Ҡара йөҙҙәр - 1

* * *

Был эш бынан утыҙ йылдар элек ине.

Беҙ, йәш шәкерттәр, йәсиғ намаҙынан алдараҡ сығып, мәҙрәсәгә ҡайттыҡ, йәстеүҙән һуң хәҙрәт дәрескә инәсәк булғанға күрә, беҙ тора торған мәҙрәсә йыйыштырылған. Иң түрҙәге тәҙрә эргәһендәге тәпәшәк өҫтәлгә шаҡмаҡлы ашъяулыҡ ябылып, өҫтәлдең уң яғына бер нисә мендәр өйөлөп ҡуйылған ине.

Беҙ ҡайтып бер аҙ ғына ултырғас та, Әүли хәлфә ҡайтып, хәҙрәттең килеп етеүен белдерер өсөн беҙгә ишара итеү менән, беҙ бөтәбеҙ ҙә ултырып, тып-тын ҡалдыҡ. Беҙ, гүйә ки, бик тырышып уҡыған кеүек, китаптарыбыҙға күҙҙәребеҙҙе һалып, эстән генә уҡырға керешкән булдыҡ.

Шул арала ишек асылды. Сафый хәҙрәт бик аҡрын ғына инә башланы. Беҙ шунда уҡ бөтәбеҙ ҙә аяғүрә баҫып, ҡулдарыбыҙҙы күкрәктәребеҙгә ҡуйып, баҫҡан урындарыбыҙҙа таш бағана кеүек ҡатып ҡалдыҡ, һис беребеҙҙең бер генә лә ғәйебе булмауға ҡарамаҫтан, беҙҙең йөрәктәребеҙ дер-дер тибә башланы.

Хәҙрәт инеү менән дөйөм бер сәләм бирҙе. Ябай шәкерттәр бер виршуктан уҙмаҫҡа тейешле булған иҙәндәге арҡыры ағастан бер аршындай уҙып туҡрау менән, ҡуштан шәкерттәрҙең береһе уның оҙон таяғын ҡәҙерләп ҡулынан алып китте. Икенсе береһе уның быймаларын һалдырып, айырым бер урынға ҡуйҙы. Әүли хәлфә, хәҙрәттең өҫтөндәге ҡыҙыл төлкө тамаҡ тунын һалдырып, айырым бер хөрмәт менән үҙенең бүлмәһенә алып инеп китте.

Шунан һуң, хәҙрәт үҙенә әҙерләнгән мендәрҙәр өҫтөнә ултырып, һис кемгә бер һүҙ әйтмәй, кеҫәһенән күҙлеген алып, шәмгә ҡаршы ҡуйып ҡарағандан һуң, ҡулъяулығы менән күҙлегенең быялаларын һөртөп кейҙе лә тирә-яғындағы шәкерттәргә ҡарап алды, беҙ, әле һаман бер һүҙ әйтмәй, хәҙрәттең һүҙ әйткәнен көтә инек. Ул шулай шәкерттәргә күҙ йөрөтөп алғас, мәҙрәсәнең тәртибен ҡарап алған кеүек булғас:
– Бөгөн ниндәй дәрес? — тип һораны. Уның был һүҙен күптәндән бирле көтөп торған шәкерттәрҙең бер нисәһе берҙәм:
– Бөгөн, тәҡсир, «Әәҡәйед», — тинеләр.

Ул арала «Әәҡәйед» уҡыусылар хәҙрәткә ҡаршы унан бер сажин самаһы алыҫыраҡ, түңәрәкләнеп, теҙләнеп ултырғандар, бөтәһе лә алдарына китаптарын һалып, дәрес тыңларға әҙерләнгәндәр ине инде. Хәҙрәт, шәкерттәрҙең яуабын алғас, өҫтәлдәге китаптарҙың береһен алды һәм, бер аҙ көттөргәндән һуң, бик мөһабәт тауыш менән:

—Һаҙый, һин ғибарә уҡы... — тип бойороҡ бирҙе.

