Atay - 06

jaş ırçını sırtınan taanıp aldı. Alar menen birge oturbasa da ulagadan, je üydün
sırtınan şıkaalap taanışkanına ele ıraazı.
Kalıñ eldin arasında koluna komuz karmagan kişiler da jaynap jürüşöt. Alardın
elge taanımalı da, belgisizi da bar. Oşonço önörpozdordon surnayçı abışka menen
ırçı bala gana jarçılıkka tandaldı.
Surnaydın dabışı basılganda boz balanın kolundagı komuzga til kirdi, birok küü
artkı adamdarga ugulbadı. Şañşıgan barçınday jaş jigittin şañkıldagan obonu,
şirin sözdörü gana küüldögön toptun dabışın surnaydan beter basıp, miñdegen
bermettey çaçılgan sözdörün talaaga jiberböö üçün kulak toskon köpçülük boluştun
jardıgın uguştu.
Jarlıkta: baarıñar ayıldan çıgıp, kaşattın üstünö çogulgula, azır tamaşa
baştalat dep kabarlandı.
Tirelişip turgandar attuu, jöö boluşup kaşattı közdöy çubap jönöştü. Añgıça
«Toktogul», «Toktogul»
degen ündör uguldu. Eldin dabışı kürü-küügö aylanıp «Toktogul» degen söz alıska
ketti.
Köpçülüktün köñülü arı Beş-Taş taraptan çıkkan beş-altı kişige buruldu.
Alardın arasında belgilüü bay, je boluş bolbogonduktan, aş başkaruuçular
çakırılbay kelatkan Toktoguldu tosup çıguunu kaalaşkan jok. Birok anı menen
uçuraşuuga jana karaanın körüügö kumarluu el büt boydon uturlay bastırıştı.
Bilermandar elden ajıraşıp jalgız kalışa turgan bolgondo özdörü da akınga
uturlay bastıruuga argasın boluştu.
Çuruldagan kalk Toktoguldu kurçap kalıştı. Janına jetkender kol alışıp
uçuraştı, bir katarı baş iykeşip, akındın didarın körüşköngö ele ıraazı
boluştu. Aldıñkı kişilerdin daldaasında kalışkan kee bir azamattar biz da anın
ireñin körüp kalsak degensişip, üzöngügö tura kalışat. Toktogul alarga
birdemelerdi aytkansıdı. Aldıñkılar duu külüşüp, artkıları özdörünçö
jılmayıştı. Bul joluguşuuda akın ırdar ele, birok bir jakka bet algan eldin
kıymılın baykap, alardı toktotkusu kelgen jok.
Kudaybergen boluş suunun agımına okşop bet algan jagın kaptagan kalktı
Toktoguldan bölüp aluu üçün toptu jöölöp kirüügö kudureti jetpegenden kiyin
Toykojogo surnay tarttırıp, eldin küüldögün basıp, toptu açkandan kiyin gana
jigitterine buyruk kıldı:
— Irçını üygö tüşürüp, çay bergile!
Toktogul tigilgen üylörgö jönögöndö el kaşattı közdöy bet aldı.
Suban jardanışkan kalıñ atçandardın orto çeninde ele. Epildep teminip, alga
jütkünsö da, atının tumşugu batar jılçık tabılbadı. Ataydın içi bışıpketti:
— Çü, debeysizbi, Toktoguldu köröbüz.— Al çoñ atasının moynun kuçaktap, kolu
menen anı sakaldan akırın bulkup koydu. — Artka kayrılıñız.
— Kantet, tentek? — Kişiler şıkalıp kalgandıktan, Suban atının başın
artına bura albadı. Karıya kıymıldın suyuluşun küttü. Artka burula albaganı
menen toktop turup, kaçan gana jöölöşkön atçandar seyrektegende, atının başın
artka kayırdı.
***
Toktogul kelgenden kiyin bayagı kagıragan ırçılar eldin arasına jitip-jitip
jogoluştu. Komuz karmagandan Alımkul gana kaldı. Kabırgası karjaygan kara
atının kaptalına jaz-küz jalbırak töşöp, kışında açık içmek tokugan Çor ırçı
gana bir kabat üzöngüsün çirene teminip, anı-munu aytıp, topton-topko öz aldınça
jarçı bolup jüröt.
— Çokem jarayt! — deşip, taanıgandar külüp kalışat.
Çor eldin külküsü menen işi jok, eski taar beşmantının sırtınan ak kayış kurun
kınjıyta kurçanıy, kara kalpagın basa kiyip, çü dep atına kamçı basat. Kara at
kuyrugun şıypañdatıp tekireñ menen jönögöndö epsiz çoñ neme uçuu üçün küülönüp
çurkagan jorudan beter kaldaktayt.
— Bul kara döönün tun balasına okşogon Çorbu? — dep suradı Toktogul
janındagılardan.
— Oşol, oşol.
Çoñdordun arasına batpay, je jarçılıkka jetpey, emne kıların bilbey jürgön Çor
Toktoguldu izdep jürüp taap salam ayttı:
— Assalomaleykum! Asıl Tokom, amanbı? İlegilektey arbaygan kara nemenin
jürüşünö kı
zıgıp, tamaşalagısı kelip turgan Toktogul anın salamın alik alıp, sözgö imerdi.
