Qara yözzär

Hämizä äbey, ingäs tä, äsäygä lä hüz quşmay, Ğälimä apayzıñ östönä bik ozaq, tup-tura qarap torzo. Unıñ bıl qarauınan unıñ asıulanırğa teläüyen dä, hayran bulıp, hüz taba almay torouın da, ösönsö köndän birle esenä yıyılğan qayğıhın ni räüyeşle, qayzan başlap äytergä belmäüyenänder tip, törlösä añlarğa bula ine. Ul äsäyzeñ bik tübänlek menän unıñ küñelen ikense yaqqa bororloq räüyeştä äytkän:

– Äyzä, Hämizä yıñgä, yuğarı uz!—tigän hüzenä lä qolaq halmanı, yäki unı işetmäne. Unıñ küzzäre tup-tura Ğälimä apayzıñ östönä taşlanğandar. Unı yotorğa torğan keüyek toralar ine. Ul şulay ber az qarap torğas, ränyıgän, şunıñ menän bergä bik äsengän tauış menän:

– Ey balam, balam!.. Hiñä ni buldı?.. Bezze lä hurlıqqa töşörzöñ, üzeñ dä hur buldıñ, bötä bäheteñde yuğalttıñ! — tip tezep alıp kitte. Ğälimä apayzıñ ösönsö köndän birle yärähätlängän, äle az ğına la uñala başlamağan yörägenä sänsä häm uyı tağı la nığıraq auırttıra torğan bıl hüzzärze tezeü östönä üze ükhep ilarğa kereşte. Şulay itep, yörägeneñ tınıslanıuı, qayğıhınıñ azıraq onotolouı kötölä torğan Ğälimä apayzıñ yörägen boronğoğa qarağanda la nığıraq quzğatırğa häm auırıraq täsir itergä säbäp bula torğan eşte eşläp taşlanı.

Ğälimä apay äsäheneñ şul auır hüzzären häm küz yäş tügep ilauın tıñlap ultırğan keüyek buldı la, yözön asıp, äsäheneñ yözänä qarap qaltıranırğa kereşte, huñınan bötä kösön yıyğan keüyek bulıp:

— Min gonahlı tügel!.. Äsäy, mine ültermägez, min üläm, uf alla!—tip ilarğa la, ilamasqa la belmäy, artıq hüz äytä almay tuqranı. Irendäre kügärep, küzzäre başqasalanıp kitte.

Bıl hälde kürep torğan äsäy, ike ut arahında qalğan keşe keüyek, başta qayhı yaqtan hüz başlarğa belmäy aptırap qaldı, tik eşteñ bıl tiklem yämhezläneüyen kürgäs kenä:

– Ey, Hämizä yıñgä, hin sabır it, Ğälimägä ber hüz äytmä, ul gonahhız, unı äräm ittelär, hin añlarğa käräk ine. Ul bahırzı yıterlek ränyıttelär inde, — tigän hüzzärze äytkändän huñ, Ğälimä apay ergähenä barıp, başın totto häm uğa:

– Yatıp tor, Ğälimä, tireñ qatmahın, tağı la başıñ auırtır, tip yıuatırğa kereşte. Ğälimä apay ber azğa tiklem ber nämä lä belmägän hishez keşe keüyek torzo la huñıraq tirä-yağında torğan bezgä küzzären tultırıp qaranı häm, ber hüz zä äytmäy aldına qarap, şäleneñ ber yaq oson alıp, ike qulı menän şunı bögärlärgä, bötärlärgä kereşte.

Hämizä äbey zä üzgärze, qızınıñ artıq borsolğanın hizze bulha käräk, hüzen yomşarta töştö häm tauışın üzgärtep:

— Belmänem şul, min belmänem... Atahı ike köndän birle qolaq itemde aşap bara: «Hin ni qarap torzoñ? Niñä küz-qolaq bulmanıñ?» — ti. Äytmägän hüzzärze qaldırmanı, üz başına töşmägän keşe belmäy şul, bigeräk tä auır eş bit, ul kisäge uram hurlığına kem sızar? — tip küñelhez hüzzärze tağı la tezep kitte. Unıñ bıl hüzzäre, älbittä, Ğälimä apayzıñ yarahına toz östäü, unıñ küz aldınan ütkän häm aldağı yämhez küreneştärze kilterep, unı tağı la borsorğa säbäp bula ikänen ul uylap ta tormay ine.

Äsäy tağı la halqın qan menän Hämizä äbeygä lä, Ğälimä apayğa la yıñellek kilterä torğan hüzzär tabırğa tırışıp hüz başlanı.

— Donya bulğas, ällä nizär bulır, nahaq yala yağıu ber bögön genä tügel, elek tä bula kilgän. Yosof päyğämbär şunıñ ösön un ike yıl zindanda yatqan, ti... Alla üzeneñ bälä-qazahın, qayğı-häsräten üzeneñ höygän qoldarına yıbärermen tigän, ti. — Äsäy bıl hüzzärze bik ihlas menän, küzzärenän yäştär ağıp sığırlıq räüyeştä höyläy ine.

Hämizä äbey haman äsäyzeñ nämä äytergä, bıl hüzzäre menän nämä añlatırğa telägänen töşönmäy, ul haman üz yulı menän bara:

—Päyğämbärzärgä yaray za bit ul, bezgä kileşmäy. Bezze tiz kürälär, bez häzer ni yöz menän äzäm küzenä kürenerbez? Kisä töndä nizär buldı bit? Atahı ğärläneüyenän ükerep ilanı. «Bınan huñ ul nämäñde küzemä kürhätähe, üzeñ unıñ ergähenä inep yöröyhö bulma! Minän şäfqät yuq», — tip kisätep quyzı. Äle ul yoqoğa kitkäs kenä, yörägemä sızay almay indem, nisä äythäñ dä bala bit, yöräk tüzmäy, sızap bulmay, — ti.

Äsäy zä üz yulı menän bara, nisek kenä bulha la, Ğälimä apayzıñ vaqiğahın bäläkäseräk itep, ike öy esenä tulğan qayğılarzıñ auır täsiren azaytıp taratırğa tırışa.

— Fähri qaynağağa la sabır itergä käräk ine inde. Ir keşe bigeräk tä tüzem bulırğa teyış ine. Ütkän eş ösön başıñdı taşqa huğıp bulmay bit, hin dä uğa sabır itergä äyter ineñ, —ti.

Bığa qarşı Hämizä äbey:

— Ul bik ğärsel keşe bit, mineñ hüzze tügel, ällä kemdeñ dä hüzen tıñlamas, onotorğa tırışıp qarahañ da bulmay şul. Bik zur eş bit! —tip üz hüzen höyläy.

Ğälimä apay bılarzıñ hüzzären tıñlağan keüyek tä, ber zä qolaq halmağan keüyek tä tik ultıra. Ufılday, üze haman ike qulı menän şäleneñ oson bögärläy ine. Unıñ bıl räüyeşle kildele-kittele ultırğanın kürgäs, Hämizä äbey tağı la yomşay töştö, unıñ yözöndä, küzendä qızğanıu ğälämättäre sıqtı; ul bıl zur eşkä mäğänä birä almau häm Ğälimä apayzı qızğanırğa, ber yaqtan, urın tapmau menän bergä, qızğanğan da, unıñ ösön qayğırğan da keüyek bulıp kitte.

— Belmäyım inde, baş yıtmäy, baş... uylamağan häsrättärgä kilep töştök. Kürähebez barzır inde, — tine lä, üze Ğälimä apayğa yaqın uq kilep ultırzı häm arqahınan qağıp: «Ni eşläneñ hin, balam? Başıñ auırtamı ni? Auırtır şul, auırtır... Harap buldıñ şul balam...» — tip, ber yaqtan, qızğanğan bulıp, ikense yaqtan, qayğırıp, Ğälimä apayğa yaqşılıq itäm tip höylägän bıl hüzzäre Ğälimä apay ösön bik auır bulasağın belä almay ine.

Bara torğas, hüz zä tabılmay başlanı. Ğälimä apay bitenä şälen yapqan köygä ällä ilay, ällä ni eşläy, tik şul helkengän keüyek bula ine. Hämizä äbey häzer ber hüz zä äytmäy, tik ilauın ğına belä. Äsäy bıl ike häsrät östönä qarap, his ber hüzhez tik tora ine.

Şulay torğanda atay inde. Keyımdären halğansı ber hüz äytmähä lä, huñğaraq, bılarzıñ hüzzez torouzarın häm Hämizä äbeyzeñ ilauın kürgäs:

— Tağı la nindäy häsrättärze yañırtıp ultırahığız? — Küze menän genä Ğälimä apayzı kürhätep.— Şunı uylap, ber az aqılğa töşä başlarğa käräk inde. Hämizä yıñgä, hin dä sabır itergä käräk. Sebergä kiterlek eş tügel, äzäm ültergän keşe yuq tabaha. Üzebezze lä, başqa keşene lä bötörörgä yaramay. Äle min Sälim menän höyläşep torzom: «Yuqqa ğına harap ittelär, yäş saqta unday eştär bulmaymı ni ul», — ti. Şulay itep, nahaq bälä ikänen bötähe lä belerzär äle. Läkin iñ elek şuğa üzebez töşönörgä käräk, — tip hüz başlanı.

Bınan huñ Ğälimä apayğa auırlıq kiltererlek, unıñ yörägenä qazalırlıq hüzzär bulmaha la, gelän üze turahında ğına hüz barğanlıqtan, unıñ ösön bıl hüzzär zä auır bulasağı bildäle ine. Şulay za bezzeñ öy ese bınan un-un biş minut elek ütkärgän auır küreneştän ärselä töştö. Küñeldär az ğına bulha la urındarına ultırıp, yöräk tibeüzäre hirägäyze. Hatta äsäy täbiği hälenä töşöp, ğäzättä eşläy torğan eştärenä quzğala başlanı. Hämizä äbey küzzären hörtöp, ber az irken tın aldı.

Min eşteñ äkrenläp yaylana barğanın kürgäs, keyınep tışqa sığıp kitergä uylanım. Läkin bıl tınıslıq hamaq kürengän küreneş ozaqqa bara almanı: şul vaqıt qapıl ğına işek asılıp, Fähri babay kilep inde. Ul bik küptän birle forsat kötöp tä, uğa ireşä almay yörögän, tik häzer genä forsatqa ireşkän keşe keüyek atılıp inde. Unıñ küzzäre ösönsö kön ahun häzrät aldında Ğälimä apay menän Zakir ağayğa hököm itkän vaqıtta barıp ingändäge keüyek aqayğan, yözö ağarğan, üze şul vaqıtta Ğälimä apay östönä tayaq menän taşlanğandağı keüyek qaltırana ine. Boronğo vaqıtta ul bezzeñ öygä ingändä säläm birep inä, ingändän huñ isänläşä torğaynı. Bıl yulı ulay säläm dä birmäne, isänlek-haulıq ta horaşıp tormanı. Ingäs tä, Hämizä äbeygä tup-tura qarap:

— Inep tä ölgörzöñmö ni äle qähär töşkörö nämä?.. Tiz sıq, başıñdı yımerep bötörörmön... Min hiñä, unıñ ergähenä inep, unıñ qara yözön kürep yöröyhö bulma, minän mäñge bähillek yuq, tip äyttem bit! — tip köyönörgä häm Hämizä äbeyze, şunıñ menän bezze tirgärgä kereşte häm, üze ber urında basıp tora almay, häzer beräy keşe östönä taşlanırga torğan häräkät kürhätä başlanı. Unıñ bıl yämhez qiäfäten kürgän häm oşo hüzzärze äytkän vaqıtta sığarğan tauıştarın işetkän ber keşe qurqır, iñ azında huñ däräcälä auır hälgä qalır ine.

Ber minut esendä bulğan bıl küreneş, bıl hüzzär, yañı ğına auır tınlıqqa töşöp, tärän uyza ultırğan atay, äsäy, Hämizä äbeygä, bigeräk tä Ğälimä apayğa, höñgö menän sänskän yäki östärenä zur yırtqıs yanuar taşlanıp, şunan haqlanıu hästären kürergä mäcbür bulğan ber hälät kilterze.

Ğälimä apay unıñ qiäfätenä az ğına küz halğan, unıñ äytkän hüzzäreneñ ber nisähen genä işetkän keüyek buldı la:

— Atay, min ğäyıple tügel!.. Yuq, yuq, min qurqam... Qayza barayım?.. Mine qotqarığız, — tigän hüzzärze äytep, ergähendä torğan mendärgä auzı, auzı la, quldarın helkep, ayaqtarın quzğatıp, mäğänähe bezgä belenmägän räüyeştäge tauıştar sığara başlanı.

Atay şunda uq urınınan torop, zur qurqınısqa qarşı barğan keşe qiäfätendä Fähri babayzıñ aldına töştö häm, ike qulın yäyıp, ber yaqtan, bik yalınğan, ikense yaqtan, beräy keşene zur doşmanınıñ höcümenän haqlar ösön ike arağa ingän räüyeştä, tübäneräk tauış menän:

— Ağay, ni eşläyheñ hin? Balandı häläk itäheñ bit! Ay ağay-ağay!.. Ber az uylap qara, ul tiklem qılanırğa qiämät qayım bulmağan daha... Zinhar, sabır it, höyläşep, töşönöp alayıq, — tigän hüzzärze äytte.

Hämizä äbey ike ut arahında qalğan keüyek bulıp, nämä äytergä lä belmäy aptırap torğandan huñ:

— Hiñä äytäm, atahı, üz balabızzı häläk itmäyık, ey alla, tağı la nämälär kürähem bar ikän? — tip tağı la ilarğa totondo.

Äsäy, Ğälimä apay ergähenä barıp, üzensä, läkin bik ömöthöz räüyeştä genä, artıq hınıq küñel, basınqı tauış menän unı yıuata torğan hüzzär äytep, östön yabıp, quldarın totto.

Fähri babay oşo häldärgä häm yalınıp, yaluarıp äytkän hüzzärgä, bigeräk tä Ğälimä apayzıñ şunday huştan yazğan hamaq yatıuına qaramayınsa, tösönä az ğına la üzgäreş-qızğanıu ğälämäte sığarmastan, atayğa qarap:

— Hin, Bäzri, mineñ eşemä qatışma! Qara yözzö yaqlap yäneñ sıqmahın, üz başıña töşmägäs, yaqşı bulıp kitkänheñ ikän...— tip qısqırğandan huñ, Hämizä äbeygä äylänep:

– Üz balabız, imeş... Nindäy üz balañ ul — yözöñdän kölöp, bötä ilgä mäshärä bulğan nämä?.. Sıq, timen, häzer sıq!.. Ana, qarausıları bar bit, şular qararzar… Ul inde bezzeñ bala tügel, bezgä bälä genä buldı... Häläk itmä, imeş... Säsräp kithen, bez kösläp häläk itmägän, üze tapqan, üze ezläp alğan auırıu, niñä bögön yır yotmas şunda!—tigän hüzzärze äytte lä kire borolop sığa başlanı häm, tağı la artına äylänep, Ğälimä apayzıñ näq östönä qarap:

– Et keüyek şıñşıp yatqan bula bit äle, hozayzıñ qähäre häzer ük huqqandır şul, ilahım, şul yatqan urınıñda qat! Tülke mineñ işek aldına ayaq basahı, mineñ küzemä kürenähe bulma, huğıp ülterermen... — tip äytte lä işekte şap itterep yabıp sığıp kitte. Atay uğa nindäyzer hüz äytmäkse bulıp, artınan barıp qaraha la, ber hüz zä äytä almay, basqan urınında qatıp qaldı.

Fähri babayzıñ bıl qılanışı, äle unıñ esendä Ğälimä apayğa, hatta unı üz qanattarı astına alğan keşelärgä qarşı bulğan sikhez asıuı, üze sığıp kitkändeñ huñında küz aldında torğanğa kürä, öyzä qalğandarzıñ bötähen dä tärän uyğa qaldırzı. Ber nisä minut his kem ber hüz äytmäy, tik torzolar.

Hämizä äbey ultırıp torğan urınınan torop sığa başlanı häm, äsäyzärgä qarap:

— Bına bıl keşe menän ni eşlärgä inde? Öygä qaytıp ineü qurqınıs, ike kön buyınsa, qotorğan et hamaq öskä ırğıp, talarğa tora. Tereläy yır astına inerlek buldım inde... — tip üzeneñ dä qulında his ber irek yuq ikänen belderer räüyeştä qızğanıs küzzären yırgä töşörzö.

Bıl auır häldär äsäygä lä, atayıma la nasar yaqtan täsir itkängä, bıl eşteñ osona barıp sığıu ularğa la bik auır hamaq toyola başlağanğa, ular za häzer hüz taba almay, taphalar za, osona sığara almay başlanılar. Tik şul «sabır itergä käräk, bara torğas bötör äle, ni eşlärgä inde, ey alla...» tigän keüyek aptırağan vaqıttarza ğına äytelä torğan hüzzärze äytälär zä tuqrap qalalar ine.

