Şiğırlär - Gabdraşit Ramazanov

Agır häyät
Ğayät salkın cile kışnıñ isäder ide, şul çaknı
Torır, kürdem uramda kızganıç halättä ber kartnı:
Vöcüde( 1) kaltırıy der-der baş öste yap-yalangaçtan,
Küze häm eçkä batmış canı açlıktan talangaçtan.
Kügärgän yöz vä irne, misle cansız, açı salkında,
Kerergä köçlider agır häyät şul — bulsa yalkında.
Rähät yuk, hiç tä asla, ul räzalättä (2) izelmäktä,
Agır dönya, mäşäqät zährilä (3) bäğre kisel mäktä!
Keşe karşısına barıp, ömid itä bögep başın,
Koyıp ul yöz suın şunda sorıy küzdän tügep yäşen.
Oyat kaçkan! Çarasız! Nişläsen? Ul şul bit açlıkta!
Häyättan bizgän ul, di: «Kil, ülem! Yatkızçı balçıkta!»

1 Vöcüde — gäüdäse.
2 Räzalet — hurlık, tübänlek.
3 Zährilä — zähäre ilä.
Sagış belän eş kıylu kiräk!
Cäy könendä ber agaçnıñ yafragınıñ östenä
Töşkän ike tamçı yañgır; berse äytä bersenä:
— Monda bez torgançı, şul tübändäge çäçäkkä bez
Tiz töşik! Ul bik matur bit, tiz töşik niçek tä bez!
İptäşe dä häm kabul itte süzen karışmıyçı,
Yağni süz berkettelär, hiç kalmıymız, dip töşmiçä.
Yuk läkin uylau soñın: ul, hälbuki — bulmak täläf(1),
Uylamıyçı fayda yuk, «töşäm!» diyep yırmakta laf.
Şulvakıt bunlar töşep kitte; çäçäk basılıp kitep,
ärbere buldı hälaqät yir östenä çäçelep kitep.
Näq şulay: ber eş kıylırga buldı zur kayıdım (2) minem;
İtte täklif(3) «kıyl!» diyep küñlem teläü, näfsem minem.
İtmädem kiñäş gakılga min bunı kıyluım belän;
Tik vöcüdkä çıksın ul eş min haman kıyluım beläm!
Yahşı! Eş çıktı vöcüdkä, çıkmadı maksat kına,
Küp zarar kiterde, başta bulsa da asat kına.
Faydalanmak estädem hiç uylamıy ul eş belän,
Beldem! Eş eşläü kiräk ikän haman sagış belän!

Minem fähmem (4)
Kayvakıt kaplıy bolıt-zolmät bara torgan yulım;
Yaktılık kalmıy, kürenmi al vä artım, uñ-sulım.
Nişli dä almıym, baralmıym alga, min yul kürmimen,
Şul karañgılık säden (5) çitkä etälmim, yörmimen.

1 Bulmak täläf — yukka çıgu, hälaqät.
2 Kayıdım — telägem, maksatım.
3 İtte täklif — ämer itte, köçläde.
4 Fähmem — añlavım; uylavım.
5 Säden — kirtäsen.

Kalmıy şulçak därmanım, häldän tayam, hiç kalmıydır,
Belmim şulçak üzem: uñmı bu yagım, sulmıdır?
Şul halättä min ğayät mohtac ulam şul dämdä (1) min
Yaktı yulnı kürsätüçegä, böyek yärdämgä min.
Bervakıt ällä kayan miña ruşan (2) koyaş tua,
Nur çäçä, zolmät-bolıtnıñ üzenä nurlar tula.
Kürsätä nurlar çäçep miña barırga yaktı yul,
Şul karañgılık säden kaldırmıydır hiç taplı ul.
Şulvakıt ğayrät kerä, alga kitäm yöräk belän!
Bulmıy hiç maniğ 3 miña! Barın etäm kükräk belän.
När eşem mäydanga tezleşep kilä başlıy şulay,
Şul koyaşım yärdäme berlän kilälär bit bolay!
häm anıñ berlän kilä mäydanga bu näzmım 4 minem;
Ul koyaşımnı beläseñ kilsä, ul — fähmem minem.
Kötäm!..
Min haman, härdäm kiläse bähtem, iqbalem 5 kötäm!
Bu kara häyät zähärennän çıgu hälem kötäm.
Dönyanıñ zinnätle, aldaulı, matur häyätlären
Kürmäkem kötäm, läkin hıyal bu; hıyalım kötäm.
Bu kara häyät zähärennän küñel tuygan tämam,
Çınnan ul annan küçüemne, mayım, balım kötäm!
Yuk läkin, bu tik hıyallarım gına, ber buş gabäs6,
Buş hıyal berlä bähet koyaşı tuganın kötäm.

