Beüä buyzarında tormoş görläy

Kürenekle ğalim Änüär Äsfändiärov «Başqortostan auıldarı tarihı» tigän kitabında bildäläüyensä, häzerge Yañauıl rayonınıñ tönyaq-könbayış ölöşö – uran ırıuı başqort­tarınıñ asaba yıre. Kisäk­qayından Yañauılğa barğan boronğo yuldıñ näq urtahında urınlaşqan Urtauıldıñ ike tistänän aşıu keşehe 1847 yılda Beüä yılğahınıñ uñ yaq yarında «Yañı Urtauıl» iseme alğan auılğa nigez hala.

Yazmalarzı artaban dauam iter aldınan ber iskärmä yahap kitergä käräk. Äyteleşenän sığıptır inde, ul zamandıñ urıs telendäge qağızzarında Urtauıl Artauılğa äylängän. Ul ğına tügel, tarihi sığanaqtarğa küz halmau, telse ğalimdarğa möräcäğät itmäü arqahında auıldarzıñ räsmi iseme bögön dä İske Artauıl häm Yañı Artauıl bulıp yöröy. Şulay itep, toponimdıñ sığışı menän «Urtauıl» ikänen belhäk tä, Yañı Artauıl haqında höylärgä tura kilä.

Bulğandı haqlay belgäs

Auıl bik yıldam üskän. İske Artauıldan 1847 yılda täüge küsep kilgän 89 ir-at häm 108 qatın-qız 22 yortta tormoş başlaha, tağı ös yıldan bındağı hucalıqtar 55-kä yıtkän, häm ularza 318 asaba başqort kön itkän. Artabanğı yıtmeş yıl arauığında yort-hucalıqtar häm halıq hanı ös tapqırğa tiyer­lek artqan. 1961 yılda näşer itelgän «Başqort ASSR-ınıñ administrativ-territorial büleneşe» isemle beleşmä-kitapta auılda 667 millättäşebez yäşägäne kürhätelgän. İke bıuat kiseşkändä (2000 yıl) hucalıqtar 277 bulıp, halıq hanı 838-gä yıtkän.

Küp yırzärzän ayırmalı, Yañı Artauıl äle lä üseş kiserä. Bögön bındağı 340 yortta 848 keşe, şul isäptän 427 ir-at häm 421 qatın-qız terkälgän. Sabıyzar – 75, uqıusılar – 100, haqlı yaldağılar – 228, 18 – 35 yäştägelär – 195.

Sovet osoronda respublikala kiñ bildäle «Beüä» sovhozınıñ üzäge häm ber büleksähe bulğan auıldı huñğı sirek bıuattıñ qırıs yıldäre urap uzmağan. Şulay za sabır holoqlo, hezmät höyöüsän millättäştärebez zaman auırlıqtarına ber zä bireşmäy, äüzem tormoş kötä. Ata-babalarınıñ danlı tarihı, arzaqlı yaqtaştarınıñ şanlı eştäre menän urınlı ğorurlanıp, yaqtı kiläsäkkä nıqlı ışanıs bağlayzar. Sovettar Soyuzı osoronda eş başlağan sotsial obekttarzıñ barıhınıñ da haqlanıp qalıuı, ularzıñ, könüzäk talaptarğa yaraqlaşıp, eşmäkärlegen uñışlı dauam iteüye lä näq oşono dälilläy.

Isın qimmättär bahahın alır

Mäktäptäge tıuğan yaqtı öyräneü muzeyında auıldıñ nigezläneüyenän alıp bögöngä tiklemge küp yaqlı tarihına, Böyök Vatan huğışı yaugirzärenä, halıq hucalığınıñ törlö tarmaqtarında arıu-talıu belmäy hezmät itkän arzaqlılarğa, «Beüä» sovhozınıñ häm sotsial-mäzäni obekt­tarzıñ eşmäkärlegenä arnalğan bay mäğlümät tuplanğan. Uqıu yorton törlö yıldarza tamam­lağandarğa arnap matur albomdar tözögändär. Oşo auılda tıuğan frontovik-yazıusı häm şağir Ğäynan Ämirigä ba­ğışlanğan ayırım bülek zauıq menän yıhaz­landırılğan. Başqor­tostandıñ halıq artisı, yırsı Fänäüi Sälihovqa ihtiram-hörmät toyğoho la asıq sağıla bında.