Hämizä äbey sığıp kitkäs tä, bılar bik ozaq hüzzez qaldılar. Tik ber azzan huñ ğına, atay tübän genä tauış menän:

— Bılar menän ni eşlärgä inde? Äyterheñ, bında bez ğäyıple, — tine lä, üze küzzären ber urınğa teräp, tärän uyğa battı.

Äsäy üzaldına üze höylängän keüyek:

— Üz qızzarın üzzäre başqa keşelärgä qarağanda la doşman kürälär, ber keşe lä höttän aq, hıuzan pak tügel, tik bına Ğälimägä genä auırlıq yahayzar, şunıñ arqahında bezze lä doşman kürep böttölär! — ti, üze nämä eşlägänen dä belmägän keüyek, ber ul nämägä, ber bıl nämägä barıp totona ine.

Bögöngö kön dä, ütkän kön keüyek, küñelhez ütte. Ğälimä apay tön buyına tınıs yoqlay almanı. Ul ber nisä tapqır hataşıp, urınınan ırğıp torop, qayzalır sığıp kitergä telägän keüyek, tartışa başlanı. Urınına kire yatqırılha la, törlö hüzzär äyteüzän tuqramanı. Unıñ küberäk hüzzäre: «Ey alla, meskende ülterälär inde... Mineñ yözömdä qara böttömö?.. Harap ikän, ni eşlägän bulalar!.. Qaytammı huñ, ülhäm dä qaytmam... Atay mine ülterer inde... Häzrät babay kilä, qasığız, qasığız, qas!.. Tağı la kilälär!.. Yänem, kitmä inde, bergä kiterbez!.. Häzer hıu ğına alıp qaytayım äle!.. Bına bında tınıs ikän... Äbäü, şular za yırlağan bulalar bit äle!.. Işekte biklägez, inälär bit... Min kitäm, kitäm!.. Ülhäm dä kitäm!.. Şälemde biregez äle!...» tigän keüyek hüzzär ine.

Bezzeñ öy ese tañ aldınan ğına tınıslandı. Tañ aldınan ğına qabat-qabat torop yöröüzär, şäm yandırıuzar böttö.

Bögön irtän torğas ta, atay miñä qarap:

– Ğäli, mäzräsägä bar inde, kisä lä, ösönsö kön dä habağıñ qaldı bit, — tip mäzräsägä barırğa quştı. Äsäy zä unıñ hüzenä quşılıp:

– Bar, balam, undağı nämäläreñde tuzzırıp bötörmähendär, — tigän hüzze äytte.

Häzer min ul mäzräsägä barırğa, unda inergä, undağı keşelärze kürergä yänem-tänem menän qarşı bulıuğa qaramayınsa, atay menän äsäygä tağı la küñelhezlek arttırmas ösön, barırğa buldım. Läkin bıl eş mineñ ösön donyalağı bötä eştärzän dä auır toyola ine. Şulay za äkren genä keyınep, tışqa sığıp, qapqa töbönä yıtkäs tuqtaldım. Uramğa sığıu menän mine ällä kemdär osratıp, ularzıñ kölöüzärenän, mine, şunıñ menän Ğälimä apayzı mısqıl iteüzärenän qurqa inem. Uramda artıq keşe kürenmägäs kenä, qapqanan sığıp, mäzräsägä qarap yügerzem. Şulay itep nisek tä keşelärgä osramasqa, ularğa kürenmäskä teläy inem. Mäzräsägä barıp yıter saqta ğına, mineñ bähethezlekkä qarşı, tege Ğälimä apayzarzı totqan Gäräy menän Sälim osranılar za, miñä qarap:

– Tuqta äle, Ğäli, tuqta!—tip miñä tuqtarğa quştılar. Min ularzıñ hüzzären işetmämeşkä halışıp, alğa barıuımdan tuqtamanım, häm tuqtamauım ularzıñ asıuzarın kilterze bulha käräk, ular mineñ arttan:

– Ğälimä apayıñ nämä eşläy?.. Keyäü quyınında yatamı? Qayza, bäkeñde kürhät äle? — tip qısqırıp qaldılar.

Mäzräsägä barıp yıtkäs tä, esenä inergä qurqıp torzom. Sönki unda ineü menän uqıusı malayzarzıñ minän kölöüzäre, mine mısqıl iteüzäre bildäle ine. Bında ber işek aldında vağıraq itep ayırım-ayırım halınğan biş mäzräsä bulıp, min şularzıñ işek aldınıñ berehendä tora inem. Qurqa-qurqa ğına mäzräsäneñ qapqahınan inep, üzem tora torğan mäzräsägä taban bara başlanım. Şunda uq miñä Ğäli hälfä osranı. Ul muyınına ozon hölgö halıp, qulına qomğan totop, tähärät alırğa kitep bara ine. Ul boron miñä hüz zä quşmay, hatta mine rätläp belmäy torğan bulha la, bögön mine küreü menän:

— Yä, Ğäli, nihäl? Ğälimä hineñ apayıñmı? — tip hüz başlanı.

Min bur keşe keüyek totloğop qaldım. «Apayım tügel», — tip äytergä telem barmanı:

– Apayım!.. — tinem.

– Şulay mucik yıgete menän yöröp äräm bulalarmı ni? Nindäy matur köyönsä äräm buldı bahır!.. — tip qızğanğan räüyeştä miñä uñayhızlıq kilterä torğan hüzzär äytä başlanı. Elek min Ğäli hälfäne zur keşe, şäp keşe tip yöröy torğaynım. Häzer unıñ, kölgän keüyek, şunday hüzzär äytkänen işetkäs, uñayhızlanıu östönä, hälfä başı menän şunday hüzzär höyläüyenä aptırap kittem, şul minuttan huñ mineñ küzemä yämhez ber keşe bulıp kürenä başlanı. Ul mineñ yauap birmäy, oyalıuımdan başımdı tübän eyıp, uñayhızlanğandı kürgäs kenä:

– Bar, in, şäriğät quşmağan eşte eşlägäs, şulay bula ul. Apayıña la ulay itergä käräkmäs ine! —tigän buldı.

Mineñ Ğäli hälfä aldına basıp, unıñ birgän horauzarın tıñlap torğandı bik küp şäkerttär täzrä arqırı qarap toralar ine. Min, ber yaqtan, mäzräsägä inmäs boron uq şunday hälgä osrauımdı, ikensenän, bik küp şäkerttärzeñ täzränän qarap torouzarın, ularzıñ mäzräsä esenä ingäs tä minän törlö nämälär horauzarın, qayhı beräüzäreneñ kölöüzären küz aldıma kilterep, mäzräsägä bötönläy inmäy, qaytıp kitergä lä uylanım. Läkin, ni ösöndör, şunı buldıra almanım. Nisek tä miñä mäzräsägä inergä, aldımda şunday uñayhızlıqtarzı ütkärergä teyış eş — farız eş keüyek bulıp kürenä ine. Şunday auır ber häldä, atlar-atlamas qına mäzräsägä indem. Elek käräk mineñ, käräk başqa beräüzeñ bulhın, mäzräsägä inep-sığıuın beräü zä qarap tormay ine. Bögön min ineü menän ber yulı ber nisä tistä küz miñä taban boroldo. Üzemdeñ urınıma barıp yıtmäs elek ük ber nisä malay mineñ ergämä kilep tä yıttelär häm:

– Ğäli, kisä niñä kilmäneñ, ä?

– Ällä auırınıñmı?

– Unıñ apahı totoldo bit, şuğa kilmägänder!..

— Ul nisek kilhen, sığırğa oyat bit! —tigän hüzzärze yauzıra başlanılar.

Bılarzıñ hüzzärenä qolaq halmasqa, ikense törlö äytkändä, ser birmäskä tırışıp, üzemdeñ urınıma barıp, säkmänemde halıp quyıp, habaqtarımdı qulıma alıp ultırzım. Şunda uq kitabımdı asıp, küz haldım. Şuğa qaramastan, mineñ ergämä bik küp şäkert yıyılıp aldılar häm törlösä horauzar bireü östönä yöräkkä auır kilä torğan hüzzär menän minän kölä başlanılar. Häzer min bılarğa qarşı yauap birep torouzan da, qarşı torop üzemde aqlau yulın alıp barıuzan da ğaciz qaldım yäş börsöktäre küzzäremä kilep tığılıp, atılıp sığırğa ğına toralar ine. Häzer miñä bınan sığıp kiteü zä, bında torou za auırğa qaldı. Min şulay yıñelgän häm şulay şäkerttär tarafınan solğanıp alınğan hayın üzemdä kütärä almaslıq hurlıq, auırlıq hizä başlanım, küz aldarım qarañğılanğan hamaq bulıp kitte, auırlıqtıñ huñ sigenä yıtkän vaqıtta ğına tege kügärsen Sälim tigän yäş hälfä kilep, şäkerttärgä qarap:

— Bında nämägä yıyıldığız, ayıu beyıteüse yuqtır bit... Kitegez häzer ük urındarığızğa... — tip tege şäkerttärze pır tuzzırıp mineñ ergämdän qıuıp yıbärze. Şäkerttär, hıu hipkän keüyek bulıp, şım buldılar, şul minutta taralıp ölgörzölär.

Kügärsen Sälim iñ şäp, iñ ziräk şäkert häm şunıñ arqahında, üzeneñ yäşlegenä qaramastan, hälfä bulıp barğanğa kürä, uğa qarşı şäkerttär tügel, unan zur hälfälär zä artıq hüz äytä almayzar ine. Unıñ mine yaqlap sığıuı mineñ ösön bik zur yıñellek bulıp töştö, irkenläp tın aldım. Ul şäkerttärze şulay qıuıp yıbäreü östönä, miñä qarap:

— Hiñä teyälärme... Ägär teyhälär, miñä genä äyt, bınan huñ ulay qılanmahındar, — tip mineñ küñelde yıuatıp kitte. Şunan huñ ğına ber az irkenläp qaldım, tirä-yağımdı solğap alğan malayzarzıñ kölöüzärenän, mısqıl iteüzärenän qotoldom. Şulay za ularzıñ qayhı berzäre, mine aulaqtaraq osratıp, üsekläp kitälär, işara menän bulha la, Ğälimä apay vaqiğahın isemä töşöröp, mine ğärländermäkse bulalar ine. Läkin ularğa qarap qına borsolorloq eş tapmay häm, hüz yörötöü, äläkläüze his ber yaratmağanlığımdan, ular östönän barıp kügärsen Sälimgä ular turahında ber hüz zä äytmäy inem.

Bögön ahun häzrät irtänge däreskä bik huñ inde. Ul ingändän huñ şäkerttär bigeräk tın qaldılar. Ahun häzrätte elek könönä ber nisä tapqır kürergä tura kilgän bulha, min unı oşo ike kön esendä berense tapqır kürä inem. Bıl küreüyemdä ul miñä yämhez, qurqınıs häm keşelärzeñ yözzärenä qara yağa torğan usal ber keşe bulıp kürende. Min küñelemdän unı usal ber keşe tip uylarğa qurqham da, unıñ Ğälimä apay menän Zakir ağayzıñ bittärenä qara yaqtırıp, uram buylatıp, bötä halıq tarafınan mäshärä itterep yöröttöröüyen şäriğät quşıuı buyınsa eşlängän eş tip uylaham da, küñelemdeñ ällä qayhı ber möyöşö unı yaratmay başlanı. Bıl yämhez eştärzeñ bulıuına tik ul ğına säbäp bulğan keüyek bulıp kürende. Elek qayhı ber keşelärzeñ: “Bezzeñ häzrät bik mäkerle, häyläkär, barmağı üzenä taban käkere keşe, uğa eşeñ töşmähen”, – tip, zarlanğan hüzzären işetkändä, min ul keşelärzeñ hüzzären yaratmay torğaynım. Bögöndän başlap, ısınlap ta, ul miñä lä bik usal keşe bulıp kürende. Şunıñ östönä, unıñ şäkerttärgä uqıtqan habaqtarı, birgän därestäre lä gel başqalarğa auırlıq birer häm yuq qına eş ösön dä yözzärenä qara yağır ösön uqıtıla torğan nämälär keüyek bulıp kürenä başlanı.

Bına bögön dä zur şäkerttär, unıñ aldına tüñäräklänep ultırıp, däreskä kereşkäs, qul qırqıu haqında hüz başlandı. “Beräy keşe, ikense beräüzeñ äyberen urlaha, gärsä ul äyber un ğına dirhämlek bulha la, ul urlausınıñ qulın qırqıu, şäriğät buyınsa, teyış bula…” – tigän hüzzären işetkäs, mineñ küñel zımbırlap, başım satnap kitte. Ütkän yıl qaz urlap totolğan Sälähi iskä töşöp, unı tuqmauzarı, başın yarıuzarı küz aldıma kilde. “Nisek unıñ terhägenän qulın qırqıp, tere qulhız qaldırmanılar ikän?” – tip uylanım.

“Beräy qız menän yıget totolha, ularğa yözär sıbıq huğırğa. Ägär totolğan keşelär qart bulha, bildärenä tiklem yırgä kümep, sittän taş menän bärep ülterergä…”, “Urlağan keşelärzeñ äz genä äyber ösön dä quldarın qırqırğa…”

Bına şulay här ber eş ösön qamsı menän huğıuzar, taş menän bärep ültereüzär, quldarın qırqıp taşlauzar, bılarzan başqa törlö auırlıqtar kürhäteüzärze tıñlap ultırıu küñelgä ällä nindäy qurqınıs uyzar kilterze. Bıları äle unıñ donyala bula torğan yazalar. Bıl yazalar östönä tege donyala vaq qına eş ösön qızıu yähännäm uttarında yandırıuzar, undağı zur suqmarlı zobani fireştäläreneñ küzzärenän ut säsep, gonahlı keşelärzeñ baştarına kilterep huğıuzarı küñeldä sikhez zur ömötzözlök tıuzırzı. Tirä-yağımdağı şäkerttärzeñ barıhı la, aldarındağı kitaptarzı asıp, barı tik şunday yaza, qiämät ğazabı keüyek qurqınıs nämälärze uqıyzar. Mineñ qulımdağı kitapta la şunday nämälär yazılğan. Ahun häzrät şularzıñ bötähen dä belä, şularzı uqıta, şunıñ ösön ul miñä üze lä qurqınıs keşe, donya-ähirät ğazabı öyrätep, şunıñ menän genä qızıq tabıp torousı usal keşe bulıp kürenä başlanı. Elek min bıl hüzzärze işethäm dä, kitapta ğına şulay yazılğandır, ularzıñ berehe lä eşlänmäy torğandır, tip yöröy inem. Ösönsö kön Ğälimä apayzıñ şul kitapta öyrätkänsä hököm itelgänen, mähşär keüyek halıq aldında yözönä qaralar yağıp, uram buyınsa mäshäräläp yörötkändä, unıñ bötä halıq, hatta ata-äsähe tarafınan da: “qara yöz”, “oyathız”, “bötä auıldıñ bäräkäten qasırıusı” – tigän hüzzärze işetep, häzerge köndä äzäm küzenä kürenerlektän ütep, bezzeñ öyzä hataşıp yatıuzarın kürgäs, ul kitaptarza yazılğan nämälärzeñ ısınlap ta bula ikänen uylap, ni eşlärgä belmäy başlanım. Keşelärzeñ bötä eştäre qıl östöndä genä torğan keüyek bula başlanı. Min şularzı uylap bögön uqıy za almanım. Öygä qaytıp barğanda la: “Yartı käüzälärenä tiklem yırgä kümelep, tirä-yaqtan taştar menän bärelep ülterelgän haqallı irzär, sästäre tuzıp, bittärenän qandar ağıp, baştarı yırgä bögölöp töşkän qatındar… Östönä alama keyım keygän, qulı terhägenän kiselep, qandar ağıp torğan ällä nindäy keşelär… Qarağusqıl tötöndär sığıp, göcläp yanıp torğan yähännämdärgä häm unıñ esendä yalanğas köyö yanıp yatqan isäpzez küp irzär, qatındar… unda küzzären aqaytıp, quldarına suqmar totop yörögän zobanizar… Ösönsö kön uramda ber-berehenä bäyle köyö, yözzärenä qorom buyalıp, uramdıñ buyınan buyına yörötölgän Ğälimä apay menän Zakir ağay…” beräm-beräm küz aldımdan ütä başlanılar. Şunday yämhez häm küñelgä bik auır täsir itä torğan nämälärze uylap, öygä qaytıp indem.

Min öygä qaytıp ingändä, bezzeñ öyzä tübän ostan Ğilmi äbey menän äsäy Ğälimä apayzıñ ergähendä ultıralar, Ğälimä apay boronğosa şälen börkänep, ber hüz zä öndäşmäy, sitkä qarap tik ultıra ine.