1 Dämdä — vakıtta.
2 Ruşan — yaktırtuçı.
3 Maniğ — kirtä, karşılık.
4 Näzmım — şiğırem (tezmäm).
5 İqbalem — uñış.
6 Gabäs — uyın.
Min «bähet» diyep nida itsäm dä, bulmıy berni dä;
Batkan ul bähet koyaşı, misle çıkmas * mäñgegä!
Şunda da kayber vakıt küktä ömidneñ yoldızı
Az gına çäçep nurın tik yaltıraganın küräm.
Ul da tormıydır ozak, därhal kilep bik kap-kara
Ber bolıt kaplıy — bolıt astında kalganın küräm.
Min yänä kalam karañgıda, hıyallarga çumıp,
İqbalem kayçan da ber miña yöz açkanın kötäm.
Kür!
«Min dä bit yazdım şiğır!»— dip, kükkä aşmakçı
bulam.
Däğvalanma, äy Räşid, sin! Aç ta yazganıñnı kür.
«Tasvirım!» —dip tä, kirep tüşne, dimäkçe bulam;
Diqqat it! Yuk-bar hıyal berlän sataşkanıñnı kür.
Eşläreñ eşlä! Fäqät sin itmä hiçber iftihar2;
Aşma Hodañnan, haman, härdämdä vöcdanıñnı kür.
Çın keşe bulmas isäñ, menä mä şul siña:
Yomma küzeñ, aç ta diqqat it vä noksanıñnı 3 kür!

Yäş çaklar
Küñel sızlıy, sızlıy! Utlar yana
Könläp, aylap ğomer ütkängä!
Kuldan kilgän nindi faydalar bar
Bik buş kullap ülem kötkängä?
Könnär yañalana bara haman,
İbne insan haman iskerä;
Bu kön bolay torsa ber tös belän,
İkençe kön başka tös kerä.
1 Misle çıkmas — çıkmas tösle.
2 İtmä ... iftihar — maktanma, gorurlanma.
3 Noksan — kimçelek.

Küñel
Ğayräte süngän halät berlä küñel süngän häzer,
Ber yäşel yafrak korıp şiñgändäy ul şiñgän häzer.
Tuktamıy, bu törle maksatlarga oçkan bılbılım,
Ber torıp oçmastay üz urnına ul kungan häzer.
Ber hodaylık, ruhanilıkka tik birgän başın,
Al-gölenä dönyanıñ kızgudan ul düngän häzer.
Dönyanıñ mihnät, mäşäqät berlä itkän zolmına
Baş igän, yazmışka häm bökkän başın, küngän häzer.
Vaktilä çınlap kına bulsa da bähten intizar1,
«Yalınıçın» algan bähettän, karşı kul selekkän häzer.
Bu hodaylık belän tınsız kalıp, meskin genä,
Zur täesir berlä neçkärgän vä moñlangan häzer!

Yafrak
Çıgıp urman çitendä yalgızı tik ber agaç üste,
Tämam yafraknı yardı; törle yaktan cil, davıl iste.
Agaç kuätle iskän cil, davılga karşı tormakta,
Ä yafraklarnı cil tuktatmıy, arlı-birle yırmakta.
Bu hälgä cömlä yafraktan fäqät ber yafragı tüzmi:
«Bu urnım bik naçar, Rabbem! Bu urnımnan mine öz»,—
Di.
Kabul buldı teläge: küp vakıt ta ütmider şunnan,
Oçırdı çitkä bik kuätle cil yafraknı urnınnan.
Bu urnınnan kotıldı häm utırdı urnına küñle,
Väläkin urnı yuk şul, küñle dä tik şunsına künmi.
Kerep urmanga, ul bardı imängä: «Kardäşem sin,— di,—
Mine yafrak itep, zinhar, üzeñä alçı!»— di inde.