Ber nisä bıuın uqıu­sılarzıñ yaqın-tiräläge auıldarzan yıyğan milli keyem häm halıqtıñ qul eştäre ölgöläre, boronğo tormoş-könküreş äyberzäre – üzzäre ük tere tarih. Muzey, güyä, ütkändärgä säyähätkä iltä.

– Tıuğan töbägebezzeñ tarihı menän nıqlap qızıqhına başlauıma la 30 yıldan aşıu vaqıt ütep kitkän ikän, – tip höyläy muzey hucahı, haqlı yaldağı uqıtıusı Gölsinä Ämineva. – Mäktäpkä, auılğa qağılışlı törlö mate­rialdarzı bergä tuplauzan başlandı bıl eş. Mäğlümät häm eksponattar yıyıuza ber nisä bıuın uqıusılar qatnaştı. Ularzı motlaq ololar menän osraşıuğa alıp bara inem: ütkän tormoş şahittarınıñ höy­lägänen işeteü genä lä zur tärbiäüi ähämiätkä eyä bit.

Tuplanğandı tärtipkä kiltereü, muzeyzı tematik yähättän yıhazlandırıu buyınsa barlıq oyoştorou eştären tulıhınsa üz östönä alğan Gölsinä Ğarif qızı. Respublikanıñ «İñ yaqşı muzeyı» iseme, törlö yıtäkselär qul quyğan bihisap maqtau qağızzarı – hezmätenä layıqlı baha. Şunı la bildälärgä käräk: Gölsinä Äminevanıñ muzey materialdarına nigezlänep eşlängän tarihtı häm tıuğan töyäkte öyräneü buyınsa mahsus uqıtıu-tärbiä programmahı Başqortostan buyınsa berense urındı yaulağan.

Qısqahı, küptär hoqlanırlıq olo eş başqarılğan, unıñ ısın qimmäten kiläsäk bıuındar, his şikhez, bahalar. Läkin oşonday baylıqtıñ qısınqı bülmälä haqlanıuı ğına küñelde qıra. Muzeyzıñ mäktäp sigen küptän ütkänlege haqında rayon kimälendä lä uylanırğa vaqıttır. Yäş bıuındı ilhöyärlek ruhında tärbiäläü zarurlığınıñ bigeräk tä huñğı yıldarza könüzäkkä äyläneüye näq şunı talap itä.

İke uñğan osraşha...

Eye, muzeyza yıyılğan bay mäğlümät, unıñ köndälek eşmäkärlege Gölsinä Ämineva menän turanan-tura bäyle. Yañı Artauılda buy yıtkergän qız Bäläbäy pedagogiya uçilişehın, azaqtan Börö pedagogiya institutınıñ urıs tele häm äzäbiäte fakultetın ta­mamlağan. Yünältmä buyınsa täüzä Handuğas, artaban Bulatyılğa auıldarında eşläp alğan, Yañauıldağı korrektsion mäktäptä lä üzen tik yaqşı yaqtan ğına kürhätkän. Şulay za dürt tistä yıldan aşıu bulğan pedagogik hezmäteneñ küp ölöşön tuğan mäktäbenä arnağan.

Uzğan bıuattıñ 80-se yıldarı başında yuğarı kür­hätkestäre ösön rayonda berenselärzän bulıp «Ölkän uqıtıusı», huñıraq Başqor­tostandıñ mäğarif aldınğıhı isemdären alıuı la Gölsinä Ğarif qızınıñ ber nisä bıuın uqıusılarzıñ yaratqan ostazı bulıuın raslay. Sirek bıuatqa yaqın direktorzıñ uqıu-uqıtıu eştäre buyınsa urınbasarı vazifahın uñışlı başqarıuı la tik maqtauğa layıq. Bığa tağı la uqıtıusılarzıñ auıldağı barlıq yämäğät eştärenä daimi yälep iteleüyen, haylauzarzıñ, törlö säyäsi saralarzıñ ularzan tış ütmäüyen, istälekle datalar, halıq mänfäğätendäge kisälärze oyoştorouğa mäzäniät hezmätkärzäre menän bergä yıgeleüyen dä östähäñ, veterandıñ tormoşona nisek hoqlanmayhıñ inde?!