Minän elek bılar nämä höyläşkändärzer — belmäyım, tik min qaytqanda hüz haman Ğälimä apay turahında bara, unıñ auırıuın bötöröü — imläü turahında Ğilmi qarsıq törlö ämäldär öyrätä ine. Şulay itmägändä, auırıuzıñ kösäyıüyen, unıñ keşelektän sığıuın, berehenän-berehe qurqınıs hüzzär menän qurqıtıp, Ğälimä apayzıñ da, äsäyımdeñ dä yörägen ala, aqıldan yazıu, yınläneüzärzeñ berehen dä qaldırmay, yöräk yarıla torğan törlö vaqiğalarzı küz aldına kilterä ine. Unıñ höylägän hüzzären, misalğa kiltergän qurqınıs vaqiğaların işetkändä äsäyzeñ yözö ağarıp kitä, Ğälimä apay qaltırana, ergähendä genä ubır yatıp torğan häm şunan haqlanırğa teyış bulğan keüyek, şälenä törönä, möyöşkä hıyına bara ine.

Im-tom itkänse tınıs torhon tip, şürlektä torğan iske «Qörän»de alıp, Ğälimä apayzıñ baş osona taban kilterep quyzılar. Ğälimä apay bıl eştärgä qarışmay häm qarşı ber hüz zä äytmäy torha la, yözöndä bılarzıñ bötähenä lä asıu bildähe, riza tügellek ğälämäte kürenep tora, Ğilmi qarsıqqa qurqınıs ber nämägä qarağan keüyek qaray ine.

Ğilmi qarsıq auırıuzı darıulau, unıñ sihırına şifa birerlek käñäştär bireü keüyek iñ «aşığıs saralar» höyläp bötörgändän huñ, şul uq auırıu aldında ös köndän birle unıñ turahında auıl arahında yörögän hüzzärze tezä başlanı. Ğälimä apay ösön işeteüye bik küñelhez häm auır bulğan bıl hüzzärzeñ unıñ aldında qabatlanıuı, yörägenä bik nasar täsir iteüye bildäle bulıuğa qaramastan, hüzzärze huzğandan huzzı. Äsäyım dä uğa quşılıp, quşılmağan urındarında bik ihlas tıñlap, bıl turala hüzzeñ ozayıuına säbäp buldı.

Ğilmi qarsıq, ber yaqtan, bezzeñ öy keşeläreneñ küñeldären tabıu ösön hüzzären borğolap höylähä, ikense yaqtan, bıl turalağı hüzzärze tağı la arttırıp, öy esenä küñelhez häm qurqınıs birergä tırışa. Ber zä käräkmägängä Ğälimä apay menän Zakir ağayzıñ totolou räüyeştären, kemdär totqanın qabatlay. Bıl turalağı hüzzärze keşelär auızınan meñ törlö itterep küserä, şul hüzzär arqırı im-tom itergä üzenä yul asa ine.

Şul vaqıtta Hämizä äbey inep, vaqiğanıñ, bıl turalağı hüzzärzeñ artıuına östämä säbäpse bulıp kitte. Ul Fähri babay sığıp kitkän arala ğına bında ingänen, nämä eşlärgä lä belmäy aptırap yörögänlegen, ös-dürt köndän birle öyzärendä yäm häm matur tormoş yuğalğanın küz yäştären ağızıp, zarlanıp höylärgä kereşte. Hämizä äbeyzeñ ike ut esendä, sığa almaslıq qayğı urtahında ikänen belgän Ğilmi qarsıq, bıl eşkä tağı la zur tös birep, irken räüyeştä höylärgä kereşte. Äle genä äsäygä höylägän hüzzären Hämizä äbeygä lä başınan azağına tiklem qaytanan höyläp sıqtı.

Bılarzıñ hüzzären işetep ultırğan Ğälimä apay, ni eşlärgä belmägän keüyek, başın ber tübän töşörä, ber bılarğa qarap ala, ber yözön hıta, ber sitkä qarap, ike küzzären ber nöktägä tögäp, şundağı ber nämägä artıq ğäcäphengän hamaq şaq qatıp tik tora ine. Şuğa qaramayınsa, unıñ yöräge tibeüyeneñ samahın belmästän, bılar üz hüzzären alıp baralar, şulay itep, unı üze yırıp sığa almaslıq hazğa batıralar ine. Ğälimä apay näq ürmäkse auına sırmalğan seben hamaq qısılıp, ber az torzo la, qapıl ğına urınınan torop, işekkä taban bara başlanı. Unıñ urından quzğalıuı la, bik tizlek menän sığa başlauı la ğäzättägesä tügel, bälki küzgä kürenerlek räüyeştä zur üzgäreş arqahında ikänlege kürenep tora ine. Äsäy tiz genä urınınan torop, unı barıp totto häm:

– Ğälimä, qayza barahıñ? — tip horağanın hizmäy zä qaldı. Ğälimä apay äsäyımä lä, başqalarğa la küzzären tultırıp qarağandan huñ:

– Min kitäm, kitäm, tigäs, kitäm... — tip tartına başlanı. Häzer unıñ qılanışınan Ğilmi qarsıq ta, Hämizä äbey zä üzgärep kittelär häm, hüzzären taşlap, Ğälimä apay tirähenä yıyıldılar za:

– Balam, kitmä, kitergä yaramay. Kitep qayza barahıñ, — tip törlö yaqtan sornap aldılar. Läkin Ğälimä apay bılarzıñ hüzzären ber zä işetmägän keüyek işekkä taban tartıla häm «kitäm!» tigän hüzze qabatlay ine.

Bıl eştän Hämizä äbey zä aptıraşqa qaldı häm ilau qatış tauış menän:

— Balam harap buldı!.. Balam, kitmä, ultır. Ber nämä lä bulmanı, äyzä, urınıña yat, — tigän hüzzär menän, qulınan totop, hikegä taban tarta başlanı. Äsäy menän Hämizä äbey ikäüläp tartıuğa qaramastan, Ğälimä apay haman işekkä taban bara, sığıp kitergä aşığa ine. Unıñ bıl eşe aldında bılarzıñ bötähe lä aptıraşta qaldılar, Ğilmi qarsıq ällä nämälär uqırğa kereşte, tirä-yağına tököröndö.

Min tiz genä yügerep sığıp, atay ergähenä barzım häm:

— Atay, Ğälimä apay ällä ni eşläy, in äle! — tip äyteü menän, atay yügerep öygä inde.

Ğälimä apay haman tartışa häm:

— Min kitäm!.. Min tormayım... Niñä mine yıbärmäyhegez?.. — tigän hüzzärze äytä, tizeräk bılarzıñ quldarınan ısqınırğa tırışa ine.

Atay ineü menän:

— Balam, qayza barahıñ? Tışqa sığahıñ kiläme? Äyzä ultır äle... — tigän hüzzär menän ipläp kenä qulınan totto. Şunan huñ ğına Ğälimä apay ber az basılğan keüyek atayğa qaranı häm, bayağı qarşılıqtarın bötöröp, üze az ğına tınıslanğan hamaq bulıp, bılar aldında buyhonğanlıq kürhätte. Şunan huñ ğına ike yaqtan totqan qul astında üzeneñ urınına kilterep ultırtılğas, şälen börkänep, aldına qarap ultırzı.

Ğälimä apayzıñ oşo quzğalışınan huñ häzer här kem tınğan, ber kem dä ber hüz äytmäy, yäki äytä almay tik tora, här kemdeñ küzendä tärän qayğı menän bergä bıl eş aldında aptırau ğälämäte kürenä, Ğilmi qarsıqtıñ ğına bıl eş ösön tıştan qayğırıp, esenän şatlanğanlığı hizelä ine, ber az torğastın ğına Hämizä äbey, üzeneñ küñelenä möhim ber uy töşkän keüyek:

— Ğilmi äbey, hin Ğälimäne ber az öşköröp kiter ineñ, — tip hüz başlanı. Unıñ bıl hüzenä äsäyım dä quşılğan keüyek buldı. Läkin atayımdıñ yözöndä bılarzıñ bötähenä lä rizahızlıq, asıu tıuğan keüyek buldı la, üze ber hüz zä äytmäy tärän uyğa battı.

Ğilmi äbey, şul hüzze genä kötkän hamaq, asılıp kitte:

– Şulay käräk şul, ällä qasan öşkörtörgä käräk ine, beräy nämänän zähmät qağılğandır, qurqqandır,— tip, auırıu ergähenä barıp, doğalar uqırğa auızın şapıldatıp, Ğälimä apayzıñ östönä örörgä kereşkän genä ine, Ğälimä apay uğa qarap:

– Kit bınan, kit, tim, min auırımayım, ay ubırlı qarsıq, nindäy yämhez, kit, kit... — tip ike qulı menän ergähenän qıuırğa kereşte. Ğilmi qarsıq şuğa la qaramastan, doğahın özmäy alıp barırğa telägän ine, Ğälimä apayzan artıq qarşılıq kürgäs, artqa sigende häm auızınan:

– Doğa uqığandı yındäre yarattırmay, şuğa kürä qarşı tora, — tigän hüzze ısqındırıp taşlanı. Unıñ bıl hüze atayıma yäşen keüyek nıq täsir itte bulha käräk, atayım urınınan torop:

– Hin bında nimä höyläp ultırahıñ, ubırlı qarsıq, bar, sıq! — tip Ğilmi qarsıqtı qıua başlanı.

Sikhez uñayhızlıqta qalğan Ğilmi qarsıq nämä eşlärgä belmäy, urınınan torop, sitkäräk barıp ultırıu menän:

– Ay-yay, bılar kem bulğandar!.. Ubırlı qarsıq, imeş... Üzzäre kem bulğandar!.. Mineñ qızzarım da, uldarım da bılay hurlıqqa qalıp, aqıldan yazıp yatqandarı yuq!.. — tigän hüzzärze äytä başlağan ine, atayım urınınan torop:

– Tiz sığıp kit bınan, küzemä kürenmä, şaytan, sihır tubalı!.. — tigän hüzzärze äytep, ısınlap qıuırğa kereşte. Tik şunan huñ ğına qarsıq yomşap:

– Häzer sığam, sığam... harap bulğan ikän! Doğanan, öşköröüzän qasalar!.. — tip sığa başlanı.

Atayım asıuın basa almay:

– Kit, küzemä kürenmä!.. Öşkörthäk tä, hineñ keüyek sihır tubalınan öşkörtmäbez, doğañ da, im-tomoñ da üzeñä bulhın!.. — tip artınan qısqırzı. Ğilmi qarsıq:

– Bik ere höyläşmä! Doğanan, dindän kölmä. Hozay üzegezgä kürhätähen kürhätep tora bit äle, Ğälimägez donyağa hıymay «min-min, min kem?» tip yöröy ine lä... — tip sığıp kitte.

Atay unıñ bıl hüzzärenän huñ, tağı la qızıp:

— Şul yähännäm qarsığın niñä bında inderep yörötähegez, ular bit näsel-näsäptän sihırsılar!.. — tip öyzä qalğandarğa la asıulandı.

Bıl auır küreneşteñ häm sikhez auır hüzzärzeñ iñ auırı Ğälimä apayzıñ yörägenä qazalıuı, unıñ neskä yänen qaytanan urınınan quzğatıuı bildäle ine. Şul hüzzärzän huñ ul bigeräk tä borsolou hizzerze, köndägegä qarağanda la artıq käyıfhezlek kürhätte. Ütkän kön häm bögön üze turahında hüz barmağanda hiräkläp bulha la höyläşä, asılıp kitmähä lä, bik ük qıyınlıq kürhätmäy, tik yoqo vaqıtında ğına tınıshızlana, hataşa ine. Bögön uyau vaqıtında la borsolğan keüyek bula başlanı. Ul tik torğanda hiskänep kitä, uflay, bik ozaq uylanıp tik tora, ber nämägä küze töşhä, unan tiz genä küzen almay, bik ozaq qarap tora, şulay itep, bötä häräkätendä başqa täbiğilek kürhätä ine. Ğälimä apay bögön kiske aştı la rätläp aşamanı, säyze lä ber genä şäşke, äsäy köslägängä genä, mäcbüri räüyeştäräk eskän keüyek kenä este.

Unıñ oşolay nasarğa taban üzgärgänen küreü atayım menän äsäyımdeñ küñelhezlegen arttırzı. Bıl turala üz-ara ğına höyläşep, irtägä Fähri babay menän Hämizä äbeyze saqırıp käñäş itergä häm qörän sığartıp öşkörtörgä, bulmay ikän, qayzalır ber işanğa alıp barıp qaratırğa, nisek tä bıl eşteñ sarahın küreüze aşıqtırırğa qarar birzelär.

Töndä Ğälimä apayzıñ yoqo tınıshızlığı ütkän töngä qarağanda la artıq buldı. Ul min kürgändä genä ber nisä tapqır hataşıp, ällä nindäy, ber-berehenä bäyläneşzez hüzzär äytep, ber nisä tapqır torop ultırzı. Yuğaltqan ber nämäne ezlägän keüyek bulıp, tirä-yaqtarın härmäp, nämäler ezlärgä kereşte. Bıl töndö unıñ, qurqınıp:

– Tağı la kilälär inde!..

–Ular bit bik küptär!..

–Häzrät babay kilä, min qasam!.. — tip äytkän hüzzäre menän, qapıl ğına şatlanğan hamaq, bik özölöp:

– Kilä, kilä, kürmähälär yarar ine...

–Ey yänem, kildeñme ni, ä?.. Nisek kildeñ?.. Kürerzär bit...

–Tuy iterbez äle...

–Tuy inde, bıl tuy... Ana bit, qozalar kilgändär... Üze qasan kiler ikän?..

–Qasma, qasma, ber nämä lä bulmas... — tigän yömlälär häteremdä qalğan. Ul küp vaqıtta bik qurqqan, yä ber az şatlanğan keüyek hüzzär äytä, häm unıñ qurqıuı la, şatlığı la bik tiz almaşına, şul almaşınıuzarzıñ arahında, iskä kilgän keüyegeräk uylap, tirä-yağına qaranıp, auız esenän nämäler uqığan keüyek uqınıp, äsäyımdeñ:

— Yat, balam, yat... — tigän hüzenän huñ telär-telämäs kenä yata ine.

Huñğı ike kön esendä Ğälimä apay uyau vaqıtında la yıñeläyıp kitte. Ul başın tübän eyıp, bik nıq isäplägän hamaq ultıra la huñınan, şatlanğan hamaq bulıp, käräk-käräkmäs hüzzär äytä, unıñ bıl hüzzäre keşene köldörörlök bulmaha la, üze şuğa balalarsaraq itep kölä, läkin unıñ bıl şatlanıuı häm kölöüzäre boronğo vaqıttağı kölöüzärenä oqşamay ine. Şunıñ ösön bulha käräk, äsäyım dä, atayım da unıñ bıl yıñeläyıüyenä, hau keşelärsäräk ultırıuına şatlanmayzar, bälki şiklänep, qurqıp qaray başlanılar. Isınlap ta, unıñ qılanıştarı boronğo keüyek täbiği tügel, kölöüye, şatlanıuı la urınhız kürenä ine. Şunıñ menän bergä, bınan ike genä kön elek, yä kisäge keüyek artıq yathınıp, oyalıp tormay. Ul üzen bik irken, hatta kärägenän artıq irken tota başlanı. Unıñ kise köndözgögä oqşamay, ul tön bulha hataşa, hataşqanda la küberäk üzen bik rähättä yörögän, matur nämälär kürgän keşe hamaq hüzzär äytä, qısqahı, unıñ uyau vaqıtı la hau keşelärsä tügel, bälki aqılğa tamansaraq keşelärsä bula başlanı. Unıñ bıl räüyeşle üzgäreüye, eşteñ nasarğa taban barıuı atayzarzı tağı la tärän uyğa qaldırzı. Atay ber nisä tapqır Fähri babayzarğa inep sıqtı. Unda hüz nisek barğandır, unızın belmäyım. Läkin Fähri babay menän Hämizä äbeyzeñ ikäüläp bezgä ineüzärenän, häzer Fähri babayzıñ da asıuı qurqıuğa almaşınıuın, bıl eş turahında ikense törlö uyğa töşöüyen añlanım. Bögön Fähri babay asıulı tügel, bälki bik basınqı, yıuaş bulıp inde. Ğälimä apay uyı küreü menän şälen börkänep, sitkä qarap ultırza la, elekke keüyek qurqmay, artıq oyalmay za, hatta hiräkläp qarap quya, tik öndäşmäy genä. Bınıñ kirehensä, häzer Fähri babay nämänänder üze oyala töşkän hamaq uñayhızlıq kürhätep, äytergä hüz tapmay, Ğälimä apayğa qarap torzo la tärän hulanı, huñınan unan küzen alıp:

— Hoza täqdireler, üzebezgä alıp inäyık, qörän sığarıp öşkörtörgä käräk... — tine.

Unıñ şul hüzzärenän huñ Hämizä äbey artıq yomşap, küzzärenän yäştäre ağıp töştö häm, Ğälimä apayzıñ ergähenä ük barıp:

— Balam, üzebezgä qayt. Bez atayıñ menän hine alırğa indek, äyzä, balam, äyzä... — tip arqahınan qaqtı.