— Botom, çagaydın çak tüşündö üyürünön adaşkan aygırday añkildeysiñ da.
Çukul kelgen Çor aytılgan sözdün oyun çının ajırata albay, tomogoluu bürkütçö
ormoyup kaldı:
Oy, sen meni taanıbaysıñbı? Kuşçudan çıkkan Çor ırçı men bolom.
Karap turgandar ak köñül ırçının sözünö jana joruguna duu külüştü. Aştın
tamaşası baştalgança elge ermek bolup turgusu kelgen Toktogul çöntögünön bir
somduk sölköbaydı suurup çıktı:
— Me! Irçı ekeniñ anık bolso meni maktaçı. Çor çımçık algan aksarıça
sölköbaydı çeñgeldey
karmap koynuna katıp aldı da, tamagın jasap, zañkıldap koe berdi:
Bir butuñda baypak bar, Bir butuñda şakşak bar. Toktogul, eneñ ölüp kakşap kal!
Bul ırdı ukkandardın baarı katkırışkanda, Toktogul ızalanımış bolup Çordu
közdöy julundu:
— Mitaam dese! Meni aldagısı bar. Bergin akçamdı! Ber degende ber!
Toktogul jemin serpip tüşüüçü şumkarday çeñgelin kamdap kelatkanın körgön Çor:
«Bul kuday urgan tamaşanı bilbeyt eken go» — dep, eldi aralap öçüröñdöp kaçıp
jönödü. «Ber ele, ber» — dep Toktogul artınan saya tüştü. Külbögön kişi jok.
Oşonço jıyındın katkırıgına jana kıykırıgına sürdöp, kara terge çömülgön Çor
akırı atınan tüşö kaçıp, kaldalañdap jöö kişilerdin arasına kirdi...
Suban ar kim menen koygulaşıp oturup Toktogulga jakındagan. Atay adegende ele
akındın bırışı jok aymañday açık paanayın, buurul sakalın jana kuuduldanıp
süylöp, tegeregindegilerdi tınımsız küldürüp jatkanın baykadı.
Añgıça Kızılbaştın bir jigiti Toktoguldun bet mañdayına kelip ün saldı:
— Tömöntön çoñ boluş kele jatat. Irçılar tosup çıkkıla!
Jigit Toktogul barat go dep oyloso kerek. — Oo, Çor, kaydasıñ? — Alımkul
üzöngügö tura kalıp, eki jagın karadı.
— Mındamın. — Jöö kişilerdin arasınan Çordun kara kalpagı jana kurkuygan
moynu bölünüp turgan eken.
— Çoñ boluştu tososuñbu?
— Tososuñbu, deyt tura. — Çor arışın arbañdatıp barıp kara atka minip,
topton suurulup çıktı:
— Tososuñbu deyt. Men kanday gana tiş salar ekenmin!
— Degi azamat! — Toktogul emne üçündür anın baratışınan kooptondu. — Bu
kapır uşu kebetesi menen soo ırdabay bir baleeni baştayt go.
Anın sırın jakşı bilgen Alımkul:
— Irdı kanday baştaganınan belgilüü bolot,— dedi.
Arkarlar ottoyt kırkırda Amandaşam ır menen,
— dep b&ştasa oñuna ketkeni, antip baştabasa bir balee çıgaraarı ıras. Özü
dööpörös bolgonu menen er jürök kişi, başına kılıç karmasa da sözünön kaytpayt.
Toktogul Talaska dalay jolu kelgen. Bul örööndün ırçıkomuzçuların beş kolunday
bilçü. Çordu da murda ele taanıçu, birok mınday çoñ jıyında közdeştirişi uşul.
Irçılık çoñ önör. Eki-üç küü kayrıp, eki-üç ooz sözdün başın koşup aytkandın
baarı ırçı emes. Adamdın jürögün eljiretip, sözimin kozgop, akılına akıl koşup,
oy tuudurgan azamattar anık ırçılar. Talas ezelden oşondoy ırçılardı köp bererin
Toktogul jakşı bilçü. Az jıldar murda közü ötkön Esenaman menen Çoñdu,
zamandaştarı Eşmambet menen Jeñijoktu, al ötö jogoru baalay turgan. Jaştardın
içinen köbünçö uşul Alımkul menen Esenamandın uulu Kıdıralıdan ümütü çoñ.
T*ktogul Talaska kelip, jañı talap jaştardı jolukturgan sayın oljonun oljosun
tapkansıp kubançu. Alardı özü eerçitip, balapanday maşıktırıp jürüp, anan
ketüüçü. Oşondoy süykümdüü şakirtinin biri janındagı komuz karmap turgan kara
köz jigit Alımkul.
Çoñ akın BeşTaştı aşıp tüşöörü menen ele: «Öspürümdördön közgö körünüp kele
jatkan kim bar?» — dep suragan. Birok, ınanarlık joop ukkan emes...
Eki ırçının sözün uguşup, aylanadagı kalıñ atçandar Çordu akmalap baykap
turuştu. Çordu eerçip çoñ boluştun aldınan tosup çıkkan, suusar tebeteyçen jaş
bala Tınıbektin uulu Zootbek.