1 Bulsa ... intizar — zarıgıp kötsä.

«Üzemneñ yafragım küp, min üzem yafrakka bik baymın;
Şulay bulgaç, alu mömkin tügel, min sine almaymın».
Kayda barsa, imän birgän cavapnı bar da birmäktä:
Ayak asta urınsız taptalıp ul el dä yörmäktä.
Diyä şunda: «Naçar cirdän kotıldım dip totıldım bit!
Bu hurlıkka töşärgä yahşı cirdän nik kotırdım?
Nik?!»

Koyaş çıguı

Sızıldı yämle, kızgılt tañ, itep mäşriq yagın
mähdüd;
Avılda, yılga artındagı öydä inde sünde ut.
Cebette inde çık ta bar üsemleklärne kırda,
Kötülär uyganın kitte matur, lätıyf 1 bolınnarga.
Yözäder ak bolıtlarnıñ yanında ak toman küktä,
Bolınga baralar kazlar, tezelgännär güyä cepkä.
Uyandılar adämnär dä, baralar aşıgıp kırga;
Koyaş ta häm kürende inde, kitte şatlanıp cir dä.

Küñel teläge
Atlıgadır häm dä özgälänä gel
Zur, ğali bulgan teläklärgä küñel.
Kaplanıp algan kısan tormış belän,
Mäğnävi zindannı ğayrät, köç belän
Estider väyran itärgä (vatmaga),
Barça totkınlıknı çitkä atmaga!
Atlıga ber zur azatlıkka turı —
Kayda can irken, rähätlektä yöri,
Häm bähetneñ çişmäse kayda çıga,
Kayda yaumakta bähetneñ yañgırı;

1 Lätıyf — güzäl, näfis.
Kayda irkenlek belän mähdüd 1 häyät
Näm bötenläy başka tormışnı sorıy.
Haklısıñ, küñel, biyekkä suzıluga,
Kilmäsä täqdir vä yazmış arkılı!

Ana mähäbbäte
Miña könnärdän ber kön zur miherbanlı, ğaziz änkäm,
Minemçä, iñ çiten eş kuştı, şul çakta dide: «Bäbkäm,
Böyek, çın ber tırışlık berlän sin bu könnän ük ezläp,
Halis 2 bulgan mähäbbätne tabıp birçe miña tizläp,
Ki ber dä betmäsen ul, kalbemezgä 3 taza bağlansın,
Urınlaşsın tökänmäslek bulıp häm mäñgegä kalsın.
Tabarsıñ sin anı, läkin tabalmam dip ömid özmä,
Tırış, anı tabu uğrında 4 küp cirgä barıp ezlä!»
Totındım änkäyem kuşkança ezlärgä, haman ezlim,
Baramın anda, monda; yuk!.. Üzem el dä ömid özmim.
Şulay ezlim ki, hätta kakmagan ber işek kalmıy,
Telänçedäy soraymın, ah! Läkin kitäm taba almıy.
Yörimen ezlänep, ahlar orıp, tabalmıymın el dä;
Ömid özgäç tabudan, öygä kayttım kaygılı häldä.
Minem kaytkannı kürgäç, änkäyem çıktı miña karşı,
Ni äyter inde dip, kurka küñel, canım kilä şau-şu.
Küräm: änkäy açılgan häm yözendä uynıy şatlıklar,
Küräm: küzlärendä mäğnäle zur ber mähäbbät bar.
Ki şundıy ber mähäbbät ul! Anı ezläp täqät bette,
Yırak ta bulmagan ul, buşka küpme ictihad kitte.