Unıñ bıl hüzzärenä qarşı Ğälimä apay küzzären tultırıp qaranı la, ber az hüzhez torğandan huñ:

— Ey zä, qaytmayım, atay asıulana, ul bit mine tuqmar, mine qıuır... Ul bit mine, balam tügel, ti... Yuq, qaytmayım... — tine.

Hämizä äbey tağı la arqahın qağıp, bik yomşaqlıq menän:

— Balam, ana, atayıñ üze inde, ul üze hine saqıra, äyzä, balaqayım, üzebezzä yaqşı bulır, — ti häm apayzı yäş balalarzı irkälägän hamaq irkäläy.

Fähri babay Ğälimä apayzıñ hüzzären işetkäs, artıq yomşap kitte, ul hüzzären dä äytä almay torğan keüyek qısıldı, tik bik kösänep kenä:

— Balam, üzem äytäm, qayt, balam... hin mineñ balam, häzer min asıulanmayım, yañılış qına asıulanğanmın, äyzä, balam, äyzä... — tigän hüzzärze saq-saq äytte lä üze ikense yaqqa qarap, küzzärendäge yäşen hörttö. Ğälimä apay unıñ bıl hüzzären Fähri babayğa taban äylänep, yözön ber zä yäşermäy, sabıyzarsaraq tıñlanı, läkin üze, nikter, ber hüz zä äytmäy, yılmayıp tik torzo.

Fähri babayzıñ hüzzärenän huñ atayım da, äsäyım dä hüz başlanılar.

Atay:

— Ğälimä balam, qaytahıñmı, bında torahıñ kiläme? Ana, atayıñ üze ingän bit, ul hine saqıra, ul inde häzer asıulanmay... — tine.

Äsäy:

— Niñä asıulanhın, ti, asıulanmay. Atayzarzıñ asıuzarı bula la bötä ul... unan huñ tağı la ütkändägesä bulalar... — ti.

Hämizä äbey:

— Balam, berebez zä asıulanmaybız, äyzä qaytayıq, qayğırma inde, häzer hine bik yaratabız, äyzä, äyzä... — ti.

Oşonday hüzzärzän huñ Ğälimä apay üzendä ber zä ihtıyar yuq keüyek qapıl ğına urınınan tora la başlanı häm, bik yıñel räüyeştä:

– Äyzä, ulay bulha, qaytam... Miñä asıulanmayhığız bit, ä?.. Unan mine alıp kitmästär bit?.. — tip horau küze menän qaranı, huñıraq şunda uq üzgärep, qaytanan urınına ultırzı la:

— Yuq ta, qaytmayım, unda mine alıp kiterzär... Atayım tuqmar... Ey alla, yözöm qarayzı şul!.. (Äsäygä qarap.) Bötör mikän, ä? Közgögä lä qarağanım yuq bit äle... Qayza, közgö biregez äle... habın da yuq, ismaham... habındı Näğimä alıp kitkän şul (kürşe qızın äytä). Ularzıñ yözzäre aq bit... (Tağı la horau küze menän qarap.) Ällä qaytayımmı ikän? Asıulanmastar mikän huñ? — tine.

Unıñ oşonday ikelängän häm hüzzäreneñ butalsıq, ber-berehenä bäyläneşzez bulğanın kürgändän huñ, Fähri babay bigeräk tä uñayhızlanıp kitte, Hämizä äbey artıq yomşaqlıq menän:

— Yuq, balam, ber kem dä alıp kitmäs, yözöñ qara tügel, ap-aq... — ti.

Äsäy, uğa östäp:

— Habın da bar, bötähe lä bar, hineñ dä yözöñ aq...— tine.

Fähri babay, Ğälimä apayzıñ ergähenä ük kilep:

— Qayt, balam, bez hiñä asıulanmaybız bınan huñ ber zä asıulanmabız, min hiñä yañı, yısle habındar alıp qaytırmın... — tine.

Atayım tik tora ine, tağı hüz böttö. Ğälimä apay uylanıp torğandan huñ, küñelenä zur şatlıq kilgän töslöräk:

— Qaytayım äle, äsäy, mineñ sikkän yaulıqtarım barmı äle, ä? Şular bik käräk ine, — tip äsähenä qaranı.

Hämizä äbey:

– Bar, balam, bar. Hämmähe lä handığıñda toralar. Tastamalıñ, şarşauıñ — barıhı la şunda, äyzä qaytayıq, balam... — tine.

– Bar ikän äle! Äle miñä tege möhäbbäthez hantıy Näğimä: «Ularzıñ barıhın da alıp kittelär», — tigäyne. Bına aldaqsı nämä!.. — ti. Üze haman da urınında ultıra.

Hämizä äbey:

– Kem alıp kithen, balam, ber kem dä alıp kitmäne. Qay yıreñ auırta, balam? — tip horauğa qarşı:

– Yuq, ber yırem dä auırtmay, tik bına yörägem ällä ni eşläy, yörägem qağa... Başım auırta, ul da auırtmay torğandır... Keşelärzän qurqam, ular yözgä qara yağalar... Mısqıl itälär... Yırlayzar...:— tine lä tuqtanı.

Hämizä äbey menän äsäy ikäüläp:

- Äyzä, Ğälimä, tor, üzebezgä qaytayıq, unda barıhı la bar. Başqa keşelär yuq. Äyzä... — tinelär. Ğälimä apay torzo häm bılarğa qarap:

— Äyzä, äyzä... -tip şälen aldı häm äsäy menän Hämizä äbey arahında işekkä taban kitte.

Fähri babay, aldına qarap:

— Ey bala... Ey bala! -tine lä başqa ber hüz zä äytä almanı. Ular şulay äkren genä sığıp kittelär. Ularzan huñ bezzeñ öy esen auır ber tınlıq bastı. Yañı ğına mäyıt sıqqan öygä oqşap, ber yaqtan, buşlıq hizelde, ber yaqtan, auır qayğı esendä qaldıq. Atayım, tärän körhönöp:

— Şäriğät, şäriğät tip, häläk ittelär bahır balanı! — tine. Unıñ ike keşe arahında sığıp kiteüyen kürgäs, mineñ küzzäremdän Ğälimä apayzı qızğanıuzan sıqqan qaynar küz yäştäre ağa ine...

Atayımdıñ «şäriğät, şäriğät!» tigän hüzzäre bik qurqınıs bulıp qolaq töbömdä yañğırap kittelär.

— Şäriğät keşelärze aqıldan yazzıra, harap itä torğan nämä ikän, — tip uylanım.

— Şäriğät şul ikän! — tim.

Ğälimä apay üzzäreneñ yorttarına qaytıu menän genä bezzeñ öyzä barıber boronğo keüyek matur ğına tınıs tormoş başlanıp kitä almanı. Minut hayın, säğät hayın borsolop torouzar böthä lä, könönä ällä nisä rät şul turala törlö hüzzär işetergä häm atayım menän äsäygä yış-yış qına Fähri babayzarğa inep tororğa, bıl küñelhezlekte ular menän urtaqlaşıp tororğa tura kilä ine.

Ğälimä apay menän Zakir «totolop», yözzärenä qara yağılıp, uramdarza yörötölgändän huñ, Ğälimä apayzıñ bezgä qaytıuı häm mineñ atayım menän äsäyımdeñ ısın küñeldäre menän yaqlauzarı arkahında bezzeñ öy halqına törlö hüzzär işetergä tura kilde. Bınday «qara yözzö» öygä inderep yaqlağan ösön, başta bezgä boronğo vaqıtta inep-sığıp yöröüselär zä inmäy başlağaynılar. Läkin ös-dürt kön ütkändän huñ bezgä kileüselär bula başlanı. Bara torğas, ineüselärzeñ handarı boronğo vaqıtqa qarağanda la arta töştö. Bıl ineüselär bezzeñ öy esendäge qayğı-häsrättärze ısın küñeldäre menän urtaqlaşıuzan bigeräk, bınday auır häsrät esendä nisek toralar ikän, üzzäre nämä uylayzar ikän, «qara yözlö» Ğälimäläre nisek äzäm küzenä kürenä ikän, tigän hamaq eske ber ser menän inälär, şunıñ östönä auıl arahındağı törlö ğäybättärze bezzeñ öygä kilterep tügälär ine. Huñraq auırlıq vaqıtında här kemdä bula torğan yomşaqlıqtan fayzalanıp qalıu uyı menän kilgän keşelär bulıp, ularzıñ här berehe bezzä qunaq bula, oşolar ösön bezzeñ öyzä könönä ber nisä qat säy qaynay torğaynı.

Oşo kileüselär arqırı bez Zakirzıñ häm unıñ ata-äsäläreneñ ni räüyeştä torğandarın belep qaldıq. Bıl kileüselär Zakir turahında törlösä höyläyzär.

Bıl küp imeş häbärzärze yıyğanda şulay bulıp sığa ine: Zakirzıñ ata-äsähe uldarınıñ bıl räüyeşle hurlıq küreüyenä, unıñ yözänä qara yağılıp uramdarza yörötölöüyenä, ber yaqtan, ğärlänhälär zä, ikense yaqtan:

— Yıget keşegä ğäyıp tügel ul, saqırğas, barır. Ular qızzarın tıyırğa käräk, — tip «ğäyıp»teñ zurıhın Fähri babayzar östönä häm Ğälimä apayğa auzaralar ikän.

Zakir üze uramda yörötölgän köndä öyzärenä qaytıp qunğan da, irtän keşelär tormas boron uq, qayzalır sığıp kitkän. Unıñ sığıp kiteüye turahında törlösä höyläyzär, unıñ sığıp kiteüyenä törlösä mäğänä birälär.

Qayhı beräüzär:

– Zakir keşe küzenä kürenergä oyalğanlığınan ällä qayhı yaqqa eşkä sığıp kitkän ikän... Ul inde tiz genä qaytmasqa bulğan... Şul tiklem zur hurlıqqa nisek tüzergä käräk huñ... Şulay kiteüye rastır. Ul tiz genä qaytmas inde... — tizär. Qay beräüzär:

- Zakir tege köndä bik nıq tuqmalıp imgängän. Başındağı yaralarzı tözätterer ösön qalağa duhtırğa kitkän, ul tiz genä tözälerlek tügel ikän, — tip äythälär, qayhı ber keşelär tağı la arttırıp yıbärälär:

– Yuq, ber zä ulay tügel, ul üzzären totop tuqmağan keşelär östönän dä häm şäriğät buyınsa hököm itep yözzärenä qaralar yağıp yöröttörgän keşelär östönän sudqa birergä kitkän, imeş... Qız menän yıgette bılay totop tuqmau häm, yözzärenä qaralar yağıp, uramda mäshärä itterep yörötöü zakonğa hıymay, imeş... Bıl eştäre ösön ularzı totop tuqmağan keşelär zä, uramda yöröttörgän ahun häzrät tä bik zur vinauat bulalar, imeş! — tip höyläyzär. Halıq unıñ duhtırğa kiteüyenä genä artıq ğäcäphenmäy, tik üze oşonday zur eş eşläp tä, ahun häzrät häm başqalar östönän sudqa birergä kiteüyenä hayran qalalar. Güyä ki, ul kitkän saqta:

– Min ularzıñ baştarın törmälä seretermen!.. Bında şäriğät hökömö yöröy torğan yır tügel, bında zakon bar! Zakonda qız menän yörögän keşene lä, qızzı la tuqmarğa häm mäshärä itterep yörötörgä yul yuq... Ular üzzäre qapqanğa eläktelär!.. — tip bik zur hüzzär höyläp kitkän bula. Unıñ bıl hüzzären ata-äsäläre barğan ber keşegä höyläyzär zä, üzzäre:

– Bezzeñ Zakir ularzı şulay ğına qaldırmas, ike ayaqtarın ber quñısqa tığır!.. Häzer ular bezze hur ithälär, bez zä ularzıñ hurlıq küreüzären qarap tororboz äle, — tizär ikän.

Bezzeñ öyzä här vaqıtta şul turala törlö hüzzär kitte. Bezgä kilgän keşelärzeñ här berehe şul turala bik ozaq höylängändän huñ, üzzäreneñ fekeren dä quşalar. Bılarzıñ qay beräüzäre ularzıñ oşo hüzzären haqlı tapqan keüyek bulıp:

— Dörösö lä şul. Niñä ularzı ulay totop tuqmarğa la, niñä uramdarza yörötöp oşolay hur itergä... Bıl eş ber zä aqılğa tura kilmäy inde... Yäş saqta unday eştär bula ul... Başta uq eşte oşolay ğına bötörörgä käräk ine, — tizär. Qay beräüzäre bötönläy qarşı töşöp:

— Yuq, ulay tügel ul... Şäriğät quşqan eşte eşlägän ösön häzrät babayğa ber hüz zä äytep bulmay. Ul yıget yuqqa ğına yöröy, barıber ber eş tä sıqmas. Zakon menän din ber-berehenän ällä qayza kitmäyzär ular. Zakon ber zä nasar eş eşlärgä quşmay torğandır inde. Häzrätte ulay sudqa birergä käräkmäs ine...— tip üzzäreneñ häzrät häm Ğälimä apay menän Zakir ağayzı tuqmausılar yağında ikänlektären belderälär.

Mineñ atayım menän äsäyım, älbittä, bıl huñğılarğa qarşı töşälär.

— Berebez zä höttän aq, hıuzan pak tügelbez bit... Höyläşep torğan ösön şulay keşelärze hur itergä käräk mikän ni, — tip Zakir ağayzıñ bıl eş artınan yöröüyen bik haqlı tabalar.

Şulay itep, bezzeñ öy esendä här kön şular turahında hüz bara. Här kön Ğälimä apay menän Zakir ağay turahında ällä ni tiklem hüzzär höylänä. Läkin bıl hüzzärzeñ häzer Ğälimä apay ösön his ber fayzahı yuq ikänep his berehe istärenä lä kiltermäyzär ine.

Ğälimä apayzıñ auırıuı bılay ğına bötmägängä kürä, unı törlösä im-tom itterä başlanılar. Kürşe qarsığınan qot qoyzorou, Yäläy sufıyzan öşkörtöü, Ğilmi qarsıqtan imläteü, ällä nämälär öşkörtöp, şularzı kösläp eserteü keüyek eştärzeñ berehe lä qalmanı. Läkin «darıuzar»zıñ, im-tomdarzıñ his ber fayzahı teymäy, ul haman bezzeñ öyzä torğandağı keüyek iläs-miläs tora. Qurqınıp-hiskänep kitä, yä bulmaha şatlıq kürhätep, ällä nämä höyläp taşlay, küp vaqıtta ber urınğa qarap bik tärän uyğa bata ine. Unıñ bılay käyıfhezläneüye, ikense törlö äytkändä, hataşıp üzen-üze bötönläy belmäüye qay vaqıtta bigeräk arta, ul bınday vaqıttarza öy esendäge keşelärgä lä asıulanıp qaray, yäki ber zä öndäşmäy, tik tora ine. Unıñ oşolay tik torğan, yäki kildele-kittele hüzzär höylägän vaqıtta ergähenä barhañ, bik asıulanıp, ğümerzä kürmägän ber keşegä qarağan keüyek qaray, huñınan üzeneñ yanınan qıua ine.

Köndözzären oşolay ğäyre täbiği ütkäreü östönä, töndärendä bigeräk hataşqanın, urınınan hikerep torop sığıp kitergä mataşqanın här kön irtän bezgä inep äytälär. Şunan bez unıñ eşe haman artqa kitkänen belep tora inek.

Huñğı ber azna esendä Hämizä äbey zä, Fähri babay za bik yonsop kittelär. Sönki bılar, auırıuzı qarau östönä, unıñ ösön estärenän bik häsrätlängängä kürä, tön dä, kön dä tınıslıq kürä almayzar ine. Ularzıñ ul auır häldärenä mineñ äsäy menän atayım da qatnaşalar, häsrättären urtaqlaşalar, şunlıqtan bezzeñ öyzä lä boronğo keüyek tınıs, matur tormoş yuğalğan keüyek buldı.

Äsäy köndözzären ularğa ber nisä rät inep sığıu östönä, kistären dä inep unda ultıra, tik tañğa qarşı ğına qayta, tönön küp vaqıt yoqozoz ütkärä başlanı.

Ber kön şulay äsäy irtän qaytıp, Ğälimä apayzıñ köndän-kön kire kiteüyen, «enlängän» keüyek qılanıuzarın, häm Fähri babayzar menän käñäş itep, qörän sığarıp öşkörörgä qarar bireüzären atayıma höyläne.

Atayım bıl käñäşkä quşılıp bötmähä lä, artıq qarşılıq ta kürhätmäne:

— Yaray, öşköröp qarağız inde. Ay-hay, fayzahı teyırme ikän huñ? — tip kenä quyzı.

Äsäy qörän sığarıu yağında bulıp, küp keşelärzeñ şulay käñäş iteüzären höyläp kitte.

Qörän sığartıp öşkörtörgä qarar birelgändeñ huñında Fähri babayzarza äzerlek başlandı.