Bögön dä tik yatmay ul. Mäktäptäge muzeyğa bäyle mäşäqättärenän tış, auılda ölkändärzeñ yämäğät oyoş­mahına yıtäkselek itä, äle lä barlıq saralarzıñ urtahında qaynay. Öyöndä – ölgör hucabikä, balalarınıñ, yıyän-yıyän­särzäreneñ yaratqan äsähe häm öläsähe, ire ösön hästärlekle qatın.

Dnepr yılğahın kiskändä ayaqtarın yuğaltıp qaytha la, qırq yıldan aşıu tuğan hucalığında aldınğı mehanizator bulğan huğış häm hezmät veteranı, atahı Ğarif Ähmäthäbib ulı häm ğümeren yäş bıuındı tärbiäläügä arnağan äsähe Rähimä Bäşär qızınıñ matur ürnägendä tärbiälänep, dürt balalı ğailälä üskän Gölsinä apay. Üzeneñ ğümer yuldaşınan da uñğan. İre Lenar Nuretdin ulı menän ber-berehen küz qaraşınan añlap, dürt tistä yıl tatıu yäşäyzär, balaları İldar menän Gölnaranı üzallı tormoş yulına sığarğandar, häzer inde yıyän-yıyänsärzärenä şatlanıp kön kürälär.

Halqıbızğa has kürkäm sifattarğa eyä Lenar ağay Äminevkä kilgändä, ul – rayonda ğına tügel, respublikala la yaqşı bildäle auıl hucalığı hezmätkäre. Kürşe Bulatyılğala tıuıp üskän, institutta zootehnik hönären üzläştergän. Eş başlauınıñ täüge yıldarında uq üzen yañılıqqa ıntılğan belges, osta oyoştorousı itep kürhätkän. Hözömtälä şöhrät-dan qazanıuzı tügel, ä yökmätelgän burıstarzı yırenä yıtkerep ütäüze maqsat itep alıp, küp yauaplı vazifalarzı uñışlı atqarğan. Hucalıqta eşläp alğas, üzen VLKSM rayon komitetınıñ oyoştorou bülegenä saqırğandar, unan komsomol oyoşmahına yıtäkselek iteüze ışanıp tapşırğandar.

Artaban Lenar Nuretdin ulı Kuybışev isemendäge kolhozda partkom sekretarı, «Beüä» sovhozında büleksä idarasıhı yögön tarta, 1983 yılda ihä 19 auıldı berläştergän zur hucalıqtıñ direktorı itep ürlätelä. Tistä yarım yıl ğümeren qırıs täbiğätle töbäktä igen üstereü, malsılıq tarmağın alğa yıbäreü menän ber rättän, eşselärzeñ döyöm mänfäğättären isäpkä alıp, urındarza sotsial-könküreş obekttarı tözöügä, zamansa yuldar halıuğa, gaz häm hıu ütkäreügä zur ölöş inderä. Ğömümän, Lenar Äminev häm unıñ fekerzäştäre motlaq ayırım, töplöräk yazmalarğa layıq.

Yöz yäşenä saqırzı

Auıldağı iñ ölkän keşe Mäücizä Şakiryän qızı Äyüpova näq bögön 95 yäşen bildäläy. Atay nigezendä bınamın tigän yort halıp ingän töpsök ulı Fätihnur häm kilene Asiya menän yäşägän ağinäy bez barğanda täzrä qarşıhında küzlekhez-nihez rayon gäzite «Yañauıl tañdarı»n uqıp ultıra ine. Äyzükläp qarşı aldı ul bezze. Olo yäştä bulıuına qaramastan, bik teremek, yıtez häräkätle üze: gäziten qaldırıp, yähät kenä türge bülmägä uzzı häm bezgä urın täqdim itte. Tanışıp, häl-ähüäl horaşqas, tormoşo haqında birelgän horauzarğa yauaptarın tezze. Hätere is kiterlek: datalarzı bik teüäl atanı, nindäyzer häl-vaqiğalarzı töşöröp qaldırğanın islähä, ularzı qabattan tasuirlanı.