Tömöntön kelatkan joon top atçandar jakındaganda Çor atının üzöngüsün çirene
teminip, kolduragan biyik ünün çıgarıp, ırdaganı beri jaktagı elge ugulup turdu.
— Oo, tömöntön kelgen çoñ boluş! Töböñdön urgan, çoñ doñuz!..
«Çordu kuday urdu» — deşti berkiler. Çor jañılıp ketse kerek, emi anısın oñdoyt
go deşip turganda, anın ünü ulantıldı:
— Senin Jay jaylooñ küz bolsun! Tukumuñ ösüp tüz bolsun!
Anın taymanbay aytkan keerdüü sözün uguşup, beri jaktagı kalıñ el düülügüp
kalıştı. Kadırluu meymandardın içinde sülöösün içik kiyip, kök jorgo minip
teñselgen çoñ boluş atının tpzginin bura tarttı:
— Bir itin menin aldıman çıgarıp, kaptırayın deşken eken. Kettik!..
— Emne boldu? Men sözdön jañıldımbı — dep Çor Zootbekke karadı.
Sözdün jayın tüşünbögön jooş bala «seni atama aytam» — degenden başka joop
kaytargan jok.
— Tigi Çor itti ayakka jibergen kim? — Kızılbaş aykırık saldı.
Kim jibergenin eç kim aytkan jok. Ondogon atçan¬dar tömöntön kelgen çoñ
boluştun artınan barışıp, jıgılıştuu boluşup, keçirim surap jatışıp, alardı
arañ kayrıştı.
— Çor anık azamat eken! — dedi Toktogul. — Bul baykuş jaltanbastıgınan
jarıbay jürgön turbaybı.
Jana Toktogul Çordu kuup jürgöndö Atay anı jamandıgı üçün urganı jürgön eken
dep oylogon ele. Çoñ ırçının azırkı sözün ukkanda Çokem oñoy emes turbaybı degen
oygo keldi.
Kudaybergen menen Tınıbek baş boluşup bir boluş eldin bilermandarı jañı
kelgen meymandardan keçirim suraşıp jürgöndö Çor çoñ işke jaragansıp, kara
atın kaykalatıp jaymajai kayra keldi.
— Oy, şorduu, azır bekin! — Booru oorugandar kıykırıştı. — Jazañdı gana
koluña berişet.
Al eldin arasına kirgençe Tınıbektin bir jigiti kaçırıp kelip çoñ keltek menen
salıp ketkende, Çor attın üstünön uçup tüştü...
Çette turgandar anın başın jölöşüp, es algandan kiyin atka mingizip koyuştu.
***
Aşka çakırılgandardın arasında bir katar uluttardan kelgen meymandar bar.
Kazaktardın başındagı japıraygan tebeteyleri, özbekterdin topuları menen uzun
çapandarı ele bölünüp turbasa, jergiliktüü salttı, joljosundu bilüü jagınan
kırgızdardan ayırmaları jok, sözdü talaşa süylöşüp, kalıñ dodonun kaynagan
jerinde jürüşöt, kaysı biröölörü külüktörü menen balbandarın ala kelişken. Bir
katar orustar eldin kaynagan jerinde. Al emi arabanın üstündögü üç orus emne
üçündür koomaylaşkansıp, eldin çet jagında özünçö süylöşüp oturuşat.
Aralarında köönörgön orusça beşmant jana şapke kiygen kırgız jigit bar.
Orus-orus deşkeni menen tooluktar orustardın da ar kandayı bolorun bilip
kalışkan.
Arabaga tuurasınan koyulgan kalkandın çet jagında butun aykalıştırıp oturgan
çıçagay murut Nikolay — Sultanalının tamırı. Anda birin-serin mal bar, jeri
mol. Eki-üç jıldın içinde çarbam çar taraptan dürküröp ösöt degen ümüttö.
Kiyiminin türünö karap, el anı jön ele orus dep koyuşkan. Al aşka çakırıpgan
emes. Bir aydan beri Tınıbektin aylında çoñ Kamılganın dañkın uguşkanda
Rossiyadan kelişken eki inisi: «Kara kırgızdardın turmuşu jana saltı menen
taanışabız» — deşip, agasın toygo çakırtpay keltirişken. Alar eñ murun
Sultanalının üyünö tüşüp anan beri kayrılışkan. Nikolaydın janındagı inisi
Petr studenttik forma menen oturgandıktan, kırgızda anı jaş törö eken dep
koyuştu. Anın arı jagında jalañ baştangan kuykul çaçtuu, jayık töş, jupu
jigitti agası sıyaktuu karapayım neme go dep bol joştu.
El boljogondoy ele Anatoliydin bilegi joon, kolu katuu, közü ötkür, sakalmurutu
sapsayıp ösüp ketken Al jumuşçu. Tigi kiçüü inisinin ireñi emne üçündü kupkuu,
çaçı ülpüldöp eñ ele nazik koldorunun manjaları içke. Al jaş törö emes, jogorku
muzıkalık kurstu bütüp, konservatoriyaga eksterno ekzamen tapşıruuga dayardanıp
jürgön jaş muzıkant.