1 Mahdud — uratılgan.
2 Halis — saf, çın.
3 Kalbemezge — küñelebezgä.
4 Uğrında — yulında; öçen.

Tugan il
Äy tugan ilem, tabiğatneñ matur, yämle yagı!
Ul barınnan canga söykemle, aña yakınragı.
Bar hıyal anıñ, anıñ tuğrında tik min uylıymın,
Min anıñ çön moñlanamın häm anıñ çön köylimen.
Şatlanam anıñ öçen häm kaygıram anıñ öçen,
Şatlıgın urtaklaşamın häm dä büleşäm kaygısın.
Anda şatlıklı tabiğat, anda dönya ocmahı;
Tartasıñ küñlemne, äy yämle tugan ilem yagı!
Min sine söyäm! Yörägem dä mähäbbätkä tibä,
Kaynıy dulkın häm, barıp, ğacäep kırıylarnı öyä.
Nindi yämle anda küklärneñ açık kük kürenüe
Häm dä kırlarnıñ yäşelleklär eçendä törenüe!
Yäm-yäşel taularnıñ östendä yözäder ak bolıt,
Kük yöze şul taular östendä tora gömbäz bulıp.
Küz bötenläy bağlana anda tabiğat kürkenä,
Ämma eç yalkını belän tulgan yöräk köçle tibä.
Ärni can yäşren genä, ireksez tägäri küz yäşe,
Moñlanıp, çiksez täesirlär belän küñlem taşıy.
Sızlana, çumgan hıyalga, kiçeräder uydan barın,
İskä töşeräder anıñ monnan elek bulgannarın.

Kışkı sähra
Yıraklarga suzlıp kitkän sähra,
Küm-kük kürnä ofık tomanı;
Oçrata küz iñdä yıraklarnı,
Çiksez buşlık, çiksez dönyanı.
Yap-yalangaç, moñlı tora torgan
Änä tege urman artında
Yaltırıylar karlı tezmä tağlar...
Bar da moñlı minem karşımda.
Boygıp tora karnıñ urtasında
Yalgız gına üskän ber kayın;
Başın izi miña moñlı gına,
Katı davıl selketkän sayın.
Bolındagı tuñgan batkaklıkta
Korgan kamış bantın selketä;
Kinät kilep, yomşak karnı böterep
Yıraklarga alıp cil kitä.
Här närsä dä boyık, bar da tuñgan,
Bar da ap-ak, bar da kaygılı...
Hay, bu ütkän ğomer, avır tormış!
Özlä bäğır, özlä... häm cılıy!

Kaygılı yulçı
Kilä yulçı salnıp, uyga batıp
Tugan ilgä, sağnıp, can atıp;
İrnep kenä atlıy arganlıktan,
Köçkä-köçkä ayak kuzgatıp.
Yörtep ala kayçak yäşel kırga
Yartı gına açılgan küzen,
Ara-tirä şunda karap ala
Gömbäzlänep kitkän kük yözen.
Tagın salna, basa törle uylar,
Küñelsezlek çıkkan yözenä;
Selkenäder, kürnä, irennäre
Söyli ällä ni üz-üzenä.
Yakınlaşa koyaş batışına,
Külägälär inde ozaydı,
Hava inde häzer salkınsımak,
Koyaş 1 kızuı inde azaydı.

1 Koyaş — gazetada: koyaşnıñ.

Allandılar mäğrib 1 bolıtları,
Kızıllandı koyaşnıñ nurı...
Näq şulvakıt yulçınıñ aldına
Açlıp kitte tugan il kırı.
İsäytmägän ber eş bulgan kebek
Siskände ul, kütärde başın;
Sulap aldı da ber, tägärätte
İke börtek kaynar küz yäşen.
Elektäge bulıp ütkän hällär
Bar da yattı kilep kükräkkä...
Bala kebek yığlap ta yibärde,
Çıdıy almıy yangan yöräkkä.

Korgan yafrak
Korgan yafrak katı davıllarda
Bärlä, suğla, mäeyus şaltırıy...
Şulay bähetsezlek kilgän çakta
Yäş yörägem der-der kaltırıy.
Ägär özep bärsä şul yafraknı
Märhämätsez katı cil-davıl,
Alıp kitsä anı yıraklarga,
Nişlär inde, meskin, anda ul?!
Şulay özlep kitsä yıraklarga
Minem yalgız meskin yafragım,
«Kuılıp yörsä mähnät cile belän,
Kürmi ğaziz tugan il yagın!
Nişlär mikän meskin?Anıñ öçen
Kem kaygırır ikän, kem cılar?!
Yat illärdä hezmät sörä-sörä
Taşlangan başkayın kem cıyar?

