İl totmıyça, Tel totıp kara...

İl totmıyça, tel totkan halıklar öçen, yağni üzläreneñ möstäqıyl däüläte bulmagannar öçen tel mäsäläse härvakıt kisken – kabırgası belän, yağni könüzäk mäsälä bulıp tora. Äye, Atilla Rasihnıñ mäğlüm hikäyäsendäge «tel mäsäläse» inde ul – tragediyäse, komediyä-satirası bergä ukmaşkan. Tel «ozın» bulu da telne kıskarta. Yağni ber-berse belän ızgışıp, berniçä märtäbä däüläten yugaltkaç, tatar aldında tugan telne saklau probleması barlıkka kilgän... Äy yaratabız inde bez ber-berebez belän üzebez öçen zıyanlı bähäs korırga. Akılga utırganıbız yuk äle. Bügenge köndä dä üzebez belän üzebez bähäsläşkän bulıp, telebez öçen caylı bulgan «yañalif»ne dä kaytara almadık. Yaratabız şul çäbälänep alırga. Millät öçen berär uñaylırak forsat çıga başlasa, bezneñ tatar kiregä süz äytergä aşıga. Nişläpter, Mäskäüdäge tatarlarnıñ kayber dairäläre kotkıga kübräk bireldelär kebek. Tik kayda gına yäşäsäk tä, tatarnıñ «pervıy» sortı da, başkası da, iñ berençe, bez ber-berebezgä kiräk. Bez barıbız da ber oçtan kayılgan... Hodayga şöker, tatarnıñ genı – näseldänlege köçle, «töştän soñ» bulsa da, akılı da bar... Däüläten yugaltu çorınnan alıp, yulda köçle karşılıklarnı ciñä-ciñä, bilgele, zur yugaltularga da duçar bulıp, tırışıp-tırmaşıp telen saklıy. Tel saklau – üzeñne saklau inde ul. Ciñelü açısın beraz tabıp algan şatlıklar da kimetkän sıman bula. Halkıbıznıñ ädäbiyäte, sänğate ber külämdä saklanıp kalu şul şatlıklarnıñ iñ möhimeder möğaen. Telebezneñ borıngı ürnäkläre dä alarda saklangan.
Möstäqıyl däüläteñ bulmagan häldä tel saklau çitenlegen başkalar misalında da kürsätep ütep bula. Tatardan bik küp märtäbälär uzdırıp, böten dönyaga taralgan, läkin şul uk vakıtta ber-berse belän iñ oyışkan -berekkän millät bulgan yähüdilär dä tellären bötenläy diyärlek yugaltıp betergän bulgannar ikän. Alay-bolay itep, cir satıp algan bulıp, İzrail däüläten tözegäç, yazmadan tel torgızalar, dip söylilär...
Ay-hay, çiten ul il totmıyça, tel totu. Sineñ teleñä uramda bäylänälär, eşeñdä bäylänälär, mäktäptä (şkulda) bäylänälär, balalar bakçası (sadikta) bäylänälär. Brecnev çorı digän yıllarda eştä avız açıp, üz teleñdä süz äyterlek häl kalmagan ide:«Ne govorite po tatarski, eto ne kulturno!» Kurkıtunıñ şundıy “kulturnıy” yulın taba belälär digen, ä! Yarıy äle, Raziyä apa, Möslimä, min:« Öyränegez sez dä bezneñ telne, ğomer buyı bezneñ belän bergä yäşisez bit», – dip äytä ala idek. Ä bersendä, uramda, tatar keşese dip yalgış endäşkäç, «vaş poganıy yazık» dip yözgä bärep äyttelär...