Bir közde elettikter körüngön orustun baarın törö, je uluk eken dep jürüşkön.
Biribiri menen aralaşa baştagandan kiyin gana kimisinin kanday ekenin ayra
alıştı. Kee biröölör Sultanalıga okşop orustan tamır kütüştü. Bazarı,
soodasatıgı gana bir bolboston, tiriçilikte da alışberişke üyrönö baştaştı.
Nikolay Talaska köçüp kelgenine üç jılga jakın ubakıt bolgon. Al algaçkı
kelgenderden emes, turmuştun azabınan özünçö kelgen dıykan. Uşul üç jıldın
içinde al kırgızdardın turmuşu menen kadırese taaç nıştı. Anatoliy menen Petr
bolso Rossiyanın çet jakalarındagı mınday buluñburçtardı birinçi körüşü:
Kırgız sıyaktuu elderdin turmuşu jönündö kitepterden jana aytılgan uşaktardan
gana bilişçü. Alardın kabarına karaganda kırgızdar karañgı, eç kanday madaniyatı
jok japayı el. Tsivilizatsiyalaşkan Evropa alardı taş arasındagı «japayı kırgız»
«kara kırgız» dep kemsintip ataşuuçu. Birok muzıkant menen, jumuşçu jigit orus
sayakatçılarının kitepteri janf agasının kattarınan ulam kırgızdar japayı el
emestigin, alardın da ezelden kelatkan uluttuk madaniyata jana saltı bar ekendigi
jönündö elesbulas tüşünüktö ele.
Alarga bügünkü çoñ jıyın çoñ taasir berdi. Muzıka menen başkarılıp jatkan
kıymıl eki agasına karaganda Petrge özgöçö köründü. Çuuldaşkan kalıñ elkiçinekey
trubanın melodiyasına baş iyişinen ulam kırgızdın muzıkanı süygöndügün jana
anı urmattaganın baykadı/ Bolo turgan ar bir tamaşanı kara atka mingen çıkçıygan
jigit şañduu ırı menen jarıyalap turuşu da ılayıktuu. Bul jakşı salt emespi.
Azır küröş baştalat. — Tilmeç Esenbek eki taraptan çıgışkan sarı jargak
şımçan eki jigitti körsöttü. — Tetigi iyni bir kulaç, jalayak ooz jigit
Mıktıbek, berki üylögön çanaçtay semiz kişini küröşkö saluu üçün alıstan atayın
alıp kelişken.
Küröş orustar üçün belgilüü bolso da, eki azamattın bulkuşup, silkişip, toroy
çalışkanın körgöndö: «Silerdin küröşüñör başkaça eken» — deşti. Akırı
Mıktıbek buka moyun balbandı taptak kötörüp turup çapkanda eti oor neme jerge küç
menen kürs etip, ordunan turalbay esi oop kaldı.
Eñiş alar üçün jañılık ele.
Jargak şımçan, köödöndörü jıpjılañaç eki jigit attarın tuylatışıp, aç
bilekten alıp tartışkanda attar ordunan jıla alışpay ıkşalışıp, «tart ele,
tart» degen ündör çıktı. Eñişkender gana emes, karap turgandar da ıkıs berişip,
alga jutunganda, aş başkargandar alardın atın başka çapkılaşıp, kayra artka
çegindirişet.
Er sayışka kelgende mındaydı birinçi körüşkön orustar tügül, kızıl kırgınga
aralaşuuga köngön kart karışkırlar da jüröktörü şuuldap, emne bolor eken
degensişip, sabırsızdanıştı.
Başayagı bir çakırımday jerge jıynalgan eldin eki çetinde turgan eki atçanga
nayzaları tapşırılganda alar «oomiyin» dep alakan jayıştı, ar birinin öz
tarabı «joluñ bolsun, olla akbar» deşip, çuruldap bata berişti. Añgıça surnaydın
jüröktü zırpıldatkan sıbızgı ünü çıktı. Toykojonun bir jak uurtu çoyulgandan
çoyulup eki közünün kızarıp ketişi anın kızıganının belgisi ele. El bükütükü.
Attar da çurkay turgansıp, kulaktarın tikçiytişip, kuyruktarın kötörüşkön.
— Bul kanday küçtüü melodiya? — Petrdin suroosuna Esenbek joop taba albadı.
Er sayışta tartıluuçu «Ajı küü» degen uşul.
Nayzaların meltirete karmaşkan eki baatır atka kamçı uruştu.
Jüröktörü elepjelep bolup turuşkan Petr menen Anatoliy nayzakerlerdin
kimisinin kanday ekenin baykay alışpadı, eköö da alp sıyaktuu köründü. Kün çıgış
jaktan çıkkanı ak boz atın tuylatıp, kamçını basıpbasıp alıp, nayzasının
sabın koltuguna kısa karmap, jaanın ogunday zımırap kelatat. Bul Arıkbay baatır.
Kün batıştan bet alıp çıkkanı öz küçünö özü işengendey kara aygırın tekireñp
menen koe berip, duşmandın taluu jerin boljogondoy üñülö tikteyt. Bul Ajıbay
baatır. Eköö teñ dalay sayıştı başınan ötkörüşüp, attan tüşüşpögön adis
nayzakerler.