Mähäbbät çişmäse
Mäñgedän küñlem küge astında ber zur çişmä bar:
Ul ğacäp çişmä — «mähäbbät çişmäse» dilär añar.
Köçle çığşı bar anıñ häm bar aga torgan yulı,
Küpme aksın, küpme taşsın — betmi ul, gel tup-tulı.
Tormıy ber häldä läkin ul, torsa da gärçä tulıp;
Bolgana... häm kaplagan küñel kügen bik zur bolıt.
Fitrıy 1 ul härkemdä, läkin barsı bertösle tügel:
Kaysısında köçle ul, kaysısında bik köçle tügel.
Şunda da äüvälgesennän bik bähetle soñgısı:
Ul azat canlı, zäğıyf bulgaç mähäbbät toygısı.
Yuk, alışmıym şul hälemne ul bähetkä bervakıt!
Saf mähäbbättän yanu, özelü miña bik zur bähet!
Min telim: mindä mähäbbät çişmäse artsınçı gel,
Çişmä yanında haman üssen, çäçäk atsınçı göl.
Käm töşersen şul çäçäkne köçle dulkınnar kagıp
Çişmägä häm şul agım berlä çäçäk kitsen agıp.
Ul agar şunda yıraklarga tämam şiñgängäçä...
Min söyärmen tändä canım mäñgegä süngängäçä.

Moñlı tavış
Nindi tavış soñ bu? Tın da almıy min tıñlıym anı,
Ontamın karşımdagı bar närsäne, bar dönyanı.
Nindi moñlı ul! Anı tıñlap tuyu mömkin tügel,
Ber tuyımsızlık belän aulıy anı mäftün 2 küñel.
Anda kaygı, anda yäş, anda mähäbbät vä ömid...
Nik tagın iskä töşälär soñ?! Barı da ütte bit!

1 Mäğrib — könbatış.
1 Fitrıy — tumıştan.
2 Mäftun — üz-üzen onıtıp soklanuçı.

Ul häyät kiymenä kigzep, barsın alga kiträder,
Kaysı küptän inde ütkän, kaysı yuk inde häzer.
Häm kilä küz aldıma ul — kaysı küptän inde yuk,
Kaysı yäşlektük minem yäş bäğreme buldı tämuğ.
Kabna eçkä ut, tagın agulanadır yäş yöräk,
Tamıza häm küzlär dä yäş tamçıların siräk-siräk.
Soñ nigä inde miña bu törle häsrätle sagış?
Bar da küptän inde ütkän... Nindi bu moñlı tavış!

Ozın tön
Eçpoşırgıç tön ozın... betmäs kara uy tön kata...
Ah, yanam... yäşeren yanam! Tizme... tizme tañ ata?
Bik yırak şul yämle tañ... Urnım — täräzämneñ töbe,
Yoklamıym... Mömkin tügel... Uydan bötenläy baş kata.
Bik uñaysız! Kemgä dä kulnı birergä yuk! Çiten!
Kıçkırasım la kilä... Bulmıy! Nider ber tuktata.
Tıp-tın öygä ay nurı töşkän... hıyal... yämsez hıyal!
Kurkamın... ayga karıym, ul da läkin tizdän bata.
Küz salam kükkä, mine tartkan matur yoldız yırak,
Tik yıraktan ul sünär-sünmäs nurın cıltırdata...
Battı ay, inde häzer kem berlä bülşim moñnarım?!
Ul matur yoldız yırak küktä... Yırak sin dä, yarım!
Söylim[yın] kemgä, ruhımda närsäder bik-bik tıgız...
Ahrı, kargaldı başım yöklärgä tik yalgız barın!
Bar yirem tın... Uy-hıyal tönnän kara... Ah, kısılamın!
Küz salam kön çıgışına. Buş! Bik yırak el dä tañım!


Yapan
Yaltırıy kar... Yaltırap, cäylep yata moñ, tın yapan...
(Anda küp kaygı soñında älseräp küzne salam.)
Ah, ciñel! İrken... Tora sızlıp ofık — küm-kük açık;
Urman artında tezelgän tezmä taular, kük — açık...
Nindi şatlıklı cihan! Balkıy koyaşnıñ da nurı,
Anda taular da kömeşlängän şikelle — yaltırıy.
Yaltırıy bar yir... Küz alda açla başka ber cihan —
Meñ ömid, şatlık, mähäbbät... toygısın eçkä cıygan.
Anda min ber kaygı-häsrättän cuanıçlar tabam,
Tormışımda nık barırlık zur yaña köçlär tabam.
Anda yäm, anda maturlık, anda aklıklar tulı,
häm teläklärgä turı ber yaktı, ak yul yaltırıy.
Anda därt, arzu, ömidneñ [lä] mökatdäs Käğbäse,
Ak bähet, yaktı bähet, nurlı bähetlär väğdäse...