Fähri babay irtän torop, bına tigän ber harığın huyıp taşlanı. Äsäy menän Hämizä äbey öyzärze yıyıştırırğa, aştar, bäleştär beşerergä kereştelär. Bında miñä lä vaq-töyäk eştär tabıldı. Tübän os mullahı häm mäzräsäläge hälfälärze, mäzin babayzı saqırıp qaytıu keüyek eştärgä mine quştılar. Ular hämmähe lä öylänän sığıuğa kiläsäk bulğanğa kürä, Fähri babayzar öyöndä bik aşığıs räüyeştä äzerläneü başlandı. Üzzäre genä ölgörörlök bulmağas, kürşenän ber nisä qatın kilep bulışlıq kürhätä başlanılar.

Öy esendä şulay zıq qubıp, tuyğa äzerlängän keüyek äzerlek barıuğa qaramayınsa, Ğälimä apay bıl eştärgä äylänep tä qaramağan keüyek tora, urınında ğämhez ultıra, yäki moñayıp qına ällä ni höyläp, köyläp quya ine.

Töş yaqınlaştı. Qazan tulı it qaynay başlanı. Ber nisä bäleş yahalıp meyıskä tığıldı. Hämizä äbey zä, başqalar za här ber eşte başlağanda bismilla äytälär, «hozayım, şifahın ğına birhen inde, säğäte tura kilep, qul menän qıuğanday bulhın inde», tip doğa qılalar.

Kürşe yıñgä hüzze tağı la arttıra:

— Terelhen ine lä, bına şulay äzerlänep tuy ithäk ine... — ti.

Hälfälär, mulla, mäzindär kilergä küp qalmanı. Häzer başqa äzerlektär bötkän keüyek bulğas, äsäy menän Hämizä äbey Ğälimä apay ergähenä barıp, unı keyınderep, hike urtahına urın halıp, öşköröüselär kileügä äzerläp quyıu hästären kürä başlanılar.

Hämizä äbey tağı la yaqınıraq kilep:

– Ğälimä balam, bına häzer üzeñde öşkörörgä mulla babañ menän hälfä ağayzarıñ kilä. Bına şunan huñ terelerheñ. Ular kilgändä östöñä yañı küldägeñde keyıp, oşonda yatıp tororhoñ, — tip hüz başlauğa, Ğälimä apay qurqıp kitte.

– Mulla babay!.. Käräkmäy, käräkmäy! Min ularzan qurqam, ular mineñ yözömä tökörälär, bitemä qara yağalar... Käräkmäy, tim, käräkmäy!.. — tip ällä nämäne qıuğan keüyek, ike qulı menän qıua başlanı. Äsäy kilep:

— Yuq, Ğälimä balam, ular häzer öşkörörgä genä kilälär. Bına ular qörän sığıp ütkärgändän huñ terelerheñ. Ular häzer hiñä fayza itergä kilälär. Keyınep kenä yatıp tor. Ular kilerzär zä kiterzär, şunan boronğo keüyek hau bulıp kiterheñ, başıñ da auırtmas, eseñ dä boşmas... — tip dimlärgä kereşte. Äsäyzeñ yomşaqlıq menän bik özölöp äytkän oşo hüzzärenän huñ Ğälimä apay üzgärä töştö häm ber genä minut elek bulğan qurqıu tösön şatlıqqa äyländerep:

— Niñä kilälär?.. Ällä tuy bulamı?.. Yaray. Yuq, kilmähendär, ular mine alıp kitälär... Uramda yörötälär... — tip tağı la kirelände.

Äsäyzeñ:

– Bına alla birhä, terelhäñ, tuy za bulır... Ularzı şunda la saqırırbız... Hin häzer keyınep, şäleñde yabınıp, häybät kenä yatıp tor. Ular öşkörörzär zä kiterzär... — tigän hüzenä qarşı Ğälimä apay balalarsa kölöp:

– Ular öşköröp kitkäs, tuy bulamı ni?.. Zakir qayza huñ... Ul da kiläme?.. Mineñ bit häzer kerşändärem yuq. Mineñ tege sulpılarım qayza äle?..—tip urınınan torzo la, üzeneñ handığı yanına barzı.

Äsäy, unıñ bılay köygä kilgänen kürgäs, şatlanıp:

– Şulay, balam, bötähe lä bulır. Bına hin keyınep tor... Handığıñdan tege yañı küldägeñde alıp key... — ti. Ul tağı la käyıfhezlek kürhätep:

– Ey alla, başım auırta bit äle!.. Mineñ sikkän yaulıqtarım qayza huñ äle?.. Tege törlö töstäge debettär menän sikkän aq yaulıq bında yuq bit... (Üze balalarsa kölöp.) Äsäy, his asıulanma, min unı hiñä äytmäy genä Zakirgä birzem, his asıulanma inde. Ey alla, qayza huñ äle mineñ aq birsätkälärem... Ularzıñ barmaq ostarına matur suqtar tağıp quyırğa käräk... — tip häzerge vaqıt ösön ber zä käräkle bulmağan nämälär turahında höyläp kitte.

Äsäy menän Hämizä äbey ber yulı:

— Balam, bötähe lä handığıñda bit ular. Äyzä äle handığıñdı asıp qarayıq... — tip handıqtı asa başlanılar.

Handıqtı asqas, Ğälimä apay bik irkenläp handığı aldına ultırıp aldı la undağı nämälärze beräm-beräm sığarıp qaray başlanı. Ul här ber nämäne qulına alıp, bik ozaq qarap tora, ul nämä turahında borondan qalğan hätirähen quşıp, ber nisä hüz äytep, unı halıp quya la ikense ber nämäne ala ine.

Ul üzeneñ sikkän tastamaldarın, ayaq sılğauzarın — bötähen dä, bötähen dä:

– Bına bınıhı büläk ösön...

– Bınıhı birnägä bulır...

– Bıl sılğau keyäü büläge bit bıl... — tigän hüzzärze äytä, üzeneñ ber nisä yıldar buyı eşlägän eştären, ularzı huğıp, küz nurzarın tügep süpläp, sigep ultırğan vaqıttağı küñelendä bulğan uy häm hıyaldarın küz aldına kilterep höyläy bara ine.

Apayzıñ bıl nämälären qarauı, ular turahında bulğan fekerzären höyläüye bik ozaqqa kitkäs, äsäy menän Hämizä äbey:

– Yä, balam, bınau küldägeñde key, yaulığıñdı bäyläp, şäleñde yabınıp yatıp tor, mulla babañ, hälfä ağayzarıñ kiler vaqıt yıtä, — tigäs, ul bılarğa küzzären tultırıp qaranı la:

– Şulay bit äle, ular kilep kitkäs, bezzä tuy za bula bit äle... — tip tağı la handığına qulın tığıp, nämäler ezläy başlanı. Baytaq qarağandan huñ, bik matur ber qız hüräte töşörölgän yısle habın alıp, bik ozaq qarap torzo la, bik ihlas menän yıskäp:

– Äsäy, bıl bit Zakir büläge, ul unı qalanan alıp qayttı. Ul unı miñä yäşerep birze... — tip tağı yıskäne, tağı qaranı la:

– Bigeräk matur bit. Ul miñä: «Bına hin oşonda töşkän qızzan da maturhıñ», — tip äytkäyne. Äsäy, min şulay maturmı ni, ä?.. Yuqtır za... Mineñ başım auırta bit äle... Ul bezgä kilmäs inde, ğümerzä kilmäs... (Qulına ber yaulıq alıp.) Bıl yaulıqtı uğa birermen tip sikkän inem... — tip ul yaulıqtı oyoq quñısına tığa başlanı.

— Maturhıñ hin, balam, äle lä maturhıñ... Yä, keyın inde, yaulıqtı huñınan birerheñ... — tip Hämizä äbey unı keyındereü yayın qaray, läkin Ğälimä apay haman üz eşe menän bulaşa ine.

Ul häzer ber nämäne lä yäşermäy, boron bik yäşeren räüyeştä genä qasıp Zakirğa birgän yaulıqtı, Zakirzan habın alıuın, unıñ menän aulaqta osraşıuzarın — bötähen asıqtan-asıq äytä ine. Uğa: «Yä, balam, keyınep al inde», — tip qabat äyttelär.

Ul ularzıñ bıl hüzzärenä rizahızlıq kürhätkän keüyek bulıp:

– Yuq ta, häzer keyınmäyım äle, bına min qızzar tauına uyınğa sıqqanda keyınermen, äle mineñ kinderzär huğahım bar bit... — ti. Hämizä äbey:

– Bına, alla boyorha, telägäs, uyınğa la sığırhıñ... Bötähe lä bulır, balam,— tip äytte lä, küzzärenän sıqqan yäştären hörtöp, ber yaqqa qaranı. Apayzıñ bıl hüzzären işetkäs, bıl eştären kürgäs, äsäy zä häm şunda torğan kürşe qatını la küzzären hörtöp, ber hüzhez qaldılar...

Tağı la ber-ike minut torğas, ul üzeneñ ber küldägen alıp, unıñ ber yırendäge yäşeren räüyeştä tegelgän kesä hamaq ber urının, ällä nisägä böklänep quyılğan häm bötärlänep bötkän ber hat aldı la, ber zä tartınmay:

– Bıl bit Zakirzıñ hatı!.. Äsäy, hezgä lä uqıp qarayımmı?..— tip hattı äyländerä başlanı. Unıñ bıl telägenä qarşı:

– Yaray, balam, huñınan, bına keyınep bötkäs uqırhıñ... — tip unıñ hüzen büldelär.

Şulay bik küp dimläşä torğas, ul üzeneñ küldägen alıp keyä başlanı. Unıñ küldäk östönä küldäk keyıüyen kürgäs, äsäyzär:

— Balam, östöñdäge küldägeñde halıp key. Sästäreñde tarap al... — tigäs, min sığıp kittem, min sıqqanda Ğälimä apay:

— Başım auırta bit äle... — tip hızlanıp qaldı.

Atayım menän Fähri babay, min sıqqanda, qarşı öyzä mullalar menän hälfälärze qarşı alırğa äzerlänälär ine.

Ular miñä, ularzıñ kileüyen qarap tororğa tip, qapqa töbönä sığırğa quştılar.

Min sığıp, bik ozaq torğas qına, mäsettän keşelär sığıp, şularzıñ ber törköm sälläleläre bezzeñ yaqqa kilä başlanılar. Ularzıñ bötähe lä sälläle häm qultıq astarına «Qörän»dären qıstırğandar, aqrın ğına bezzeñ yaqqa taban kilälär ine. Ularzı kürgäs tä, min öygä inen, kileüzären häbär ittem. Min tağı la Ğälimä apayzar ergähenä indem:

— Kilälär! — tinem.

Bıl hüzze ni ösön aşığıp äytkänmender, Ğälimä apay mineñ «kilälär!» tigän hüzemde işetkäs, qurqınıp kitte:

— Kilälär?.. Kemdär kilälär?.. Niñä kilälär? Yuq, yuq, kilmähendär, käräkmäy!.. — tip uñayhızlıq kürhätä başlanı.

Hämizä äbey zä, äsäy zä, aşığıslıq kürhätep:

— Balam, ipläp kenä tor inde, ular kilälär zä kitälär. Bına, alla boyorha, ular öşkörgäs, terelep qalırhıñ, — tip tağı la unı yıuatırğa, künderergä kereştelär.

Şul hüzzärzän huñ, ul artıq hüz äytmähä lä, qurqına häm öşögän keüyek qaltırana başlanı, huñraq hike urtahında, üze ösön äzerlängän urınğa barıp yattı la, ber nämänän qurqıp yäşerengän, yäki bik tuñğan keüyek törönöp yattı.

Mulla häm hälfälärze şaulap höyläşep, säläm birep qarşı öygä ingändä, ularzı:

— Äyzä, mulla ağay, rähim it! – tip qarşı aldılar.

– Hez şäkerttär, hez hörmätle zattar, hez aldan rähim itegez!

– Äyzä, äyzä! Yaray, huş!.. — tip qıstaşıuzarı işetelgäs, Ğälimä apay başın sığarıp qaranı, ul häzer bılay qararğa boronğonan bik küp üzgärgän bulha la, matur kürenä, tik yözzäre bik ağarğanğa kürä, qarausığa qızğanıs keüyek toyola ine.

Ber azzan huñ. Fähri babay inep:

— Mullalar kildelär... Äzer buldığızmı? — tip horanı häm, Ğälimä apayğa qarap torğandan huñ, bılay bulha inergä yaray inde tigän keüyek: — Ulay bulha, bında inhendär... — tip Hämizä äbey menän äsäygä säyır küze menän qarap aldı la, ularzıñ «yaray, inhendär inde» tigän hüzzären işetkäs, kire sığıp kitte.

Küp tä ütmäne, öyzöñ işege asılıp, iñ aldan tübän os mullahı, unan hälfälär, huñıraq mäzin öygä indelär.

Ular ingäs, öyzä tağı la häräkät başlandı. Ular, quldarına «Qörän» totqandarı häldä, yuğarı ultırıu turahında hatıulaşa, ber-berehen qıstaşa başlanılar. Bıl vaqıtqa tiklem Ğälimä apay tik kenä yata ine. Ular oşolay şaulaşıp, Ğälimä apayzıñ tirä-yağına tezelep, unı äyländerep hırıp alğas, ul qapıl ğına başın qalqıtıp qaranı la:

— Kildelär bit... Kildelär!.. — tip qısqırıp yıbärze häm urınınan tororğa telägän keüyek buldı. Unıñ bıl hüzzärenän mulla häm hälfälärzeñ kileüyenän qurqıu-qurqmauı mäğlüm bulmağan ine, ul: — Tağı la kildelär!.. Yözgä qara yağırğa kildelär!.. Mine qotqarığız! — tigän hüzzäre menän bıl sälläle keşelärzän huñ däräcälä qurqqanın belderze.

Elek äsäy zä, Hämizä äbey zä mullalarzan bik oyalalar, yözzären tügel, mömkin bulğanda ularğa käüzälären kürhäteüzän dä tartınalar ine. Bögön eş artıq möşköl bulğas häm Ğälimä apay haman da tınıslana almağas, ular ikehe lä oyalıp tormanılar, bälki asıqtan-asıq qarap, här ber eşkä äzerlek kürhätkän keüyek torzolar häm, Ğälimä apayzıñ huñğı qurqıu hüzzären işetkäs, ular yaqın uq kildelär. Atayım hälfälärzeñ arahına inep, Ğälimä apayzıñ qulın totto, asılğan östön yaptı häm qauşağan ber sifat menän:

– Ğälimä balam, tınıs yat... Bılar hine qörän sığıp öşkörörgä genä kilgändär, qara yaqmayzar... — tip yıuatırğa kereşte. Unıñ hüzzärenä äsäy menän Hämizä äbey zä:

– Balam, bez bında, tınıs bul, bına, alla boyorha, terelerheñ... — tip Ğälimä apayğa hüzzären işetterep, käüzälären kürhätep, üzzäreneñ bında ikänlektären, mullalarzan qurqıu teyış tügel ikänen belderergä tırıştılar.

Atayımdıñ häm äsäy menän Hämizä äbeyzeñ yıuatıuzarına tınıslıq birergä tırışıuzarına qaramayınsa, ul här vaqıt äytä torğan hüzzären qabatlarğa, urınınan torop kitergä teläy başlanı.

Mulla häm hälfälär unıñ şulay tınıshızlanıp yılkeneüyen kürgäs, höcüm vaqıtı, eş zamanı kilde tigän keüyek, bötähe ber yulı:

— Äğüze billahi mine şaytan racim...

— Bismillah... — tip, bik aşığıp, ber auızzan, kütärenke tauıştar menän, qörän sığırğa kereşep kittelär.

Ber tistänän artıq keşelärzeñ ber yulı şaulaşıp, qısqırıp yıbäreüzären işetkäs tä, Ğälimä apay urınınan hikerep torzo la:

— Käräkmäy, käräkmäy!.. — tip quldarın butay başlanı häm urınınan torop kitergä teläne. Läkin şul minutta, unı ber nisä köslö beläkle quldar sırmap totop alğanlıqtan, torop kitä almanı. Öşköröüselär, unıñ ay-vayına qaramayınsa, uqıuzarın dauam itterzelär häm bötähe lä ber yulı «älhäm»de uqıp bötöröp, lähäülä vä la qeüätä illa billahelğazimde äytep, bötähe ber yulı Ğälimä apayzıñ östönä qaray baştarın bögä töşöp:

– Tefu-tefu! – tip, unıñ bitenä, başına, qısqahı, bötä östönä tökörzölär.

Bınan ber nisä kön genä elek, unı uramda yörötkän vaqıtta bötä halıq aldında unıñ bitenä tökörgäynelär. Ul unda bittären qayza quyırğa belmäy, yır astına inerlek, üzen tereläy utqa halırlıq bulıp hurlanğandarın küz aldına kilterze, küräheñ:

– Yuq, min gonahlı tügel!.. Äy, alla, niñä mineñ bitemä tökörähegez?.. Min kitäm!.. Häzer barıp hıuğa töşäm!.. Bına töşäm dä inde… Äy, rabbım, şularzan qotoldom bit!.. – tip başın yastıqqa quyıp yänhez keüyek bulıp yattı.

