganıçka karşı, mäşhür äsärneñ küp süzlären häterlämi (tugan cirennän sigez yäşendä ayırılgan bala ni häterläsen), şuña da citeşmägänen üze uylap östäde häm älege bäyetneñ yaña variantı kilep çıktı.
Aklı külmäkne tuya kimädem,
Gaziz ciremne tuya kürmädem.
Kıybla yagınnan cillär isäder,
Bezneñ rizıknı yatlar kisäder.
Çıktık basuga urak urırga,
Hoday yazgandır şulay bulırga.
Koyaş çıkkanda kan tula küzgä,
Kıyamät könsez kaytu yuk bezgä.
İsmäğıyl inde ir korına kerep baruçı citlekkän yeget, küpne kürgän, ozın yullar ütkän adäm balası. Artına borılıp karasa, häterlär närsäläre dä bihisap. İsfahan şähärendäge danlıklı şäyeh Lotfulla mäçeten genä alıyk. Niçä tapkır ul şunda namaz ukıdı, kalben Allahıga bagışladı. Ä mädräsädä ğıylem estägän däver anıñ iñ bähetle yılları buldı bit. Yotlıgıp sabak ukular, şäkertlär duslıgı, fiker alışular, şähärneñ istälekle urınnarın, şul isäptän 11-12 ğasırlarda tözelgän mäçet manaraların, 16 ğasırda kütärelgän mavzoleynı karap hozurlanular onıtılırlıkmı soñ?

Şulay da, ukular tämam bulgaç, İsmäğıyl farsı ilendä kalmadı. Yänä berär ğaräp ilendä, ya bulmasa, Törkiyädä yörep kararga ide isäbe. Häm Istambulga baruçı kärvanga ber iş bulıp kitep tä bardı. Biredä ul şähärneñ zurlıgına häyran kaldı. Ä tirä-yakta taş katlamnarın kürsätep yatuçı taular ni yagı beländer Uralnı häterlätä. Citmäsä, Märmär diñgeze, tägäräşep kilep ber-ber artlı çuypıldaşkan dulkınnar ir-yegetkä närsäder söyli kebek, güyä anıñ sagış tulı küñelen añlap, yuatırga telilär. Älbättä, binihaya halık yäşägän paytähettä isäpsez-sansız karablar kilep-kitep tora ide. İsmäğıyl täüdä şunda yök buşatuçı bulıp eşläp tamak asrap yörde, ä inde biredäge tormışka beraz künä töşkäç, yağni bazar hällären añlap algaç, vak-töyäk belän satu itärgä alındı. Käsebe ällä ni baylık birmäsä dä, aç utırmadı. Turı kilgändä zogafalarnı dävalau, öşkerü kebek ğamälläre dä iş yanına kuş bulırlık särmaya birep kuya ide.
Hodaynıñ ber birmeş könendä, İsmäğıyl kebek yözärlägän vak säüdäçelär bazarda utırıp här keşegä “al inde” digän karaşları belän tilmerä yazıp karap kalganda halık şavın basıp nidaçı tavışı yañgıradı.
- Urıslar belän sugış başlangan! Köferlär belän sugış başlangan! Kem böyek soltanıbızga hezmät itärgä teli, soldatka yazılıgız! äy, adämnär, härbi hezmätkä yazılıgız!
Bu häbär İsmäğıyldä bolgançık his tudırdı. Ul häzer nişlärgä tiyeş? Soltan gaskärenä yazılıp, Räsäygä – tugan ilenä karşı sugışırgamı? Bu hiç akılga sıymıy. Alay disäñ, anıñ ätiläre şul Räsäygä karşı sugışmadı mıni. Halık batırı belän bergä ätise Gabdrahmannı da harap itep kuymadılar mikän?! Kem belä. İkençe yaktan karaganda, bu sugış aña cay da kebek. Törek gaskärenä yazıl da, berençe sugışta uk urıslarga äsir töş. Şulay itkändä, bälki, ozaklamıy tugan yakka kaytuı da mömkin bulır. Bik ımsındırgıç hıyal bu. Läkin monısı da bik ük muafıyk tügel bulıp çıktı, ni äytsäñ dä, vöcdan digän närsäne kesägä salıp kuyıp bulmıy ikän şul. Nişläp äle ul Törkiyägä hıyanät itärgä tiyeş? Sıyındırgan, tuyındırgan il tügelmeni ul İsmäğıyl öçen. İnde kilep aşka taş atargamı. Ällä çınnan da şul gıysavilarga karşı sugışırgamı. Ni äytsäñ dä, anı tugan töyägennän kitärgä mäcbür itep inde niçä yıl çit cirlärdä yat söyäk itep yöretkän, näsel-näsäbe tamırlarınnan yolkıp dönya ihtıyarına taşlagan yavızlık änä şul urıslar, Urıs däüläte bit inde. İsmäğıyl ul çakta yäş ide, ämma yandırılgan avıllar, kılıç belän çapkalanıp taşlangan hatın-kız, bala-çaga gäüdäläre äle dä küz aldında. Bolarnı häterläsäñ, arkalar çımırdap kitä. Änä şulay uylıy-uylıy İsmäğıylneñ fikerläre ber kat äylänep çıgıp baştagı ezenä kaytıp kala.