Arıkbay baatır tabına kelgen şumkarday küülöngön. Toykojonun «Ajı küüsün»
ukkanda kanı kapnap, denesi çımırap, otton da tartınçı emes. Anın mınday
özgöçödügün baatır menen sırdaş kişiler jakşı bilişçü.
Ajıbay küüsüü menen işi jok, kara küçünö gana işenet.
Eki baatırdın kaçırışın tiktegen eldin köbü alar biribirine jetişip, nayzalar
karskurs etkende közdörün jumup jiberişti.
Ajıbaydın nayzası teñ bölünüp, özü attın soorusunan ala salıp barıp çañga oonap
kalgan...
— Ujas! — ireñi kubargan Petr kalçıldap başın çaykadı. — Eto slişkom...
Arıkbay baatır atın oynotup, nayzasın bulgalaktatıp, kayra artına jönögöndö
jaatka bölüngön el jaagın unutup koyuşup, büt boydon alkoosun aytıp çuuldaştı.
Nayzaçılardın ekinçi tobuna Teke baatır menen Buka baatır tüştü. Alar üç
kaytalap betteşip biribirin tüşürö alışpadı. Nayzalar küp etkende eköö teñ
çalkalap barıp oñolup, attar tura kalışat. Anatoliy menen agası sabırduu bolso da
közdörü tikirepişip, emne bolor eken degensişet. Petr birde kabagın çıtıp, birde
kuba ireñi ogo beter kumsarıp ters karap ketet. Al nayza adamga kandayça tiygenin
körüü üçün kançalık kayrattansa da, közün jumup jibergenin gana bir bilet.
Törtünçü jolu betteşip ötköndö, Teke eski adatına salıp, atın moyunga çapkılap,
çukulunan kayrıldı da, Bukanın soñunan tüştü. Buka artınan kelatkan duşmanın
sözip, tizginin karıştıra tartıp, atının başın imere bergende, takır koltuguna
nayza tiyip, telpektey uçup tüştü.
Tekenin ıktuulugu uşunday ele. Karşı jaat çıçalasa da, mööröyün aldırıp
koyuştu.
Er sayıştın artınan bayge kökbörü baştaldı.
Petr uşunça tamaşanın içinen er sayıştı gana kaalagan jok. Kalgandarın
tañırkoo jana kızıguu menen karadı.
Jön ubakta birigişpey uruu-uruu bolup, talaşıptartışıp, çabışıp jana biribirinin üstünön padışa ökmötünö arızdanışkan çogol el mınday çoñ jıyında
tartip buzuşpay, tamaşaga dili menen berilip, anı ıntaa menen ötkörüşü bekerinen
emes. Bul alardın salttı sıylaganı jana zarıl ubakta ıntımakka kelüügö jana baş
koşuuga jöndömdüülügü. Anatoliy menen Petr çogulgan eldin kıymılınan mına
uşunu tüşündü.
Anatoliy Şulgin bul jakka el körüü üçün kelgen emes, Petrogradda jumuşçu
kıymılına katışkandıgı üçün politsiya tarabınan karmalarda dem aluuga kelatkan
inisi Petrge koşulup, uşul jaktı közdöy kaçkan. Birok, bu kelişi aga ötö paydaluu
köründü. Oñutu kele kalsa, jumuşçu tabı tüp kötörö çıksa, Rossiyanın dıykandarı
gana emes, too elderi da kozgoluuga mümkün ekendigin söze baştadı. Mayda
uruuçulduk jana feodaldıkpatriarhaldık mamileler öküm sürüp turgan zlderdin
emgekçileri birige albayt degen joromoldor negizsiz ekendigin tüşündü. Birok
kırgız emgekçileri menen baylanışuunun jolu al üçün belgisiz ele. Kırgızdardan
sabattuu jana progressivdüü adamdardı tapsa Şulıin alar menen baylanışuuga,
karañgı elge bolışevikter partiyasının ideyasın jayıltuuga toktolboston
kirişüünü öz aldına maksat kılıp koydu.
Mınday adamdar barbı? Esenbek menen Sultanalının aytuuna karaganda bul jerde
progress jana revolyutsiya degen sözdü tüşüngön kişiler oñoy menen tabılbayt.
Jönököylötüp jañı turmuştu kuruuga, küröşüügö dayar kedeyler barbı degen suroogo
köp dep joop berişet.
Uşul jerde oturup Anatoliy Şulgin bir oygo keldi. Petrogradga kayra ketpey ele
uşul jerde kalıp, mugalimdik kızmat surap, öz işin jürgüzö bergisi keldi.
Erteden beri eldin köñülün burup, top içinen bölünüp turgan Toktogul Anatoliy
menen Petrdin közünö alda kanday köründü. Akındı Esenbek boluştar menen
karmaşıp, Sibirge aydalıp barıp kaçıp kelgen dep tüşündürdü.