Хәҙрәттең шул һүҙен ишетеү менән, теге шәкерттәрҙең бөтәһе лә ҡулдарын теҙҙәренә арҡыры ҡуйып, баштарын түбән эйеп, китаптарына күҙ һалдылар, Һаҙый беҙ белмәгән ҙур китаптан бик һалмаҡ ҡына нәмәлер уҡып китте.
Бер аҙ уҡығас та, хәҙрәт Һаҙыйға туҡрарға ҡушҡас, ул туҡраны. Хәҙрәт үҙе лә бер аҙ уйланды ла, тамағын ҡырып, Ғаҙыйҙың иң элек әйткән һүҙенән эләктереп һөйләп китте. Дәрес тыңлаусы шәкерттәр, бөтәһе лә шаҡ ҡатып, хәҙрәттең ауыҙынан сыҡҡан һүҙҙәрҙең береһен дә ҡалдырмай тыңларға керештеләр.

Хәҙрәт асылғандан-асылды, ҡыҙғандан-ҡыҙҙы. Ҙурыраҡ хәлфәләрҙән дә һәм уның алдындағы дәресен алып ултырыусыларҙан да һүҙгә ҡатышыусылар сыҡты.

Беҙ, ваҡ шәкерттәр, хәҙрәт тиклем хәҙрәт алдында һүҙ һөйләргә, һүҙ көрәштерергә батырсылыҡ иткән хәлфәләргә һәм уның алдындағы теге шәкерттәргә аптырап ҡалып, шаҡ ҡатып ултыра инек. Бигерәк тә күгәрсен Сәлим тигән, былай ҡарап торорға бәләкәйерәк булған шәкерттең ҡыйыулығына һәм һүҙгә бирешмәүенә һоҡлана инек.

Мәҙрәсә эсендә хәҙрәт һәм үҙ-ара һүҙ көрәштергән шәкерттәрҙең тауыштарынан башҡа бер тауыш та юҡ ине. Беҙ ултырған урындарыбыҙҙан да ҡуҙғалырға ҡурҡып, һуң дәрәжәлә тыныслыҡ һаҡлап һәм уларҙың бәхәсләшеүҙәрен тыңлай инек.

Хәҙрәттең дәресе шулай иң ҡыҙыу еренә еткән саҡта ғына мәҙрәсәнең ишеге асылып, әллә кемдәр, бик ныҡ тауышланып, эскә инә башланылар, ғәҙәттә, бындай бер-береһенә бәйләнешһеҙ һүҙҙәр һәм ашығып ҡысҡырып һөйләүҙәр янғын ваҡытында ғына булғанға күрә, беҙ ҡурҡышып киттек. «Мәҙрәсәнең түбәһенә ут тоҡанған микән әллә?» — тигән уйға төштөк.

Быларҙың тауыштарынан беҙҙең кеүек ваҡ шәкерттәр түгел, ҙур шәкерттәр ҙә, хатта хәҙрәт үҙе лә һиҫкәнеп киткән кеүек булды һәм улар ҙа, һүҙҙәрен туҡратып, ишеккә табан ҡарарға мәжбүр булдылар.

Шулай бик тауышланып һәм дә бик ашығып биш-алты мөштөм инделәр ҙә, бер урынға баҫып тора алмай, бер артҡа, бер алға ҡаранып, тышта башланған һүҙҙәрҙең аҙағын бында бөтөрөргә уйлаған кеүек, нәмәлер һөйләргә керештеләр. Быларҙың тороштарынан, бер урында баҫып тора алмауҙарынан ниндәй ҙә булһа бик ҡурҡыныс һәм бик һирәк була торған бер эштең булыуы алдан ук мәғлүм булып тора ине. Әгәр ҙә мулла бабай бында булмаған, әллә нисә мәҙрәсәнең иң ҙур шәкерттәре бында дәрескә йыйылмаған булһа, беҙ тағы ла ҡурҡа төшөр инек.