– Ololar höyläüzärensä, äsäyem yağınan qartatayım İske Artauıldan bında küsep kilgändärzeñ täügelärenän bulğan, – tip tarih töpkölönän başlanı Mäücizä äbey. – Äsäyem Miñzifa halıq ısulı buyınsa auıldaştarınıñ sälämätlegen hästärlägän, ihtiramlı kendek inähe bulğan. Dürt balalı ğailälä üstem. 1935 yılda yıte yıllıq mäktäpte tamamlağas ta kolhozğa eşkä töştöm, zveno başlığı, azaqtan brigadir buldım. Qayza quşhalar – şunda barzım, käbän häm eskert başında la torzom. Köndö lä, töndö lä belmäy eşlänem, his qasan buş ultırmanım, qayhı beräüzär ike atlağandı ber genä basıp yörönöm. Äle lä eşläge kilä lä ul, häl genä yıteñkerämäy...

Ğümeren hezmätkä arnağan Mäücizä äbey häter yomğağın hislänep tarattı. Auır huğış yıldarın uftanıp iskä aldı la: «Häzer tormoş yıteş ul, donyalar ğına tınıs bulhın», – tip östäp quyzı.

1942 yılda frontqa alınıp, doşmandı üz öñöndä dömök­törgändän huñ tağı la ike yıl ärmelä bulıp, kükrägenä III däräcä Dan ordenı häm bihisap mizal tağıp qaytqan yaugir Ämir Äyüp ulı menän ğailä qorğandar.

– Ololar dimläp ölgörgänse, ber-berebezze tabıp, väğä­zäläşep bötkäynek inde, – tip ihlas yılmayzı äñgämäläşem, küñele menän şul möhäbbätle yäşlek osoron tağı ber urap kilep. – Ämirem şunduq traktorğa ultırzı, bıl tehnikanıñ barlıq töröndä lä eşläne. Haqlı yalğa sıqqas ta “Belarus”tan töşmäne äle, gel maqtaulı buldı...

Ös qız häm ber malayğa ğümer birgän Mäücizä menän Ämir Äyüpovtar. İnde töpsöktäre lä altınsı tistähen teüälläy. Balalarzıñ barıhı la, ata-äsähenä oqşap, tırış häm eşhöyär, kollektivtarında, ergä-tirälä, auıldaştarı arahında zur ihtiram-hörmät qazanğan. Matur ğailä qorop, qızzar-uldar üsterep, bögön yıyän-yıyänsärzärenä qıuanıp yäşäyzär. Bıl haqta hüz sıqqas, Mäücizä äbey 14 yıyän-yıyänsäre häm 13 bülä-büläsäre barlığın zur ğorurlıq menän telgä aldı.

– Bez kürgände kürergä yazmahın inde ularğa. Gel yaqşı teläktär teläp ultıram. Minekelär zä, başqalar za tigez, imen yäşähen.

Halqıbızğa has tıynaqlıq, insaflıq bildäheler inde: äñgämäsem yäş sağında üzeşmäkär sänğät tüñärägendä äüzem şöğöllänep, küp yıldar sähnä helketep beyeüye, spektakldärzä ire menän bergä ifrat osta uynap, tama­şasılarzı ozaq qul saptırğanı haqında artıq küp höylämäne. Şulay uq unıñ ölkän yäştäge qäynähen ğümer buyı tär­biälägäne, huñğı yulğa qäzerläp ozatqanı, auılda hörmätle kendek inähe bulğanı, säskä üsterergä yaratıuı, qul eş­tärenä, bigeräk tä aş-hıu äzerläügä mahirlığı turahında qızzarı häm kilene bäyän itte. Mäücizä äbeyzeñ yäş sağında, ulın qultıq astına qıstırıp, eş arahında ğına olo meyes yağıp, ike tabala qoymaq häm şäñge beşergäne menän sovhoz belgestäreneñ berehen nıq aptıratqanın qızıq itep iskä aldılar. Ağinäyebez bılarzı yılmayıp tıñlap ultırzı.