İl kürgänne ir kürgän. Törkiyädä İsmäğıyl çit keşe bulsa da, şulay turı kilde, irlärneñ kübese härbi hezmätkä alınganda ul kuak astına posıp kala almadı, kızıl yakalı härbi forma kiyärgä mäcbür buldı. “Mäcbür buldı” diyüebez şunnan, ul bit äle härbi belem tuplarga teli ide.
Soldat hezmäte İsmäğıyl öçen avır bulmadı. Çönki ul, uylap karaganda, bolay da soldat kebek yäşi bit. Annarı, islam dine möselmannarnı nık äzerli ikän, niçekter soldat hezmätenä äzerläügä ohşap kala. Mäsälän, ägär möselman täülekneñ teläsä kaysı vakıtında sikerep torıp namaz ukırga kereşä ala ikän, aña şulay uk cide tön urtasında sikerep torıp, biştäre belän koralın asıp, yauga çıgıp kitüe dä ozak tügel. Annarı, urazanı alıyk. Ozak vakıt az gına aşap yäşi belü kemgä, kayçan kiräk? Bilgele ki, mondıy häl sugış vakıtında buluı mömkin. Yänä kilep hacilarga küz salıyk. Cähännäm kızuıday essedä alar Käğbä tiräli yöri, Märva belän Mina tauları arasın cide tapkır yögerep ütä. Yä, äytegez, bernindi kıyınlıkka karamıy tiz häräkät itü, mondıy tüzemlek kayçan kiräk? Sugış vakıtında! Tagın sanasañ, çistalık buyınça möselman nindi taläplär ütärgä tiyeş? Barlap çıksañ, näq epidemiyä vakıtında kiräkle saklanu çaraları tügelmeni. Şulay da, iñ möhime – iman. Ägär bändä bakıy dönyanıñ barlıgına inana ikän, vafatınnan soñ üzeneñ Hoday karşısına barıp basasın belä ikän, mondıy sugışçı inde ülemnän kurıkmas. Ä ülemnän kurıkmagan soldatlar kıyın häldä kalganda pozitsiyälären taşlap kaçmas, mesken cannarın saklau telägen östen kuyıp doşmanga äsir töşmäs, mondıylar inde soñgı sulışlarına qadär bogazga-bogaz kilep doşman belän alışır.
Cay kilde digännän, berençe könnärdä ük İsmäğıyl Düsän isemle yeget belän duslaşıp kitte. Kürkäm holıklı, gorur, şul uk vakıtta iltifatlı, yaktı, matur canlı adäm buldı ul. Azrak kına maktançık ta ide, şikelle. Häyer, maktanırlık hakı da bar şul. Anıñ ätise, barlık tugan-tumaçaları belän, angor käcäläre asrıylar ikän, şunıñ mamıgın tarıylar da şäl bäylilär, di. Örfiyädäy ciñel, färeştä kanatıday yomşak, suınıp ölgermägän ikmäk şikelle cılı şällären ätise soltan sarayına kilterep sata ikän. Galäcänäbneñ kızı çibärlärdän çibär Firüzä üze bolar bäylägän şäl börkänep yöri, imeş. Şulaymı, tügelme, İsmäğıyl öçen bu häbärneñ bahası tişek tiyen, şulay da ul maktanma dip dustınıñ küñelen kitmäde.