Unıñ bıl häle tege öşköröüselärgä his täsir itmäy, ular qörän uqıuzarın tağı la şäbäyttelär. Ular häzer doşmandı (yäğni üz uyzarınsa Ğälimä apay yanına yıyılğan, unı hataştırğan yın-şaytandarzı) yıñgän keüyek qızıp, därtlänep kittelär.

Ular qayhı ber urında tauıştarın huzıp yıbärälär, qayhı saqta qatı itep qısqıralar, yä köyläp quyalar… Ber az uqıp barğas, bötähe ber yulı “lähäüläne” uqıp, tağı la köslöräk itep Ğälimä apayzıñ östönä örälär häm tökörälär ine.

Bıl küreneştän öy ese ällä nindäy qurqınıs ber töskä inde. Auırıu keşe tügel, hau bula torop, min dä qurqa başlanım. Min dä beräy vaqıtta şulay auırırmın, min dä şulay hataşırmın, mine lä şulay öşkörörzär… tigän uyğa qaldım.

Ğälimä apay ber azzan tağı la quzğalırğa teläp, başın kütärgäyne, unı tirä-yağınan ber yulı ber nisä qul totop aldı. Ular ber quldarı menän Ğälimä apayzı, ikense quldarı menän qörändären totop, ber minut tik tormay uqıuzarın, bayağısa, Ğälimä apayzıñ östönä tököröüzären dauam itterä birzelär. Ğälimä apay, ber az tik yatqandan huñ, häräkätkä kilde. Käüzähen quzğata almaha la, başın ber az kütärep, üzenä yaqın ğına ultırğan mullanıñ bitenä tökörzö lä tağı yattı.

Unıñ şulay mullanıñ bitenä tököröüyenä ähämiät bireüse lä bulmanı. Ber azzan huñ ul tağı quzğalıp, ularzıñ bötähenä küzzären tultırıp qaranı la, ularzı mısqıl itkän hamaq auızın börşäytep, niñäler yılmayğan keüyek buldı. Başın ber yaqqa äyländerep, yurğanın başına tiklem yabınıp yattı.

Öşkörgän saqta auırıuzıñ bite, kürenergä yaray torğan täne asıq bulırğa, öşköröüselärzeñ tököröktäre turanan-tura unıñ bitenä, başına teyırgä teyış bulğanğamı, ällä başqa beräy säbäp menänme, Ğälimä apayzıñ başın yäşerep, bittären yabıp quyıuı ularğa kileşmäne. Unıñ üze teläp, ularzan qasıp yabınıuğa qaramastan, başına yabınğan yurğanın asırğa telänelär häm bitenä yapqanın tartıp astılar. Ğälimä apay ike qulı menän yurğanına yäbeşep, astırmasqa, başın ularzan yäşerergä tırışa başlanı. Ular, ber nämägä qaramay, tağı astılar. Şunan huñ Ğälimä apay tağı yılkenä, bayağınan da köslöräk tıpırsına başlanı.

Ular, auırıuzıñ şulay tıpırsınıuına, uñayhızlanıuına qaramay, ğäyrättären arttıra töşöp, tauıştarın şäbäytep, tököröüzären yışaytıp, öşkörörgä kereştelär. Ğälimä apay, bıl qäzärle köstärgä qarşı tora almauın belgän keüyek, häzer başın yäşermäy başlanı. Şul vaqıtta unıñ ike sikähenän tuzıp töşkän qara sästärenä, bitenä tökörök yäbeşep bötkäyne. Ul qızarğan, tirlägän, tının yış-yış ala, unıñ küz qaraştarı bik hälhezlängäyne.

Unıñ bıl hälen kürep, atayım da uñayhızlana başlanı. Fähri babay sittän genä qarap ala la, başın tübän eyıp:

– Äy balam, balam!.. – ti, üze izängä qarap tik tora ine.

Äsäyım menän Hämizä inäy tege öygä sığıp kildelär, ularzıñ küñeldäre tınıshız ikänen qaraştarınan belep bula ine.

Şulap şaulap qörän sığıu säğättän artıq barzı, huñğa taban Ğälimä apay oşo sälläle keşelärzeñ urtahında ränyıüle räüyeştä qähärle ğöröf-ğäzätteñ qatı tırnaqtarı astında izelgän hamaq bulıp küzzären yomdo.

Min äle lä unıñ şul vaqıttağı moñhou, qızğanıs küreneşen, ozon kerpektäreneñ qara küzzären yabıp häräkäthez qalıuın, unıñ şul häldä qähärle tormoşqa mäcbür itelep köräşeüzän ğaciz qalıp, zolom iteleüyen küz aldımdan yıbärä almayım.

Ul äle lä iske tormoştoñ ige-sige bulmağan nasarlıqtarzıñ zur ber qorbanı bulıp küz aldına kilä...

Mulla häm hälfälär qörände sığıp, huñğı «lä häü-lä»lären äytep, iñ huñğı ağıulı tököröktären unıñ östönä, matur bitenä tökörgän saqta, ul ber nämä lä belmäy yata ine.

Bılar ikense öygä aş aşarğa sıqqan vaqıtta, unıñ bitendäge tököröktär şul köyö hörtölmäy, kipmäy qaldılar. Sönki ul ularzı hörtöp torouzan ütkän, unıñ häzer şul bısraq tököröktärze hörtörlök tä häle qalmağan ine...

Öşköröüselär bik zur eş bötöröp, doşmandarın yıñep qaytqan ğäskärzär keüyek, şatlıq menän tege öygä sıqtılar. Sıqtılar za, tähärät yañırtabız tip, işek aldına taraldılar.

Atayım miñä bılarğa qomğan birep, quldarına hıu halıp tororğa quşqanğa kürä, min bılar tiräzendä yörörgä, atayım menän Fähri babayzıñ äytkän hüzzären tıñlarğa mäcbür inem.

Hälfälär tışqa sıqqas, irkenläp qalğan keüyek buldılar. Ular azbarzıñ esenä ingäs, min sitändeñ bıl yağında torop qaldım. Ular mine bötönläy inep kitte tip beldelär, küräheñ, aralarınan berehe:

— Qayza, Ğäli ağay, sığar äle. Baş auırtıp kitte, — tine. Ğäli hälfä şunda uq kesähenän qağızğa törgän ber nämä sığarzı la, ike qulı menän totop, iptäştärenä huzzı. Ular ber nisähe ber yulı bıl nämäne barmaq ostarı menän semetep alıp ikense ustarına haldılar za, baştarın yuğarı kütärä töşöp, auızzarın asıp, bayağı nämäne tel astına töşörzölär. Ğäli hälfä üze lä şul nämäne ber az alıp, tel astına haldı la, qulındağı qağızzı ipläp töröp, kükräk kesähenä tığıp quyzı. Häzer bılarzıñ bötäheneñ dä auızzarı tumpayıp, alğa sığıp oslayıñqırap tora ine.

Ber-ike minuttan huñ bılar bötönläy başqasa bulıp, käyıflänep kittelär. Iñ elek Näğim hälfä auızındağı nämäne tököröp taşlanı la, hüz başlap:

— Nu, suqınğandıñ qulı yomşaq ikän dä huñ! Torop kitä başlağas, qulınan eläkterep alğan inem, qulım may keüyek bulıp irep kitte, — ti.

Unıñ bıl hüzenän huñ qalğandarı la auızzarındağı nämälären tököröp taşlanılar za, bik asılıp kitep, berehenän huñ berehe hüzgä kereştelär. Äabdulla hälfä tağı la maqtana töşöp:

– Ä min huñ?.. Min yurğan astınan ayağın tottom. Nu, täne qızıu za huñ... Ul ayağın tarta, min yıbärmäskä tırışam... — tip maqtandı. Ikense berehe:

– Min yözönä qaranım da ultırzım, vallahi, hur qızı keüyek bit!.. Auırıp äräm bulğan... Biten yapmaha ğına ine, tip toram.., Yaray, tege qart şaytan yözön asa äle... (tege ostoñ mullahın äytä, küräheñ) —tine.

– Ul üze lä qızığa torğandır äle, — tine berehe, uğa qarşı ikensehe:

– Tuğan, uğa tänendä yäne bulğan keşe qızıqmay qalmas... — ti.

Ğabdrahman hälfä yıuaş keşe, ul bılarzıñ hüzzärenä qatışmas tip uylağaynım, ul da tik torop qalmanı:

— Almanıñ asılın qort aşay, tigän hüz dörös inde. Şul başı menän mucik yıgetenä äräm bulğan mesken. Ulay yörögöhö kilgäs, bına bezgä genä belderergä käräk ine. Ğäli artınan bezgä hat yazha, ni bula inde... Bez şäriğätteñ räten tabır inek... — tip üzeneñ häsräten belderze.

Mäzin hälfä lä, auızındağı yäşkelt nämäne tököröp taşlağas:

— Hez yuqtı höyläyhegez, äle min unı şul köyönsä lä alır inem. Torop kitä başlağas, kükrägenä qulım teyıp kitte!.. Uf-uf!..— tip quyzı.

Ular üzzäreneñ qayza ikänlektären onotop, baytaq torzolar. Min öşöy başlanım. Ular haman ber az torasaqtar ine lä, atayım işek aldına sığıp, unıñ bılay taban qarap:

– Yä, hälfälär rähim ithendär... — tigän hüzen işetkäs, tiz genä qomğandan hıu ağızıp, beräm-beräm auızzarın sayqanılar za qulyaulıqtarın alıp auızzarın hörttölär. Aralarınan berehe:

– Yıse qalmahın, mucik belhä yaramay... Yuqha qızzarın öşkörtöü tügel, qarsıqtarın da öşkörttörmäy başlarzar, — tine. Unıñ bıl hüzenän qayhı berehe köldö, qayhı berehe:

– Hizmägändäre yaqşı... — tip hüzen yöpläp quyzılar.

Bılar ingändä, aş urını äzerlänep, tärilkälär tezelep quyılğan ine.

Öygä inep aş yanına ultırğas, bılar töstären bötönläy üzgärtep, äle genä tışta höylägän hüzzären onottolar, «kitap hüzzären», auırıuzarzıñ törzären höylärgä kereşep kittelär. Läkin bılarzıñ «kitap» hüzzärenä qarap Fähri babayzıñ da, atayımdıñ da küñeldäre asılıp kitä almay ine. Mulla menän hälfälär ularzıñ küñelhezlektären hizep aldılar za hüzzären bılarzıñ küñeldären tabıu yağına borzolar. Bınday vaqıtta, älbittä, küz aldında bulğan misal kilterep tä häm ulay itkändä nazan halıqtı ışandırıp ta bulmağanğa, hüz boronğo vaqıttarğa, iske zamandarğa terätelep höylänä bit, bında la şulay buldı.

Bılar boronğo vaqıttağı keşelärzeñ baştarınan bik küp auırlıqtar ütkänen, ularzıñ sabır iteüzäre arqahında şul auırlıqtarzan, bälä-qazalarzan sığıuzarın, donyalıqta sığa almayzar ikän, ähirättä rähät küräsäktären küp misaldar kilterep höylänelär. Bında boronğo äüliälärzeñ, zur işandarzıñ törlö kärämättäre, ularzıñ izge tındarınan, doğalarınan ällä nindäy auırıuzarzıñ tereleüzäre, astarzıñ tuq, yarlılarzıñ bay bulıp kiteüzäre, bötähe-bötähe höylände. Bılarzıñ hüzzärenän huñ boronğo vaqıttarzağı auırlıqtar za yıñel, yarlılıqtar za qızıq, auırlıqtarzan rähät keüyek bulıp küz aldına kilä başlanılar. Fähri babay za Ğälimä apayzıñ auırıuın onotqan keüyek bulıp yözö asılıp kitte. Atayım da az-maz bulha la hüzgä qatnaşa başlanı. Eşteñ bılay yaylanğanıñ kürgäs, mullalar bigeräk tä asılıp kittelär. Üzzäreneñ yäşeräk vaqıttarında häm bınan ber nisä yıl elek kenä auırıuzarzı tergezeüzären, bılarzıñ öşköröüzärenän şifa tabıuın äytep üttelär.

Törlö auırlıqtarzı, auırıuzarzı höylägändän huñ, hüz yın-päreyzärgä küste. Bında, älbittä, yın-pärey keüyek nämälärzeñ barlıqtarına şik kiltergän ber genä keşe lä yuq ine. Şunıñ ösön bılar turahındağı hüz bigeräk qızıqqa kitte. Ällä kemdärzeñ ällä qayzarza yın-pärey küreüzären, ularzıñ quldarınan saq-saq qotolouzarın, yäki şunan huñ auırıu bulıp qalıuzarın — berehen dä qaldırmanılar.

Mäzin babay bik qart keşe ine. Ul donyala bik ozaq torğan, yıte tön urtahında yuldarza küp yörögängä, qarañğı töndärzä yañğızı mäsetkä barğanğa kürä, bıl turala unıñ da fekeren horap üttelär. Bik irkenläp höylärgä kereşte.

— Min inde donyala küp nämä kürzem, yömlänän ber-ike eşte höyläp ütäyım äle, — tip tübändägesä höyläp alıp kitte:

– Ber kön şulay, yäsiğ namazınan sıqqas, Äläüzärgä barzım. Ular yın qağılıp auırığan uldarın öşkörtörgä saqırğaynılar. Malay ni eşlärgä lä belmäy dulap yata. Öşkörä başlanım, tege unıñ hayın dulay, unıñ hayın hataşa. Min uqığan ayattarzı kire hütep bara. Yañağına bik nıqlap berze qundırzım da, küzeñä nämä kürenä, häzer äyt, tip horanım. Malay yomşanı:

– Mäzin ağay, miñä teymä, miñä äytmäskä quşalar, — ti.

– Kemdär äytmäskä quşa? — tim.

– Qurqam, qurqam! — ti. Yañağına tağı la berze qundırğaynım:

– Äytäm, äytäm... Minhac qarttarzıñ ala ettäre,— ti.

Küräheñ, tege pärey uğa et hürätendä kürenä. Şunan huñ «Minhac qarttıñ ala ete» tip ber qağızğa yazzım da, ayatöl-körsi uqıp, yandıra başlanım. Şul saqta malay ni eşlärgä belmäy:

— Zinhar, yandırma, ul mine teşläy! — tip yalına başlanı.

Unıñ hüzenä qaramay tege qağızzı yandıra başlanım. Tege malay ni eşlärgä belmäy tıpırsına, dulay, qağızzı yandırtmasqa itä, uğa qaramanım, tottom da yandırzım. Bına şunan huñ malay rähätlänep yoqlap kitte.

Şulay mäşäqätlänä torğas, ularza bik huñğa qaldım. Uramdan qaytıp kilä inem, ügez keüyek ber et qarşı kilep, ber aldıma, ber artıma sığa. Mine qurqır tip belde, küräheñ.

— Ä, äle hin tegendä buldıra almağas, bında kilgänheñ ikän! — tip uqınıp, tayağımdı heltäp yıbärgäynem, tege nämä şunda uq ğäyıp buldı la quyzı, — tine.

Unıñ bıl «qızıq» vaqiğahınan mulla la, hälfälär zä ğäcäphendelär zä, köldölär zä (ularzıñ ni ösön kölgändären añlay almağaynım). Mäzin babay:

– Tuqtağız äle, bötmäne, — tip tağı la höyläy başlanı.

– Qayttım. Ostabikäm: «Ni eşläp bıl tiklem huñğa qaldıñ, munsa yaqqan inem, kötöp-kötöp aptıranım. Min inep sıqtım, üzeñ barıp munsa inep sıq», — tigäs, tottom da munsağa kittem. Sisenep, eläükägä menep, sabına ğına başlağaynım, arttan ber nämä kilep mindekte totto la aldı. Äle hin bında la kilep ölgörgänheñ ikän, yauız nämä! — tip uqınıp yıbärgäynem, tege nämä döbörzäp eläükä astına töşöp kitte. Üzem rähätlänep sabınıp, munsa inep sıqtım. Şulay uq pärey tigän nämälär äzäm balalarına zıyan-zarar kilterergä qasd itep kenä toralar.

Mulla ağay mäzindeñ hüzen bülep:

— Mosolman päreyzäre ulay bulmayzar, bigeräk tä kafır päreyzäre keşelärgä doşman bulalar, — tip ällä nämälär uqıp quyzı.