Menä tagın bezneñ öçen çiten zamanalarnıñ kara ofıgın açabız, dip, cirinovskiylar yögereşep yörilär. Bezneñ barlı-yuklı däülätçelegebezgä teş kayrıy başladılar. Häm iñ yamanı – tatar şunda uk artkı hutka basa başladı. Matur gına tatarlaşıp kilgän mäktäp-gimnaziyälärebez küzgä kürenep artka taba tägäri. Anda ukuçı balalar ber-berläre belän urısça söyläşä başladılar. İñ oyatı, soraştıra başlasañ, «Kazan utları» curnalınıñ, «Mädäni comga» gäziteneñ ni ikänen ... belmilär, başkaları turında äytep torası da yuk. Mondıy çorda bezdän bigräk tä oyışkanlık, bigräk tä eçke oyışkanlık taläp itelä dä inde. Halkıbıznıñ millät öleşe äytkän, söylägän, yazgan härber ügetläü süzlärenä barçabız da kolak salıp, añlap – çin – po – çinnarga, türä-karalıkka, yäisä ğadi ber tatar keşese buluga karamıyça, vak-töyäk «minminlekkä», havalanu-zurlanuga, bötenläy dä naçarı – bitaraflıkka birelmiçä, öç könlek dönyanıñ aldagıçlarına kızıgıp, satılmıyça, tugan telebez mäsäläsendä barıbız da ber bulıp, anı yaklaşsak, saklaşsak ide! Bezneñ ğomer mizgel, ä tatar tele barıbızdan da olı, ğalibanä, ul meñ-meñ yıllarnı kiçep kilä. Bilgele, tugan telebez dä tatarga rähmätle bulaçak – üzeneñ güzäl gıybäräläre belän kolaklarıbıznı irkäläp, ukıgan çagında küzlärebezgä dä şifa bulaçak. Bezdä eçke oyışkanlık patşa Rossiyäse zamannarında uk bulgan. Tik bügenge şartlarda andıy oyışkanlıknıñ tagın da zurragı taläp itelä. Alda äytep ütelgänçä, un-unbiş yıllar elek, salkın karnı tişep, cirdän kalıkkan umırzaya çäçäge tösle, ber-ber artlı açılgan tatar mäktäp- gimnaziyälärenä konkurs belän ukırga kerü , azaydı gına tügel, annan kire agım başlandı. Bezneñ ata-analar şundıy da ber «sizgerlek» kürsätälär, imeş, zamanalarnıñ kaya taba barganlıgın bik tiz añlap alalar... Namus digän närsä dä bulırga tiyeşter bit äle dönyada? Üzeñneñ tatarlıgıña – tugan teleñä hıyanät itü namuslılık bilgese tügelder inde ul. «Böten dönyası butaldı, namus-häyä kalmadı», – dip üzeñneñ dä zarlanırga hakıñ kalmıy iç!..
Brecnev zamannarında minnän tugan telne yaratıp öyränüçelärneñ berse genä dä Gorbaçev-Yeltsin çorında barlıkka kilgän uram bazarlarına sügenüçe, eçüçe-tartuçı satuçı hatın-kız bulıp çıgıp basmadı. Aylar-yıllar buyı rätläp hezmät hakın birmägän çaklarda da yä teş yamatırga kiräk bulganda, yä baş avırtkanda şifahanälärgä barganda min alarnı üzläreneñ eş urınnarında oçrata idem. Kürenekle yazuçıbız Täüfik Äydineñ böten dönya buyınça sibelgän tatarlar turında yazuın kübebez belä bulır. Ul surätlägän yözlärçä tatar keşeseneñ härberese tatar mäktäplärendä ukıp, alga taba elekkege SSSRnıñ ällä niçaklı märtäbäle yuuylarında(vuzlarında) tagın da belem estäp, dönya küläm ataklı keşelär bulgannar. Belmäsäñ, bel digändäy, atom reaktsiyäse ütkärelä torgan kazannarnıñ nıklıgı da Kazan şähäreneñ ike-öç kenä yortlı Zavod uramında uynap üskän, tatarnıñ 12 mäktäbendä belem algan, bezneñ tatar keşese Şäükät İbrahimovnıñ fänni häm ğamäli eşçänlegenä turıdan-turı bäylängän bulgan ikän. Ätise-änise yanına kunakka kaytkan çagında, gel kazan, kazan dip söylägäç, üzeneñ atı belän yök taşuçı bulıp eşläüçe ätise:« Şul ğomer ukıp, ber rätle kazan da yasıy almadıñmı äle?» dip, şayartıp äytä torgan bulgan. «Tatar mäktäbendä ukıp, keşe bulıp bulmıy», digän kayberäülärgä cavap bulıp yazıla minem bu süzlärem. Yuknı söyläp yörmik, tatar mäktäbendä tırışıp ukıgan balaga nıklı belem alırga da, çın keşeçä tärbiyälänergä dä mömkinleklär citärlek. Ruhi yaktan keşe bulu bügenge köndä iñ ähämiyätlese äle ul. Urıs mäktäbendä ukıgan här tatar balası yugarı uku yortına kerep ukıy dip belerseñ. Alay tügel iç, annan sorı massa kübräk tä çıga. Bu hakta Kazan däülät universitetı studentı Elmira Gıysmätullina bolay äytä: “ Urısça millionlagan keşe ukıy... Ä şulay da ilebezdä küpme sukbaylar, eşsezlär, yarlılar, cinayätçelär...” Yäisä bik tä bilgele, kürkäm ukıtuçı, Daur uramına urnaşkan pedagogik kölliyätneñ direktorı Marat Lotfulla ulı Gaynetdinovnıñ äytkännärenä kolak salıyk. Tulay torakta yäşäüçe dürt yöz student bala arasında ber genä narkoman da, eçkeçelek belän şöğıllänüçe dä, tämäke tartuçı da yuk, di ul. Ä menä tatar mäktäbendä ukıp, berärseneñ balası alga taba ukıy almasa, bu süz tiraclanıp taratıla. Bu eştä balanıñ äti-änise «tırışlık» kürsätä... Ğayepne başka cirdän ezläsä döres bulır ide...