Küp tä ütmäde, soldatlarnı Rumın cirlärenä, Fokşani isemle keçkenä şähär yanına ozattılar. Menä şunda alar gıysavilar belän sugışka kerde dä inde. Ziräk akıllı İsmäğıyl härnärsägä iğtibar itte, barısın da isendä kaldırdı, tege yäki bu vakıyga turında töptän uylap, nigä şulay kilep çıga soñ äle bu, digän soraularga cavap ezli ide. Çınnan da, ni öçen äle berençe karauga hiçniçek tä ciñelergä tiyeşle bulmagan gaskär, yahşı korallangan, nıklap urnaşkan köye, kayçan ansat kına ciñelep kuya? Ni öçen ber-ber artlı kütärelgän başkort bolaları avızı-borını kan bulıp kiregä tau-urman aralarındagı keçkenä avıllarga äylänep kaytıp sünep kalırga mäcbür? Ni öçen kıytgalarnı iñlägän hunnar halkı, komga koyılgan su tamçısı kebek, üze ük buysındırgan halıklar arasında erep yukka çıkkan? Ni öçen bügenge köndä törek gaskäre urıslar kısrıklavına tüzmi haman çigenä tora? İsmäğıyl, şundıy närsälär turında uylıy torgaç, üzençä näticälär yasap kuya. Baksañ, añlau öçen bik avır toyılgan närsä dä açıklana bara, şikelle. Vakıtı cay kilgändä ul zur şoma taş aldına utırıp aldı da, üz fikerlärenä bertös yomgak yasap alırga buldı. Gaskär başlıgına, bigräk tä il başlıgına, närsälär belergä häm närsälär eşlärgä kiräk? - dip İsmäğıyl üz-üzenä sorau birä häm barmakların bögep sanarga totına: berençedän, härbi ant, äye, yaugirlärneñ härbi ant birüe motlak kiräk. Yugıysä, bu ay betkänçe katnaşam da, kiläse ayda hatın yanına kaytıp kilermen inde, dip yörüçelär bulaçak. Näq bezdäge kebek. İkençedän, sugış başlarga uylıysıñ ikän, başta akça, koral, azık häm kiyem zapası tupla. Cäy sugışka kersäñ, kış dävam itärgä äzer bul. Öçençedän, änä şul koral turında ayırım äytik: ul küp, törle häm yahşı bulsın. İl başlıgınıñ yaña korallar uylauçı, bulganın kamilläşterüçe ğalim-incenerları bulırga tiyeş. Annarı tagı gaskärneñ anık tözeleşe bulırga tiyeş. Mäsälän, yegerme-utız keşelek bäläkäy otryadlar, şundıy biş-altı otryad zurrak komandaga, aları inde işle gaskäri berläşmägä tuplanırga tiyeş. Ä başkort ihtilallarında ber otryad unbiş keşele, ikençesendä 200 sıbaylı.
Alar bertörle burıçnı üti almıy, häm ber-bersenä buysınırga da telämi, şunlıktan kıyınlıklar, butalış kilep tua, sugışçanlık yugala. Şulay uk atlılar, cäyäülelär, ukçılar, tupçılar ayırım gaskäri strukturalar bulıp oyışırga tiyeş. Bişençegä närsä diyärgä? Gaskär bulgaç, yärdämçe hezmätlär bula: olauçılar, meditsina, azık-tölek, kiyem, furac yullau häm täemin itü h.b. hucalıklar. Tuktale, küp gaskärlär razvedkanıñ ähämiyäten añlamau arkasında harap bula tügelme soñ? Sugış bulası urınnı yahşı belü kiräk. Köçle gaskär belän az sanlı doşmanga höcüm itäseñ ikän, çigenü yullarıñ äzer bulsın. Az gına gaskär belän köçle doşmanga karşı sugışka keräseñ ikän, höcüm itep alga baru yullarıñ bilgele bulsın. Hodaynıkın belep bulmıy. Doşmannıñ sanın, koralın, gaskäri tören, äzerlegen, ruhi haläten, täcribäsen, başlıkların belü motlak. Annarı şul, doşman lagerında şımçılarıñ bulsın. Doşmannıñ satlıkcannarı sineñ öçen zur tabış. Häyer, bu şul uk razvedka isäbenä kerä inde. Gaskär yäki il başlıgı barlık il-halıklarnıñ härbi belemen üzläşterergä tiyeş, bigräk tä doşmannıñ strategiyäsen centekläp öyrän. Nihayät, üz köçeñne berkayçan da beterep kürsätmä, kötmägändä höcüm itärgä yäşerten gaskäreñ bulsın.
İsmäğıyl bögelgän barmaklarına karap ala. Ber barmak böklänmi kalgan, monardan ul riza tügel. Töp-tögäl un bulsa häyerleräk bulır ide. Tagın närsä? - dip üz-üzenä sorau birä ir häm kinät fikere üzgärep kuya. Ä nişläp min barısın da belergä tiyeş äle, sugışta ciñügä kiterüçe säbäplärneñ min belmägännäre yuk diseñmeni. Şulay bulgaç, bu çänti barmak kiläçäkkä kalsın. Bälki, min iñ möhim närsäne belmimder äle, dimäk, biredä çänti tügel, uñ kulıñnıñ baş barmagı da kiräk buluı bar.