Mäzin babay mullanıñ hüzen dörösläp:

— Unıhı şulay şul, hüzegez bik dörös. Ber kön qışqı töndä tañ atqandır, tip tähärät aldım da, mäsetkä kittem. Küzgä törthäñ, kürenmäslek qarañğı, közgö tön. Irtä bulha bulır, meyıstärgä yağıp, şunda torormon, tip mäsetkä indem. Inhäm, ni küzem menän küräyım: farız bülmähe lä, sönnät bülmähe lä tup-tulı halıq — namaz uqıyzar... Läkin ber zä bezzeñ keşelärgä oqşamayzar, yaurındarı yuq, üzzäre bik näzektär. Şunda bılarzıñ mosolman päreyzäre ikänlektäre häm namaz uqıuzarı qılt itep isemä kilep töştö. Min esemdän genä «süräi yın»de uqıp, ber yaq sittä ultırıp torzom. Şunıhı ğäcäp: bılar bezzeñ keüyek röquğ-säcdägä baralar, ämmä his ber tauıştarı sıqmay. Toman nisek tauışhız aqha, bılar za näq şul toman keüyek, häräkättärendä his ber tauış yuq... şulay itep höşuğ-hözuğ menän namaz uqınılar za toman keüyek taraldılar za böttölär. Miñä his ber zararzarı bulmanı, — tine. Mäzin babayzıñ bıl hüzzärenä tağı la ğäcäphendelär. Häzrät mäzindeñ bötä hüzzären dörösläp quyzı. Mosolman päreyzärzeñ zarar iteü tügel, käräk bula ikän, mömnn-mosolman keşelärgä fayza iteüzären höyläne. Hälfälärzän berehe:

— Häzrät, ularzıñ tauış-tınhız bulıuzarı äcsäme lätifänän bulıuzarınan kilä torğandır inde?..— tip söäl birze. Häzrät uğa qarşı ällä nämälär äytte. Başqa hälfälär zä hüzgä qatnaşıp kittelär. Färeştälärze lä kilterep qıstırzılar. Läkin bıl äcsäme lätiftärze häm ularzıñ bıl turalağı hüzzären min bik ük añlap yıtkerä almanım. Bılay bik «tärängä» kitkäs, Fähri babay menän atayım bigeräk tä ber nämä lä añlamağandarzır inde. Ular şulay bik ük añlap bötmähälär zä, bıl hüzzär höylängändä bik ihlas menän tıñlap ultırzılar. Bigeräk tä bıl vaqıtta Fähri babay ber ağara, ber qızara, hatta unıñ yözänä qurqıu ğälämättäre sığıp quyğan minuttar bula ine.

Bılarzan başqa päreyzärzeñ, yındärzeñ törlö töstärgä ineüzäre, ubırzar, öyräktär turahında halıq arahında yörögän äkiättär, qay ber keşelärgä yın-pärey eyäläşeüzäre turahında berehenän-berehe bik qurqınıs nämälär höylände. Bıl hüzzär ular ösön qızıq ta, küñelle lä bulğandır. Läkin bezzeñ öy esendäge keşelär ösön bıl hüzzär tağı la küñelhez eştärze küz aldına kilterälär, bezze bında torouzıñ qurqınıs däräcähenä yıtkerälär ine.

Bıl hüzzärzän min bigeräk tä qurqıuğa qaldım.

Bezzeñ öyzärzä yın-päreyzär bar keüyek, Ğälimä apayğa şul yın-päreyzärzeñ beräühe qağılğandır za, şunan auırıp yatalır keüyek bulıp kürende. Bınan huñ min nisek yañğızım attarğa besän halırğa sığırmın, nisek munsağa barırmın, nisek töndä tışqa sığırmın, tigän uyğa inep, häzer ük qurqıuğa töşä başlanım. Sönki min ul vaqıtta, ularzıñ hüzzären ısınğa alıp, yalğan höyläüzären küñelemä inderep tä sığarmay inem.

Şunday hüzzär arqahında mäcles ozaqqa huzıldı. Aştan huñ ber nisä samauır säy eselde.

Säy bötör saqta Fähri babay qarşı öygä sıqqan ine. Ul kire bıl öygä ingändä bik küñelhezlänep inde:

— Häzrät, Ğälimä tağı la borsola başlanı bit äle, — tigän hüz menän häzrät häm hälfälärgä qaranı.

Qörän sığartıp öşkörtkäs, Ğälimä apayzıñ tereleüyenä his ber şik-şöbhä itmägän Fähri babayzıñ bıl hüze küñeldeñ iñ tärän häm iñ auırtqan yırenän sıqqanı kürenep tora ine. Şunıñ ösön ul bıl hüzzärze artıq borsolğan qiäfättä, qalğan aqtıq ömöttöñ dä bötkänlegen kürhätkän räüyeştä äytte. Unıñ bıl hüzenän huñ atayım da uñayhızlanıp kitkän keüyek buldı. Läkin bıl küñelhez eşkä mulla la, mäzin dä häm hälfälär zä his ber borsolou, uñayhızlanıu ğälämäte kürhätmänelär. Häzrät bik halqın qan menän:

— Fähri ağay, äle hin unıñ tereleüyenä bögön ük ömöt itmä, kitap öşköröüzeñ şifahın ös köndän, bulmay ikän, ber aznanan huñ kötörgä quşa. Qırq köngä tiklem sabır itergä boyora!.. — tip Fähri babayzıñ ömötön, Ğälimä apayzıñ tereleüyen bik ozaqqa huzzı. Atayım da bıl eşkä artıq uñayhızlandı bulha käräk, ul da häzrätkä:

— Ulay bulha, tiz genä terelmäsme ikän ni? — tigän söälde birze. Ularğa bıl ikäüzeñ nisek tä Ğälimä apayzıñ tereleüyen, boronğo hälenä tizeräk qaytıuın ömöt itkänlektän, şul söäldärze bireüzäre kürenep tora ine.

Häzrät atayımdıñ söälenä yauap birergä lä aptırap qalmanı:

— Hozanıñ eşen belep bulmay, säğäte tura kilä ikän... färeştälär «amin» tip äytälär ikän... ber kön esendä terelergä mömkin. Allanıñ rähmäten belep bulmay. Şunıñ ösön hozay täğälä üzeneñ rähmätenän ömöt özmäskä quşa. Tik şaytan ğına mineñ rähmätemdän ömöt özör, tip äytä. Şunıñ ösön sabır itergä, hozayzıñ quşqanına buyhonorğa käräk... — tine.

Häzrätteñ bıl hüzzärenän huñ Fähri babay za, atayım da qarşı ber hüz äytä almayınsa, baştarın tübän eyzelär. Älbittä, ularzıñ şaytandar rätenä inäheläre kilmägänder inde.

Aşqa fatiha qılındı. Fähri babay borondan äzerläp quyğan aqsalarzı sazaqağa öläşep sıqtı. Tağı la fatiha qılıp, Ğälimä apayzıñ tereleüyen teläp, sabır itergä quşıp taralıp kittelär...

Ular qörän sığıp öşköröügä, ularğa sazaqalar bireügä qaramastan, Ğälimä apay haman borsola, yünläp höyläşmäy ine. Bıl küñelhezlekte Fähri babay häm Hämizä äbey menän urtaqlaşıp qunır ösön, äsäy bıl köndö ularza quna qaldı. Bez, atayım menän ikäüläp, üzebezzeñ öygä qaytıp yattıq.

Min urınğa yatqas ta, bik ozaq yoqlay almay yattım. Ğälimä apayzıñ auırıuı, tegelärzeñ unı qurqınıs räüyeştä şaulap öşköröüzäre, hälfälärzeñ işek aldında unıñ turahında şunday yämhez hüzzär höyläüzäre, mulla-mäzindärzeñ yın-päreyzär turahında höylägän qurqınıs vaqiğaları küñeldän sıqmay, tege päreyzär mineñ küz aldımda küzzären yaltıratıp, yotorğa, aşarğa torğan keüyek toralar, mulla menän mäzin häm tege hälfälär zä, şul qurqınıs päreyzärzeñ dustarı, keşelärze azaştıra torğan şäülälär keüyek kürenälär ine...

Köndär ütälär. Min mäzräsägä yöröüze bik hiräklättem. Barham da, boronğo keüyek uqıy almay torğan buldım. Mineñ küñelemdä tege hälfälärgä qarşı bik nasar qaraş tıuzı. Ularzı boronğo keüyek «yaqşı keşelär» tip uylau yuğaldı. Mäzräsälär yın-päreyzär oyahı keüyek bulıp kürenä başlanılar. Elek min mäzräsälä quna yatıp uqıy inem, häzer unda qunmay başlanım. Mendär menän keyızemde alıp qayttım. Atayım da, äsäyım dä mineñ unda barmauıma qarşı artıq hüz äytmänelär. Şulay itep, mineñ tormoşomda bäläkäy genä bulha la üzgäreş yahaldı.

Bik küp im-tom ittereüzärgä häm qörän sığarıp öşkörtöüzärgä qaramastan, Ğälimä apayzıñ auırıuı, käyıfhezläneüye bötmäne. Hatta ul, mullalar menän hälfälärzeñ qörän sığıp öşköröüzärenän huñ tağı la kiregä kitte. Ul hataşqan saqtarza, boronğo vaqıtta äytä torğan hüzzärenä quşıp: «Mulla bitemä tökörä, ana sälläle keşelär kilä... ayağımdan totalar... quldarımdan totalar!..» — tigän hüzzärze äytä başlanı. Yoqohonan qurqıp uyanıp: «Östämä qarap qısqıralar, mine qısalar... Mulla babay qıua...» — tip qısqıra torğan buldı.

Ul «totolop» şulay risuay bulğandan huñ tınıs qına tormoşta, törlö hüzzär işetmäy, hau keşelär zä qurqırlıq im-tom itterelmäy, östö-östönä auır küreneştär kürmäy genä torğan bulha, ällä terelep, täbiği hälenä töşöp kitkän bulır ine. Läkin ulay bulmanı, uğa här kön ber törlö küñelhez häbär işetterä torzolar. Auıl halqı arahında höylängän, «Ğälimä yınlängän, imeş... uğa pärey eyäläşkän ikän...» tigän keüyek hüzzärze tağı la qurqınıslıraq itterep, unıñ üz aldında höyläp, unıñ şikläneüyen arttıra barzılar. Şul eştärzeñ berehe östönä ikensehe östälä kilep, unıñ auırıuı bötöü urınına, arta barzı.

Fähri babayzarğa kilgän kürşe-mazarzar, Ğälimä apayzan tartınıp, uğa qurqıp qaray başlanılar. Ul öyzä yañğız torğanda inergä şiklänä torğan buldılar. Inhälär zä, bükäygä yäki bäyläp quyğan ayıuğa qarağan keüyek qarap, şul qaraştarı menän ük Ğälimä apayzan qurqqanlıqtarın belderep, unıñ küñelendä şik tıuzıra torzolar. Äbey-häbeyzär kilep, unıñ küzenä bärep äytkän keüyek, unıñ üze aldında ällä nindäy qurqınıs nämälär höyläp, ütkän zamanda ällä kem qızınıñ şulay ber köndä qapıl ğına yınlänep kiteüyen, uram buyında balalar qurqıtıp yöröüyen, ällä kemdeñ ir balahına pärey qağılıp, şunan küzzäre salış, muyını qıyış bulıp qalıuın, tağı la ällä nindäy ber balanıñ häyırsenän genä qurqıp, bıuma auırıuı menän auırıp, bara torğas qoyoğa töşöp üleüyen höyläp, unıñ qurqıuın, qaltıranıuın, bıl eşteñ ahırı yamanğa bötäsägen isenä töşöröp kenä torzolar. Ul şularzıñ barıhın da añlağan keüyek tıñlay torğas, hin häzer bozolğanhıñ tip öşkörä torğas, barğan hayın kire kitte. Ul üzen bötä halıqqa başqa ber keşe, auırıu keşe, ısınlap ta yınlänä başlağan keşe keüyek itterep, yıuaş toroşon, küz qaraşın başqalandırğandan-başqalandırzı.

Häzer Ğälimä apay sit keşelärgä tügel, bezzeñ üzebezgä lä vaqıtlısa ğına auırığan, vaqıtlısa ğına hataşa torğan keşe tügel, bälki inde ısınlap ta «enlängän» yäki «enlänä» başlağan hamaq, qurqınıslıraq kürenä başlanı. Unıñ qılanıştarında, hüzzärendä zur üzgäreş bulğan keüyek, üzendä lä üzgäreş hizelä başlanı: küzzäre zurıraq bulıp kittelär. Küzzäreneñ qaraştarında la başqalıq kürenä başlanı. Yañağı ozonayıp, bittäre eskä bata töştö. Yözö boronğo keüyek allı-göllö bulıp torouın yuğaltıp, ällä nindäy harğıltıraq ber töskä äylände. Häzer ul sittän qarauğa, atahı, äsähe, tuğandarı bulğan östönän dä yıtemder, yañğızzır, unıñ ber zä küñel asa torğan keşehe yuqtır keüyek kürenä ine. Bez unı bötäbez zä huñ däräcälä qızğanhaq ta, unıñ bıl eştärebezgä ise kitmäy, ul häzer bezzän dä üzen sit kürgän keüyek toyola torğan bulıp kitte.

Unıñ ruhi auırıuı şulay artqandan-artıuğa qaramastan, Fähri babayzar za, mineñ atayım menän äsäyım dä unıñ tereleüyenän, tağı la boronğo keüyek matur Ğälimä apay bulıp kiteüyenän ömöt özmäyzär, här vaqıt unıñ ösön darıu-darman ezläyzär. Qayzalır unıñ bıl auırıuın şunda uq alıp taşlay torğan ber köstöñ yäki ber darıuzıñ barlığına ışanalar ine lä, här vaqıt osrağan ber keşenän käñäş horayzar, şul uq keşeneñ käñäşen ğämäldä eşläp qarau sarahına kereşälär ine. Şul ömöt menän Ğälimä apayğa ällä nämälär eserep bötörzölär. Min belgändän ällä kemdärzän, ällä qayhı auıl keşelärenän öşkörttölär. Ul üze lä şulay özlökhöz, kösläp öşkörtöü, tuqtauhız imläü, här vaqıt ällä nämälär eserep torouğa künegep kitte. Yıuaşlandı, boronğo keüyek tartışmay, qarşı tormay başlanı. Läkin unıñ bıl qarşı tormauı beleüyenän, «fayzahı» bar ikänen añlauzan tügel, bälki, häzer unıñ üzendä möstäqil teläkteñ bötöüyenän, hau keşelärzä bula torğan añ menän eşlänä torğan teläktärzeñ bulmauınan ikäne kürenep tora ine. Ikense törlö äytkändä, ul huñğı vaqıttarza bäläkäy balalarsa, keşe quşıuı buyınsa ğına yöröy torğan bula başlanı. Boronğo yanıp torğan Ğälimälegen, belep eşläy torğan kösön yuğalttı.

Zakir tege vaqıtta bulğan sığıp kiteüyenän huñ, baytaq vaqıttar ğäyıp bulıp torzo. Unıñ şulay ğäyıp bulıp torouı ozaqqa huzılğas, unıñ turahında tağı la törlö häbär taraldı. Qay beräüzär:

— Ul inde auılğa kire qaytmasqa bulıp kitkän ikän. Şul tiklem zur gonah eşläp, äzäm mäshärähe bulğas, nisek qaythın huñ?.. Bında kire qaytıp, ni yöz menän kürenhen? Äzeräk oyatı bulha, qaytmas şul! — tip höyläyzär.

Qay beräüzär:

— Ul bik nıq tuqmaldı bit, ul inde tözälmäslek bulıp imgängän, tiz genä qayta almas, ber rät şauqım huqha, şulay bula inde ul! — tizär ine.

Şunıñ östönä unıñ turahında, Ğälimä apayğa sığarılğan bäyıt-yırzar keüyek, mısqıl itep yäki qızğanıp bäyıttär-yırzar sığarılıp ölgörgän, ul yırzarzı auıl halqı ber-berehenän küserep alıp, osrağan ber yırzä uqıp, yırlap yöröy torğan bulıp kittelär. Bigeräk tä bıl yırzar mäzräsäneñ vağıraq şäkerttäre arahında nıq taralıp, ular ul yırzarzı üzzäreneñ qalın däftärzärenä yazıp, şunan ikenseläre küserep, quldan-qulğa yörötälär ine. Bıl yırzar bezzeñ auılda ğına qalmay, şul şäkerttär arqırı kürşe auıldarğa la taralıp ölgörgän. Şulay itep, bıl vaqiğa ber bezzeñ auılda tügel, tirä-yaq auıldarza la ğibrät bulıp höylänä, yırlana başlanı. Zakir ağay menän Ğälimä apay turahındağı törlö hüzzär häm törlö bäyıttär menän yırzar, törlö säbäptär menän törlö keşelär arqırı bezgä häm Fähri babayzarğa la işetterelep, yärähät, küñelhezlekte arttırıp tororğa säbäp bulalar ine.

Ul turalağı hüzzär höylängändän, yırzar yırlanğandan, bäyıttär uqılğandan huñ, işetep torğan ber keşe uflap quya la, huñınan iğtibarhız räüyeştä:

— Allam haqlahın, hozay balalarıña kürhätmähen!.. Bıl hurlıqtı kürgän Zakir nisek qaythın da, nisek itep keşe küzenä kürenhen? — tip quyalar ine.