Tamaşanı erkin ötkörüp jatkan el emne üçündür karışkır körgön jılkıça dürgüy
tüştü. Kıştak jaktan kelatkan koñgurooluu taçankadagı törölördü jana aga
eerçişken attuu soldattardı körgöndö kökbörüçülördön başkalar düülügüştü.
Kuralduu kişiler aşka meyman boluu üçün kela¬tışpaganı belgilüü. Toktogul da
uşu jönündö oylondu. Al Sibirden kaçıp kelgenden kiyin dagı bir jol; kamalıp,
eldin talabı menen kutulsa da, padışalı biylikter aga işenimsiz kişi katarı
karaşçu. Al neçen jolu suralıp çıkkan.
Koñgurooluu taçanka eldin janına kelip toktogonda mundirin jarkıratkan politsiya
ofitseri Kızılbaş menen Tınıbekti bölüp çakırıp alıp:
Toktoguldu tapkıla,— dep ıñgıranıp buyruk berdi. Soldattar eç kimdi kaçırboo
üçün beş atarların belendeşip, eldin eki çetin tosup alıştı.
Kızılbaş Şadıbek starçındı janına çakırıp alıp, kılıçın jalañdatkan eki
soldatka koşup berdi:
— Eldi kırka tizip koyup, Toktoguldu taap ber.
— Kup bolot.
Toktogul soldattardın kelişin kütpöstön attan sekirip tüşüp, öböktöp eldi aralay
jönödü. «Al mında jüröt» — degen ün eç kimdin oozunan çıkkan jok.
Boş kalgan attan soldattar şektenbesin üçün Alımkul anı biröögö mingizgisi
kelip, eki jagın karadı. Çalga uçkaşkan bala közünö uruna kaldı. Alımkul balanı
karap, beri kel degensip başın iykedi. Atay çoñ atasının artınan tüşüp, emi ele
Toktogul minip turgan toru atka ee bolup kaldı. Bir azdan kiyin Şadıbek menen
soldattar Alımkuldun janına kelip toktoy kalıştı. Soldattın biri jaş ırçının
kolundagı komuzdan şektengensidi:
— Sen Toktogul?
Alımkul kolu menen jañsap Toktogul orton kol ekendigin, özü çıpalak ekendigin
tüşündürdü.
— Al kayakka kaçtı? Senin janıñda turbayt bele?— starçın Alımkulga jüzün
üyrüdü.
— Baya ele ketip kalgan! — Janında turgan kişiler da japırt kübö ötüştü.
Subanga Şadıbek murdagısınan da suuk köründü.
Toktogul çöptün arasınan jörgölögön bödönödön beter kalıñ elge kalkalanıp,
öböktöp kaçıp baratat. Ar kimdi jöölöp bara jatkan akındı el arga tapsa, etekteri
menen daldalap kalsak dep tileşet. Soldattar anın soñunan jılçık kaltırbay
tintip kelatışat.
Meni politsiyanın kuugununan Sibirdin tokoyu da kutkardı ele, emi uşunça jurt
kutkara albaybı dep oyloyt akın. Kolgo tüşpösünö işenet. Birok dagı narılap
barganda bir çetin tosup turgan soldattar baykap kaluuga mümkün. Toktogul anı
bilgen jok.
Akınga booru oorup turgan Anatoliy al janınan ötö bergende:
«Toktogul, beri bas!» — dedi orusça.
Orustardın ırayımduulugun sözgen akın alardın arkasına daldalanıp, arabanın
içine jata kaldı. Anatoliy anın üstünö kaşekten taştap koydu.
Politsenskiyler kalıñ eldi neçen jolu aralaştı. Dalay ubakıt öttü. Akırında
Kızılbaş zirkildedi:
— Eldi beker karmabagıla! Toktogul kapkaçan ketip kalgan okşoyt?.. Azır at
kelet...
Ofitser bukjuygan Tınıbekti üñüröyö tiktedi:
— Şaytan,— al jerge tükürünüp, taçankesine oturdu da jönöp ketti. Atçan
soldattar çoçoñdoşup artınan eerçip alıştı...
Keçe künü «Beş-Taşka Toktogul keliptir» — degen kabardı ukkanda Tınıbek
politsiyaga jaşırın kabar jibergen. Akındın eldin çoguu jerinde jürüşü
padışalık biylik üçün korkunuçtuu dep eseptegen politsiya anı bügün karmap
ketişmek.
Opuzalap jana korkutup jürüşüp, uluu akındı topton jana elden çettetip,
emgekçilerdi anın taasirinen saktap kalışmak.
Tınıbek politsiyanı keçe künü kelip, Toktoguldu aşka jetkirbey karmayt dep kütkön.
Akın bügün karmalsa, aşka katışkan eldin köñülü irenjimek jana alar baydın özün
da jek körüşmök. Tınıbek uşunu oylop Toktoguldu özü izdeşken jok. Başka ubakta
bolso, Rıskulbektin baldarının köñülü üçün anı moynunan baylap berüüdön da
tartınbayt ele.
Bay politsiyanın ofitserinen beker jeme ukpaganın Kızılbaş da tüşündü.
Soldattar keteri menen Toktogul arabadan tüşüp, anda oturgan tört kişini
kuçaktadı.
— Rakmat, bir boorlorum!