– Nindäyzer yamanlıq qılıu tügel, kemder turahında nasar uylağanım da bulmanı. Keşelärgä tik yaqşılıq eşlärgä tırıştım, gel häräkättä buldım, – tip yauaplanı ağinäy, ozon ğümerzeñ sere menän qızıqhınğas. – Hämer tigän haram esemlekte qulıma la almanım. Allah birhä, balalar menän yöz yäşemde bildälärgä niätläyem äle!

Bıl hüzzärze Mäücizä äbey nıqlı ışanıs menän äytte häm, alsaq yılmayıp: «Bayramda hezze lä kötöp qalam», – tip östäne.

Afarin, şulay bulırğa yazhın!

Bar donyanı qosor ine!

Matur eştärenä hoqlanırlıq şähestär här yırzä bulha la, Änfisä Mullayärova keüyektär arabızza hiräk. Üz balaların olo tormoş yulına sığarıp, ata-äsä nazınan mährüm qalğan sittärze qanat astına tuplauğa här kem batırsılıq itmäy. Bınıñ ösön täü siratta qıyıulıq talap itelhä, ikensenän, his şikhez, äsä nazı häm üsmerzärgä höyöü menän tulı olo yöräk käräk.

Yıtense tistähenä ayaq basqan Änfisä apay – hönäre buyınsa şäfqät tutaşı, ire Rähim ağay menän ike qız häm ös ul tärbiäläp üstergän. Uzğan bıuattıñ 90-sı yıldarı başında yazmış quşıuı buyınsa Yañı Artauılğa kilep töplängäs, kürkäm yort halıp ingändär, hucalıq yäyelderep yäşäp alıp kitkändär. Küñele menän krästiän hezmäten nıq yaqın itkän ğailä başlığı auılda täügelärzän bulıp yır bilämähe alıp, yıñ hızğanıp eşkä totonğan. Qızğanısqa qarşı, Rähim ağay küptän tügel faciğäle räüyeştä häläk bulıp qalğan.

– Balalarıbız buy yıtkerep, üzallı yäşäy başlağas, öyöböz buşap qaldı. Rähim ağayığız bigeräk bala yänle ine, käñäşläştek tä tärbiägä sabıyzar alırğa buldıq, – tip yabay ğına añlattı olo qaharmanlıqqa tiñ eşen Änfisä Ğataulla qızı.

İñ berense 2000 yılda tärbiägä ös üsmer qız alğandar. Ular, dürt yıldan huñ mäktäpte tamamlap, üzallı tormoşqa ayaq basqan. Äle töpsök ulı Rafiqtıñ ğailähe menän bergä ğümer itkän Änfisä apay tağı la dürt üsmerze – ös malay häm ber qızzı – üz balalarınday kürep bağa. Başqa millät väkildäre bulğas, ularğa üzebezsä isemdär zä birgän. Üsmerzärzeñ oloho Alyoşa-İslam – Neftekama maşina eşläüselär tehnikumınıñ berense kursın, Tolik-Timur – auıldağı mäktäpteñ tuğızınsı, Seryoca-Sälim menän Diana-Miläüşä higezense klasın tamamlağan.

– Bında bezzeñ ösön teyeşle bötön şarttar bar, ber tuğandar keüyek yäşäybez, – tine üsmerzär ber tauıştan.

Änfisä apayğa ular täüge köndän ük urındağı höyläşkä yaraşlı «äni» tip öndäşä ikän. Bıl turala Diana-Miläüşä ihlas bäyän itte.

Ğailälä bötä hucalıq eştären bergäläp başqaralar. Hıyır, harıq qarayzar, qaz-tauıq ürsetälär. Baqsala bäräñge, yäşelsä-yımeş yıterlek uñış birä. Üsmerzärzeñ här qayhıhı üz burısın anıq belä, ber-berehenä bar yaqlap yarzam itä.