Ğälimä apay häzer üze turahındağı sığarılğan bäyıt häm yırzarzı tıñlay torğas, ikense törlö äytkändä mäcbüri räüyeştä işetä torğas, ularğa qolaq halmau däräcähenä kilep yıtte. Yäki ul ularzı üzenä hurlıqmı, yäki hurlıq tügelme, tip uylau däräcähenän ütte. Häzer unıñ ösön bötähe lä ber, ul ular ösön qayğırmay, yäki qayğıra la belmäy ine.

Zakir kitep yuğalıp ber ayzar samahı ütkäs kenä, unıñ qaytıu häbären işettek. Ul qaytqan ine.

Min unı berense tapqır küreüyemdä aptırap kittem: häzer unıñ ike bite boronğo keüyek qızarıp tormay. Küzzäre eskä bata töşkän. Üze arığayıp kitkän, hul yaq küze östöndä at tipkän keüyek ber ez qalğan. Uñ yaq küze qısılıñqırap qalğan keüyek tora. Käüzähe lä boronğo keüyek bik tura tügel, bälki ese yäki bile auırtqan keşe keüyek alğa taban eyıleñkeräp yöröy. Şunıñ östönä unıñ küñelhezlege ällä qayzan kürenep tora. Şul häldä kürgäs, min unı bik qızğandım. Ul häzer sit auıl keşehe keüyek, bik zur qayğıhı bar keşe keüyek, ozaq auırığandan huñ yañı ğına terelep, uramğa berense tapqır sıqqan keşe keüyek bulıp kürende.

Ul qaytıp il küzenä kürengäs, unıñ turahında tağı la hüzzär sıqtı: ul balnistä yatıp tözälä almağan ikän, unıñ yörägenä qan hauışqan ikän... bınan huñ mandıy almas inde... Tuqmausılar menän häzrät östönän sudqa birep qaytqan ikän... Isın-ısınlap terelep alham, ularzan üs almay qalmam äle, ti, imeş. Miñä ber nämä lä bulmas, tik Ğälimäne genä äräm ittelär, tip, Ğälimäne bik qızğana, unıñ ösön sikhez qayğıra ikän, ular ısınlap ta ber-berehenä ğaşiqtar ikän... keüyek ällä ni tiklem häbärzär höyläy başlanılar. Bıl häbärzär törlö keşelär arqırı tağı la bezgä lä, Fähri babayzarğa la işetelep, yäki yuramalday işetterep toralar. Bıl häbärzär haman Ğälimä apay menän bäyländerep höylägängä bik auır, küñelhez täsir qaldıralar ine.

Halıq unıñ şunday hüzzären küserep höyläü menän bergä, unıñ hurlıqqa qalıuına säbäp bulğan, unı totqan häm tuqmağan keşelärzeñ dä maqtanğan hüzzären höyläyzär. Ular äytälär, imeş: «Ulay bik şäbäyıp kithä, bez uğa kürhäterbez, qayza barır urının da tapmas! Teştären hurzırıp qulına tottororboz, qabırğaların yañınan hanarbız, äle az bulğandır»... — tizär ikän.

Şunıñ östönä ahun häzrätteñ dä his ber riza tügel ikänen, unı: «Ul fatihahız yıget ğümergä izgelek kürmäs. Gonah eşlägäne yıtmägän, unıñ östönä ololar östönän proşeniye birep yöröy torğan bulha, qul-ayağı tartışır!» — tip qarğay, ränyıy ikän tizär.

Şulay itep, onotolop bara yazğan eştär, Zakir ağay qaytqas, kire quzğalıp, vaqiğa tağı la qabatlanıp höylänä başlanı.

Käräk kem genä auızınan höylängän hüz bulmahın, ul hüzzärzeñ bötähe lä bezzeñ öygä lä, Fähri babayzarğa la şunda uq kilep yıtä, bezzeñ ike yort esendäge küñelhezlek artqandan-arta bara ine.

Huñğı vaqıttarza Zakir ağayzıñ äsähe lä bezgä bik yış kilep, qayğı-häsrättärze urtaqlaşıp kitä torğan buldı. Zakir ağay qaytıu häbäre sığıp ber nisä kön ütkäs, ul tağı la bezgä kilgän ine. Bıl kileüyendä ul bik töşönkö kürende. Ul kilep ingäs, äsäy bötä eştären taşlap unıñ menän höyläşergä, Zakir ağayzı horaşırğa kereşep kitte.

Äsäyzeñ:

– Zakir bik isän qaytqanmı? — tip horauına qarşı körhönöp kenä:

– Bılay isän qaytqan da qaytıuın... Ällä ni eşläp bik yabığıp, bötörönöp qaytqan. Duhtırzar eşlämäy, öyzä genä tororğa quşqandar. Auırıuıñ eskä töşkän, tizär ikän. Üze bılay artıq beldermähä lä, ber zä boronğo keüyek tügel. Uylana la tora. Belmäyım inde, nisek bulır?..

– Tege vaqıtta bik nıq tuqmağandar ikän şul... Sälim äytä ti, min unıñ arqahına ös qazaqlı ger menän birzem, tip äytep, äytä ti, şunan huñ tanauınan şaulap qan kitte, tip maqtana, ti.

Äsäyzeñ bıl hüzzärenän huñ ul qurqınıp kitkän keüyek buldı.

— Sänselep kithendär inde! Ber zä yuqtan harap ittelär. Üzem dä yözönä qarayım da, ber zä sırayı asılmağas, boronğo tösö qaytmağas, qurqıp kitäm. Kistären dä ällä qayhı yırzäre auırtqan keüyek hızlana. Yörägenä qan haumağan bulha yarar ine...

Äsäy uğa tağı la yaqınlaşa töştö häm serle räüyeştä:

— Bigeräk harap ittelär inde. Bına bit bezzeñ Ğälimä aqılınan yazıp bara. Köndän-kön bötä. Yıbäk keüyek qız ine bit!

Zakir ağayzıñ äsähe aqrınıraq tauış menän:

— Halıq arahında Ğälimä aqıldan yazğan, yınlängän, tip höyläyzär inde. Unı alla huqqan, ularzan häzer färeştälär qasqan, ularğa yındär eyäläşkän... tizär ikän.

Unıñ bıl hüzzärenän huñ äsäy üzgärep kitte.

— Belmäyım inde, üzebez zä aptıranıq. Şul tiklem hurlıq küreügä aqılıñdan da şaşırhıñ. Häzer unı qayğırta-qayğırta üzebez zä bötöröndök. Ul inde Hämizä kilendäş bötönläy eştän sıqtı!.. Äle kisä Ğälimäne qarap torzom da, ber zä genä boronğosa tügel şul. Ber yaulıq alğan da, şuğa qarap ällä nizär höyläy. Üzensä tuy za yahap quya. Küzzäremä yäş tuldı. Qay saqta arıu bulğan keüyek, äytkän hüzze añlağan keüyek tä bulıp quya la, tağı la yıñeläyıp kitä şul, inde äytmägän darıuzı la qaldırmanıq. Yuq, his ber şifahı yuq... Qaynağa äytä:

— Bötä hälem böthä böthön ine, Ğälimä genä keşe bulhın ine. Äcmät işanğa alıp baram äle, unıñ öşköreüye bik kileşä, tip äytälär, ti. Äle şunda baram, tip, kisä ike harığın hattı. Ğälimä ösön bölöp tä böttölär inde...

— Bala bit, bala!.. Qayğırmay bulmay şul. Min Zakir ösön qayğırıp eştän sığıp böttöm inde. Atahı äytä: «Yuqqa qayğırma inde. Ütkän eşkä qayğırıp fayza yuq», — ti. Zakir üze bılay ser birmägän keüyek kürenä:

— Äsäy, yuqqa borsolma äle, min dä hauığırmın, Ğälimä lä tereler, — ti. Küñelendä haman şul Ğälimä. Isınlap ta terelhälär, bına tigän itterep tuy yahar inek. Doşmandarzıñ yöräktären yandırır inek...

Hüzzär bılay yaqşılıqqa taban barğanda, äsäy zä, Zakirzıñ äsähe lä şatlanıp, yözzäre asılıp kitä. Äsäy tağı la şatlana töşöp:

— Şulay ğına bulhın ine lä, tuyzar yahap taşlahaq ine. Ber genä lä qayğıbız qalmas ine... — tip quya.

Şunday hüzzär höyläp küpme ultırğandarın da belmäyzär. Häzerge auırlıqtarzı kürep körhönälär, aldağı köndän bähet kötälär...

Ğälimä apay işanğa alıp barıp öşkörtöü menän dä, tağı ällä nisä törlö im-tomdar ittereü menän dä alğa kitä almanı, huñğı vaqıttarza, auırıuzıñ başlanğan vaqıtındağı keüyek, yoqlağan vaqıtta hataşıp, urınınan hikerep torouzar küp bulha la, häzer daimi räüyeştä kildele-kittele ber keşe bulıp äylände. Huñğı vaqıttarza ul, ber qarahañ, balalar keüyek şat bula, ikense qarağanda, qayğılı keüyek moñaya, üz aldına üze höylänä, şulay itep üze menän üze bula, üz yulı menän bara birä ine.

Ul häzer östöndäge küldägen dä, Hämizä äbey yäki äsäy almaştırmaha, aznalar buyı almaştırmay, ös-başınıñ kerle, yırtıq bulıuına ise lä kitmäy, sästäreneñ taralmay, nisek buldı şulay sıbalıp torouına ese boşmay torğan bulıp kitte. Bit-başın yıuıuzı la qayğırtmay, ägär zä keşe quşıuı buyınsa yıuırğa kereşä ikän, bik ozaq yıua. Hämizä äbeyzeñ:

— Biteñ ap-aq bulğan bit inde... — tip äyteüyenä qarşı:

— Yuq, yuq, qarahı bötmägän äle... Küp hörttölär bit, nisek qarahı tiz genä böthön... — tip arıp bötkänse, qomğanda ber tamsı la hıu qalmağansı yıua. Şunan huñ biten hörtörgä lä onotop, ikense ber eşkä kereşep kitä ine.

Bara torğas, unıñ şulay üzensä yöröüyenä, aqılhızlıq menän törlö eştär eşläüyenä barıbız za öyränep kitkän keüyek bula başlanıq. Auıldıñ tege osonda bik küptändän birle tile isemen alğan, tile Ähmät tip yörötölgän, tile Ähmät nisek bulha, Ğälimä apay za şunıñ keüyegeräk bulıp kitte. Bezzeñ öy esendäge keşelärzeñ berehe lä Ğälimä apayzı tile Ähmät keüyek itäheläre kilmähä lä, bezzeñ bıl teläkkä qarşı bularaq kürşe-külän auızınan «tile Ğälimä» tigän hüzzärze işetkelärgä tura kilä başlanı. Bıl auır hüzze işeteü barğan hayın arttı, kübäyze.

Matur Ğälimä apayzıñ «tile Ğälimä» isemen alıuına bezzeñ öy esendägelär şikhez ğärlänzälär zä, ğäzättän tış qayğırıp uñayhızlanhalar za, «hozay täqdirenä» künälär, bıl turala hüzze ozaytmay sabır itälär, tik qayhı vaqıtta ğına: «Niñä tile bulhın ul!» — tip üzzären yıuatırğa tırışqan keüyek bulalar, läkin bıl hüzzärzeñ dörös bulıuına üzzäre lä ışanmağan keüyek bulalar ine.

Kürşe malayzarı auızınan «tile Ğälimä» tigän hüzze işeteü miñä bik auır toyola, şul hüz ösön ular menän ızğışıp ta kitä inem.

— Imeş, mineñ apayım, bik yaratqan Ğälimä apayım, tile bulhın!..

Bıl hüzze işeteü miñä bötä eştän, başqa bötä auır hüzzärzän dä auır ine.

Qış köndäre ütep, yaz yıtte... Kölöp qaray torğan nurlı qoyaş astında, yañı sıqqan yäşel ülänle qırzar här kemde üzenä tartıp, saqırıp torğan keüyek ber hälgä kildelär.

Auıl ergähendäge qızzar uyınğa sığa torğan tübä maturlandı, unıñ tirä-yağındağı vaq ağaslıqtar yäşärze.

Qış buyınsa yıp iläp, kinder huğıp, ul eştär menän beläktäre talğan yıteü qızzar, eştärenän buşap, yoma köndäre şul matur qırğa sığıp, uynay başlanılar...

Yazğı habanda at başında yöröp arığan malayzar za şul «qızzar qırı» tigän yırzeñ tirähendäge vaq ağaslıqtar tirähenä sığıp, törlösä uyındar qororğa, qoş kükäyzäre ezlärgä kereştelär...

Yazğı eş menän yäyge eş arahındağı buş vaqıttan fayzalanğan zurzar za, şul qırzıñ berär yağına barıp, yäşel sizämgä yatıp häl yıyırğa onotmanılar.

Ütkän yıldarza Ğälimä apay za sığa, ul bötä qızzar arahında ayırım maturlıq birä, qızzar uyınınıñ iñ başında ul bula torğaynı.

Min dä ul vaqıtta, başqa malayzar menän sığıp, uynay, kölä, irtänän kiskä tiklem şunda bula inem.

Bıyıl bıl qırzarzıñ maturlığı bezgä boronğo keüyek kürenmäne. Ğälimä apay bıyıl, güyä, unda sığıuzı onotqan, uğa qızzarzıñ şatlıqlı uyındarı käräk tügel, ul üze lä tege iptäş qızzarı tarafınan onotolğan keüyek bulıp kitte. Unıñ häzer unda sığıuınan üze ösön qızıq bulmağan keüyek, Hämizä äbeyzär ösön dä küñelle bulasaq tügel, şuğa kürä Hämizä äbeyzär zä unıñ unda sıqmauın, yıyın esendä kürenmäüyen teläyzär, sığarmau yağın qarayzar, hatta üzenä beldermäy genä unı küzätep toralar ine.

Ğälimä apay häzer yomahına-fälänenä qaramay, här kön tip äyterlek üzebezzeñ qoyroqtağı yılğa buyına töşä, şunda bik ozaq ultıra, küp vaqıtta öygä qaytıuın da isenän sığarıp, Hämizä äbey yäki äsäy barıp alıp qaytmaha, üze belep qaytmay za torğan bulıp kitte. Başta äsäyzär unıñ yañğız qalıp, hıuğa-mazarğa töşöüyenän qurqıp, här vaqıt qarap torhalar za, üzzäre buşamağanğa, uğa küz-qolaq bulıp torouzı miñä quşhalar za, bara torğas, küzätep torouzı la hiräklättek. Tik iskä töşkändä genä barıp qaray torğan bulıp kittek.

Ul unda ultırğanda törlö üländär, ber zä käräkmägän sıbıq-sabıqtar yıya la, şularzan qızıq tapqan keüyek, balalarsa uynay, ergähenä barğanda, artıq hüz äytmäy äylänep qaray za, tağı la üz eşe menän bula ine.

Qay saqta ul şunda ultırğanda, bez kürmägändä, unıñ ergähenä bäläkäy qızzar, malayzar yıyılışıp, unı ireşterälär, ul unday vaqıtta artıq küñelhezlek belderep, ularğa asıulana, läkin ularğa teymäy, unıñ asıuı la hau keşelärsä tügel, üzensä genä, möläyım räüyeştä ber ränyıü kürhäteü keüyek bula ine. Bınday vaqıtta min malayzarzı qıuıp yıbäräm dä, apayzıñ yanında qala torğan inem. Unıñ şulay bala-sağalar tarafınan ireştereleüyen Hämizä äbey yäki äsäy kürep qalha, tege malayzarğa artıq nıq üpkä kürhätälär, hatta qarğap ta quyalar ine.

Ber köndö min unıñ ergähenä barıp qarap torzom. Ul yäşel taldarğa yaqın ğına ultırğan da üz aldına üze:

— Kildelär bit inde... Hin nämä tağı?.. Tuyzan qasalar ti mikän ni!.. Zakir bazarğa kitte, unıñ qaytıuına säy qaynatırğa käräk. Ul büläktär kilterze, bik maturzar... Allağa şökör, yözöm dä ağarzı inde...—tigän keüyek hüzzär höylänä, şatlıq yäki ese boşouğa qaratıp yözön üzgärtä ine.

Ul mine kürgäs, ber az qarap torzo la:

— Hin dä kildeñme ni äle? Ular qayza kittelär huñ? Yöröyhöñ şunda keşe qurqıtıp... — tip mineñ üzeneñ yanında torouımdan uñayhızlanğanın, unıñ ällä nindäy telägenä qarşı kilgänemde belderze.

Min unıñ kemdären qurqıtqanımdı belä almanım:

— Ğälimä apay, min kemdärze qurqıttım huñ? — tip horanım.

Şul hüzemdän huñ ul miñä tağı la diqqät menän qaranı la:

— Ul qurqa şul... Hin kit äle, ul kilhen... — tine. Min:

— Äyzä qaytayıq, apay, — tigäs, ul bik tärän uflap: «Äyzä huñ ulay bulha», — tip eyärep qayttı. Şulay za ul qaytıp kilgändä, ällä niñä ikelänep quyğan keüyek bula, kire kitergä telägän keüyek artına qarap tuqtay, ber az torğas, tağı la eyärä ine.

* * *