Toktoguldu kutkarıp kalgandıgı üçün arabadagı jigitter özdörü da kubanıştı.
Kalıñ eldin dalayı çubap kelişip, orustarga alkış aytıp jatıştı:
— Rakmat, köp jaşagıla, kem bolbogula!
— Jakşı adamdar turbaybı.
Padışalık çinovnikterdin jana orus kulaktarının azabınan jalpı ele orustardı
jaman körüşüp jürgön bir katar karañgı kişilerdin közdörü açıla tüştü.
***
Aş büttü. Tınıbektin köñülü tınıp, ayılga tınç tık kirdi. Ar kim öz ookatı
menen alışkan kadimki dey kündölük turmuş kayradan baştaldı.
Aş bütkönü menen Talas öröönündö tamaşa ulan berdi. Toktogul ırçı kay jerde
bolso, ır menen küü oşol jerde, topuraşkan eldi da oşol jerden körösüñ. Kalktın
müdöösün oylogon daanışman kişi üçün çañkap turgandardın suusunun kandıruu,
alardın kubanıçı menen kubanıp, kaygısına ortoktoş bolup, köñülün kuştar
kıluudan jogoru nerse barbı. Toktogul bir jakka attanganda uşunday maksattı
közdöp, aldıda kütüp turgan eldin urmatın sözip jana özü da oşo menen
sıymıktanuuçu. Daanışmandar tügül, çabal ırçı, çorkok usta, asırese taykı
boluştar da eldi öz oozuna karatuunu oyloyt. Andaylar jurttun talamın közdöböy,
mansaptı eñseyt, oşol üçün başkanı körö albagan iç tarlıkka, ataandaşuuga jana
naadandıkka ötüp ketişet.
El ıdıragan sayın başkaruuçular andan beter maydalanıp, murdagı zalimdiktin
üstünö parakorluk, aldamçılık, arızdaşuunu koşo üyrönüşüp, zulumduk küçöp,
bukaralar kimdin kim ekenin açık tüşünüüdö. Uşu közde bekke, boluşka jana bayga
murdagıday işengen jana alardan ajalınday korkkon kedeyler jok. Eki jüzdüü
başkaruuçulardan jaltanışkanı bolboso, alardı jek körüşöt. Kalk üçün —
köpçülükkö maanek bolor kişiler ötö kerek bolo baştadı. Birok anday azamattar
bölünüp çıga elek jana andaylardı taanuuga bukaralarda da çama jok. Uşunday
şartta jalpı jurttun köñülünö şook jakşı ırçı menen komuzçulardı el töbösünö
kötörüşöt.
Toktogul Talas eline uşunday kırdaalda keldi. Ataktuu ırçının taymanbastıgı,
sürgündön kaçıp kelip, padışanın jardıgına moyun berbey, el aralap ırdaşı anın
zobolosun ogo beter jogoru kötördü.
Talastıktardın çoñ ırçını süygöndügü uşunçalık: boluştardın arasında
baylanışı bolboso da, anın kaysı ayılda jürgönün, başka jerdegiler üzgültüksüz
ugup turuştu. Al Tınıbektin aşınan kiyin Talastın başındagı Karakol boluşu
tarapka ötüp ketken. Örööndün başınan kirip, ayagına çıgayın dep oyloso kerek.
Janına eerçitkeni — özünün şakirti Alımkul ırçı. Keñ-Kol boluşundagılar bir
jumadan beri: «Tokom Kırjıda eken», «Jetigenge konuptur». «Kaymasarlar eki künü
meymandaşat imiş» — degen kabarlardı alıp turuştu. Akırında biz jakka
kayrılıptır degen söz uguldu.
— Kimdin üyünö tüşör eken?
Toktogul Keñ-Kol tarapka kayrılganı ıras. Birok kimdin üyünö konooru belgisiz.
Al Sibirden kaçıp kelgenden beri ataktuu baylar jana boluştar anı ataylap
çakıruudan aybıgıp kalıştı. Al emi kedeyler sıy körsötüü üçün çakıruuga
kuduretsiz. Munu Toktogul özü da jakşı bilet. Al konok bolor üydü izdegen jok,
tamaşanı süygön eldi izdep çıkkan. Tamaşanı kim süybösün. Toktoguldun kelgen
jerine el çogulat jana aylında jürgön ataktuu ırçını baylar keede öz namısı üçün
da argasızdan konokko çakırışat.
Toktoguldun oylogonu ordunan çıktı. Eki boluş eldin çek arasın bölgön Kalbanın
sayının çetinde jol karap turuşkan eki atçan jigitti körgöndö al şakirtine
karap, tigiler emne üçün turganın baykadıñbı degensip, eegin kötörüp koydu.
— Tınıbektin aylındagı jigitter go, baydın kumarı tarabagan okşoyt.—
Alımkul kıtkılıktadı.
— Baya künü sınık müyüz kara ögüzün ıylap jatıp arañ berdi ele, je oşonun
akısın doolayın degenbi?
— Jubarımbek şaşpa! Kimdin akısı kimde ekenin aga körsötöbüz.