Änfisä apay ularğa höyöü-nazın yällämäy öläşä. Balalarzıñ küñele kitelmähen, teyeşle şarttarza tärtiple, eşhöyär bulıp üshendär ösön bar tırışlığın hala. Här hüzendä ularğa qarata ihtiram, märhämätlek toyğoları sağıla. Bay östäl äzerläp qarşı alıuı, huşlaşqanda: «Qalala bınday yuq bit», – tip küstänäskä höt aşamlıqtarı häm üz tauıqtarınıñ yomortqahın täqdim iteüye lä küp nämä haqında höyläy.

Şatlıqlı tormoş nasip bulhın kiläsäktä hezgä, olo yöräkle Änfisä apay! Küñel birep baqqan balalarığızzıñ igelektären kürergä yazhın!

Yäşlek – yıñellek, tihegezme?

Yañı Artauıldıñ köndän-kön üseüye täü siratta yäştärzeñ bähette sittän ezlämäy, ata-äsä töbägen üz itep, auılda töpläneüyenä bäyle. Eşe häm tormoşo här saq küz aldında bulğan uqıtıusılarzıñ bıl yähättän başqalarğa ölgö kürhäteüye bigeräk tä qıuanıslı. Ğü­mereneñ sirek bıuatın ğına ütkän yäş pedagogtar – Gölnaz menän İldar Safindar – näq şundayzarzan.

Ösönsö yäşe menän barğan uldarı Elvir häm yañı yäş yarımın tultırğan qızzarı Elvina – ğailäneñ töp bähet-şatlığı. Bığa östäp, Safindar bıltır tağı la ber zur qıuanıs kisergän: yort halıu ösön däülättän 900 meñ humdan aşıu subsidiya alğan. Bıl yarzam ularğa federal maqsatlı programma buyınsa birelgän.

Safindarzıñ niäte – ağas bursanan qala fatirınan his tä qalışmağan zamansa yort halıp ineü. Auıldıñ Yäştär uramındağı qırq sutıyzan aşıu yır bülemendä üzzärenä kärägensä bäräñge, başqa tör yäşelsä häm yımeş ağastarı üsterälär zä inde. Älegä mal-tıuarzarı bulmaha la, vaqıtı yıtkäs, bıl şöğölgä totonou teläge lä nıqlı ularzıñ.

Ğailä başlığı İldar Ğäzinur ulı – Yañı Artauıl yıgete. Yäştän ük üzen kürhätep ölgörgän. Mäsälän, tuğızınsı klastan huñ Öfö pedagogiya kolledcına sittän torop uqırğa inep, ber yulı mäktäpte tamamlağan, uqıtıusı hönäre lä alğan. Armiyala ölgölö hezmät itep qaytqandan birle fizkultura däresen häm törlö sektsiyalar eşen alıp bara. «Şöğölönä mökibbän kitkän keşe», – tine unıñ turahında yıtäkseläre.

Sporttı yaratqan, sälämät tormoş räüyeşen üz itkän yäş belgesteñ höylärlek qazanıştarı häthez: auıl ir-yıgettäre festivaleneñ rayon etabında uğa tiñläşeüse bulmağan, respublika kimälendä ikense urınğa sıqqan. Tärbiäläneüseläre lä, ostazına oqşap, bik äüzem. Voleybol häm köräş buyınsa yarıştarza daimi prizlı urındar yaulayzar. Bıyıl «Zarnitsa» härbi-sport uyınınıñ töbäk finalında rayon isemenän sığış yahap, tuğız komanda arahında berenselekte alğandar.

Uñğan ir-uzaman üze keüyek şäp käläş tä tapqan. Dörösöräge, Mäsäğüt auılınan Yañı Artauıldağı tuğandarına qunaqqa kilgän Gölnazdı «kire qaytarmağan». Yän höygäne Neftekama pedagogiya kolledcında başlanğıs klastar uqıtıusıhı hönären alğan, unan Udmurt däülät universitetında ingliz telen nıqlap üzläştergän. İrenä ul häm qız büläk itep, yazmışınan ğäyät qänäğät bulıp yäşäy.

Yañıraq yäştär auıldaştarın üzzäreneñ artislıq mahirlığı menän dä höyön­dörgän. Kiläsäktä lä şulay tormoştan yäm, täm tabıp, başqalarğa yılılıq öläşep ğümer ithendär.

Yañauıl rayonı.