Zamanalar üzgärep, hosusilek, hosusiläşterülär kilde. Baylık şähsi kullarga küçä. Bälki tatar bayları da kübäyä töşär äle dip ışanası kilä. Tik älegä alar elekkege Hösäyenovlar da häm başkalar da tügel. Tatar telen yäşätü öçen matdi yärdäm kiräklegen añlıy torgannar siräk kürenä. Östävenä härtörle kızganıç hällär şahitı da bulırga turı kilä. Beraz hälle bügenge kön tatar keşese ber şähärdä ike dä uylamıyça mäktäp, mäçetkä isä hatın-kızlar öçen irken yankorma tözette. Şulçakta ber din eşleklebez bulışçıbıznıñ şähsi tormışında kötelmägän ...etlek eşläde... Ayanıç ki, yäş keşebez mäçettän dä, tatar tormışınnan da bizde. Ul häzer başka halıklar arasında. Menä şundıy yugaltu. Mäçet-mädräsälärdä tugan telneñ bik az öyränelüe alarnıñ citäkçeläreneñ tatarlık añı tübän däräcädä buluın da kürsätä küräseñ.
Bez gelän-gelän genä tiskärelek-kirelektän tormıybız iç inde. Üzebezneñ uñay sıyfatlarıbıznı ezläp tabıp, bilgeläp karıyk äle. İñ berençe, min bezneñ tormışta bik kızıklı ber hälne beläm. Ällä kaylarda, Tatarstannan çittä yäşäüçe, tugan telebezdä rätläp ipilek-tozlık ta söyläşä belmäüçebez dä “rodnoy yazık” digän grafaga “tatarskiy” dip yazdıruçılarıbız turında äytüem. Soñgı vakıtta ul grafanı yukka gına betermädelär iç inde, kemgäder komaçaulıy...
Annan, tagın da mäktäp belän bäyle häl. Ata-analar mäktäpkä kilep: “İpi, toz dip äytterä almagan balalarıbızga tugan telne öyrätäsez, rähmätlär yausın sezgä”, – dip yılıy-yılıy äytälär ide. Monda äle yılau gına tügel, ber küñelle kızık ta bar. İdel-Ural töbägendä şul Brecnev hakimiyäte yıllarında urısça ukıtuga küçep betkän katnaş mäktäplärdä tugan telne öyrätü barı tatarlarda gına ide. Soñınnanrak, bezdän kürep, başka halıklar da ukıta başladı. Kürkäm sıyfatlarıbıznı barlap, bügenge könnän dä misal kiterep bula. Barı tik bezdä genä mäktäplär häm yuuylar – yugarı uku yortları öçen urıs balalarına häm studentlarına atalap programmalar tözelgän, däresleklär çıgarıla.
Söbhanallah!
Tatar halkı üzeneñ yäşäeşeneñ caysız-uñaysız çorlarında tugan telen cır cırlap ta saklıy. Bu uñaydan bik zur yärdämçebez ul cır. Sihri köylärgä ürelep, kolakka yatışlı süzlärebez küñelgä señä, üzläşterelä. Tatarnıñ iñ küp bargan-yörgän cirläre teatr häm cır kontsertlarıdır. Tik soñgı yıllarda cırga kagılgan uñaysızlıklarıbız da çıgıp tora. Globalläşterü şaukımı (imperializmnıñ yaña şäkele) milli köylärebezgä dä höcüm itä başladı, dönyaküläm ber törle köysezlek-moñsızlıkka tartıp kertmäkçe bulalar. Tatar köye hätta üzebezneñ törki kardäşlärebeznekennän dä ayırılıp toruı belän yäşäde, äle dä şuña omtılırga, ayırımlanırga kiräkter. Moña çaklı tatar kolagı iñ neçkä moñlı borılışlarnı, melizmnarnı işetep yäşäde, ä inde ber-ike genä notadan torgan, turıdan-turı kıçkırta torgan “köylär cırlıy”, tıñlıy başlasak, bötenläy dä tupaslangan kolaklı tatarlar kaveme barlıkka kilergä mömkin, Allah saklasın! Üzläreneñ köylärendä melizmnar bulmagan halıklarnıñ kolakları bezneñ köylärneñ neçkäleklären işetmi iç, härkemneñ üzençä.