Irçılar jakındaganda eki jigit uturlay bastırıp salam aytıştı. Toktogul alar
menen uçurapttı. Alımkul tizginin jıya karmap, uyalçaak jigitterdin kantip
uçuraşkanın abaylap küdüp turdu. Tosup çıkkanrar muruttarı jañıdan köölöngön,
jaş ulandar eken. Başındagı ak kalpaktarınan başka kiyimderi boz töböl, mingen
attarı özdörünükü emes okşoyt: birinin üzöngüsü uzun, ekinçisi bostekten körpöçö
salıngan. Kebetesine karaganda baydın, je boluştun jigitteri emes, biröönün
jumşoosu menen tabılgan atka minip kelişken kiçi peyil boz ulandar. Toktogul
bilmeksen bolup alardı sözgö aldı:
— Baldar, kimdi kütüp turasıñar?
— Toktoguldu...
Jigittin biri kütkönübüz siler bolup jürbögülö? — degen kıyazda jolooçulardı
surooluu tiktedi.
— Anday nemeni taanıbaybız.— Toktogul atın çü dep bastırganda Alımkul
baldarga külö karap ustatın eerçiy jönödü.
Baldar öz ara kajıldaşıp kaldı:
— Oy, Tokom uşul emes bele? Seni emnege karabastı? Baya künü aşta körgön jok
beleñ?
— Kayaktan köröm? Kişi köp bolup janına çendey albay koygomun. Kokuy, anday
bolso artınan çababız.
— Uyat! Uyat! — Baldardın ekinçisi abdan katuu keyidi.— Jana ele sizdi kütüp
turabız, dep aytpay.
Eki jaştın talaşın uguşup jolooçular külüp baratıştı. Añgıça baldardın biri:
«Akırı uyat bolorun bolduk, jür çakıralı» — dep jolooçulardın soñunan kuup
jetti.
— Toko, ayıp bizde... Sizderdi bay çakırat.
— Kaysı bay?
— Kojoke.
— A, Kojoke bolso baralı! — Jolooçular attın başın ayılga buruştu.
Talas öröönündö Toktoguldun taanıştarı, dostamırları ötö köp. Al Kojokeni da
bile turgan. Kojeke elüü koy, on çaktı jılkıluu adam. Mınça mal baylıkka
tatıbasa da, ayıldagılar anı kadırlap bay dep ataşçu.
— Basa, bul jerde meni konokko çakıra turgan belgilüü bay jok ele,— dedi
Toktogul...
Balançanıkına ırçı keliptir, dese ayılda kişi kalbay baarı tüp kötörö oşol üydö
boloru kırgız üçün rasim. Jabalaktagan koñşularına üy eesi da kayıl. Toktogul
keldi degen sözdü ukkanda kim karap tursun.
Kojoke meymandarına çay berüüdön murda ele eşikten salam aytışıp kelip jatkan
kişilerdin sakalduuları jogoru çıgışıp, jaştarı ulaga jakka şıkaluuda.
Komuzga jaldıraşkan közdördü körüp turuşup, konoktor çaydı kenen içe alışpadı.
Aksakaldın suusunu kansın degensip, Alımkul öz çınısın kömkörüp koyup, bir kese
ayrandı şimirip iyip, koluna komuzun alganda oturgandar kubanıçtuu koburaşıp
kalıştı.
Bul jaş ırçını jerdeşteri tökmö dep ataşa baştagan. Azır anın atagı bul
örööngö gana emes, kırgızdın başka taraptarına da jayıluuda.
Üydö çogulgandar özdörünön çıkkan ırçı balanın çoñ akınga şakirt bolup, aga
eerçip, el aralap jürüşünö kubanıçtuu. Alar atabaladay ınak ırçılardın sözün
gana añdıbastan, sıpatın, kıyal-jorugun da kızıguu menen baamdaşat.
Toktogul tördö jumşak töşöktün üstündö çepkenin çeçinip, kürmöçön bolup,
mandaş urunup, erkin oturat.
Ustara menen algandan kiyinki çımıragan çaçtarı kıroodon beter appak bolup,
başındagı kara topunu körkünö çıgargansıyt. Irçı menen taanış kişiler kayran
bulbuldu karılık toorup kalganın kögala sakalınan da baykaştı. Birok tuurda
oturgan turumtayday kuuş iyni, çımır denesi, muñbagan kiçireek koy közü,
dımaktuulugu jana şayırlıgı kudu jaş künündögüdöy. Üy tolgon kişinin içinen
süylöp jana baarın küldürüp oturgan Toktogul gana.
Alımkul jılañbaş, çiybarkıt kürmösünün sırtınan kümüş kemerin kurçanıp, özü
da kümüş sıyaktuu jarkırap, külüp, ustatının tömön jagında. Anı süygönü jana
urmattaganı uşunçalık: aşık söz aytpayt, birok Toktoguldun ar bir kıymılın
baykap, közektüü jerde anın sözün süröp ketip, özü da el menen koşo çın peyili
menen kıtkılıktap külöt. Akındın janında jürgöndö andan joop bolmoyunça
ırdabayt jana komuzdu da karmabayt.
Azırkı oturuşta Alımkul emne üçündür ustatınan joop kütpöstön, koluna komuzun