Gafu, yazmamnıñ bu öleşendä üzebezneñ uñay sıyfatlarıbıznı gına barlıyk, digän idem, şunı dävam itik äle. Däülätçelek strukturalarıbız da tugan telne saklauda tırışlık kürsätergä omtıla. İ kardäşlärem, ägär dä sez mart ayınıñ soñgı un könlegendä Mädäniyät ministrlıgı häm Hor cämğıyate oyıştırgan Sigezençe hor assambleyaseneñ soñgı kontsertın gına karasagız da küñelegezgä küpme huşlıklar alıp kayta idegez. Köye belän bergä süzläre dä cırlap torgan äsärlär iñ köçle alkışlarga kümelde. Böyek telebezneñ ciñüe, tanatanası ide bu!
Bötendönya tatar kongressınıñ tugan telebezne saklau buyınça eşçänlegen dä ozak itep söyläp häm yazıp bulır ide.
Üzebezne beraz maktap algaç, tagın da borçulı hällärebez çabudan tarta. Telebezne bayıtuda bez yalgışrak yulda bugay. Böten halıklarda da tel, nigezdä, alınma süzlär hisabına bayıy. Barçası da kürşesennän süz ala da, üz teleneñ kağıydälärenä turı kiterep, anı äytä başlıy; yaña süz şulkadär dä üzläşep kitä, anı çittän kergän dip söyläüçe uylamıy da, barı tik ğalimnär genä ul süz tarihın öyränep-tikşerep, anıñ berençel nigezen tabarga mömkin, çınlıkta ul süz kabul itkän telneñ üzeneke bulıp yöri – işi vetra v pole kebek. Ä menä bezneñ tel misalındagı hällär ğacäpländerä. Bezdä alınma süzne üzeneñ iske kağıydäläre buyınça härefen härefkä turı kiterep yazalar, avazın bezneñ artikulyatsiyägä turı kilmägän oçrakta da bugaz yırtıp äytälär häm... äytterälär. Güyä bezne kemder küzätep, bolar süz urlamasın dip, karap-tikşerep tora. Näticädä, tege süz dä “min sezneke tügel” dip “kıçkırıp” tora. Alay tel bayıtıp bulmıy. Üzebezneñ tel tegermänendä tarttırsak kına bezneke bula ul alınma süz. Tel bayıtunıñ tagın ber yulı – dialekt süzlärdän faydalanu. Tatarnıñ dialektları bay, küptarmaklı, şundıy kiräkle, şundayın da matur süzlär küp alar eçendä, saylap-saylap kına iñ kiräklelären, iñ maturların alası gına kana, läkin yalt itep karşı töşüçelär tabıla... Bu hälne dä üz botagıñnı üzeñ kisü dip äytmiçä, başkaça äytep bulmıydır.
Tel saklau häm anı bayıtu mömkinçelege bulıp torgan tagın ber urnıbız bar. Bezneñ şartlarda bu urın berençelärneñ dä berençese äle ul. Bar ul andıy urın – ul ğailä. Äbi-babayı, äti-änise, ugılı-kızı bulgan ğailädä mölder-mölder genä tutırıp, gölder-gölder genä görläşep-söyläşep utırunı gına küz aldına kitersäk tä, tugan telebez öçen borçılularıbıznıñ näq yartısı yukka çıgar ide! Sirägräk küreneşter şul bu. Yışlanıp torsın ide şundıy matur manzaralar, küñeldän agılgan teläklär. Şiğır dä şunı teli:
... Gazizem dip, qaderlem dip,
İrkäläsäm balamnı,
Bu çınında üz telemne –
Tatar telen barlavım.
Şikärem, balım disäm dä,
Bal tämen toyam teldä.
Çın tatar ğamäle bulır –
Söyläşik tugan teldä!
Gaziz telem – çiksez kügem,
Sin – diñgezem, hıyalım.
Mäñgegä sine yäşätü –
Berdänber ihtıyarım!
“Mädäni comga”, 23 aprel, 2004 yıl