Хәҙрәт күҙлеген маңлайына күтәреп ҡуйҙы ла, ишеккә табан ҡарап, асыулыраҡ бер тауыш менән:

- Ни бар!? Ни нәмә булды?.. Төн менән ут сыҡҡан кеүек ни нәмәгә шаулашып йөрөйһөгөҙ?.. — тип һорашырға кереште.
Ишектән шаулашып ингән кешеләр хәҙрәттең һорауҙарына яуап бирәһе урында, уға яуап бирергә ашыҡмай, хатта унан да кәрәгерәк бер эш бар кеүек, арттарына ҡарап: «Һеҙ уларҙы ебәрмәй шунда тотоп тороғоҙ әле, хәҙрәт ни ҡушыр, ҡулдан ыскындырмағыҙ...» — тип ҡысҡырып ҡуйҙылар.

Хәҙрәттең һорауына ла ҡарамай, уларҙың шулай тауышланыуҙары беҙҙе тағы ла аптырашта ҡалдырҙы. Беҙ, берәй ҡараҡ тоттолар микән, әллә башҡа берәй ҡурҡыныс эш булды микән, тигән уйға ҡалдыҡ. Бөтә кешенең күҙендә ашығыслыҡ һәм был ҡурҡыныс эштең һөҙөмтәһен тиҙерәк белеү теләге тыуған кеүек булды.

Тегеләрҙең яуап бирмәүҙәрен күргән хәҙрәт тағы ла мөһабәтерәк тауыш менән:

– Йә, ни бар!? Былай ҡарап яуап бирегеҙ!..—тип ҡысҡырып ебәрҙе. Шул саҡта тышҡы яҡтан:

– Юҡ, юҡ!.. Хәҙер тиҙ генә ысҡына алмаҫтар инде!— тигән тауыштар ишетелде.

Берҙән, эскә ингән кешеләрҙең һуң дәрәжәлә етди ҡыланыуҙары, шуның өҫтөнә ҡайһы берәүҙәренең ҡулында күҫәктәр булыуы, икенсенән, тыштан асыулы һәм ҡурҡыныслы тауыштар ишетелеүе ни ҙә булһа берәй мөһим эштең барлығын күрһәтеп тора ине. Шуның өҫтөнә тыштан тағы ла:

—Сеү, сеү!.. Кәрәкмәй, сабыр итегеҙ! — тигән тауыштар араһынан бик нескә һәм әсенеп илаған тауыш, ишетелеп ҡалды.
Ике-өс минут эсендә генә булған был ашығыс һәм ҡурҡыныс күренеш, күңелдәргә ҡурҡыныс һалып, бик йәмһеҙ нәмәләрҙе күҙ алдына килтерҙе.

Ингән кешеләр һаман да тынысланып, үҙҙәренең һүҙҙәрен һөйләр бер хәлгә килә алмайҙар, баҫҡан урындарында тыныс ҡына, бер ергә генә баҫып тора алмайҙар ине.
Хәҙрәт өсөнсө тапҡыр тағы ла асыулыраҡ рәүештә:
— Йә, ни нәмә бар? Ниңә берегеҙ ҙә һөйләмәйһегеҙ, ҡиәмәт ҡупты мәллә?.. — тип ажғырҙы. Был юлы хәҙрәттең йөҙөнә асыу ғәләмәте бик ныҡ сыҡҡан ине.
Ниһайәт, ишектән ингәс, кешеләрҙең береһе, башҡа иптәштәренән алғараҡ килеп, өҙөк һәм ҡалтырауыҡлы тауыш менән:
— Хәҙрәт, эш ҙур!.. Боҙоҡтар аяҡ аҫтында яталар икән... Шуларҙы тотоп, һеҙҙән шәриғәт һорарға килдек!..— тине һәм, һүҙен тамам итеүҙән аптырап ҡалған кеше кеүек, ҡалтыранып, улай-былай һелкенеп, иптәштәренә ҡараны, бик оҙаҡ йүгереп арыған кеше кеүек, өҙөк-өҙөк тын ала башланы... Ысынлап та, хәҙер был кешенең күҙҙәре аларған, йөҙө ағарған, үҙе һуң дәрәжәлә ҡурҡыныс бер төҫкә ингән ине.

Беҙ әле һаман эштең нимәлә икәнен, ниндәй ваҡиға булғанын белмәгәнгә күрә, аптырай ғына бара инек.

Хәҙрәттең түҙерлек хәле ҡалманы, ул, урынынан ҡуҙғала төшөп:

—Йә, ниндәй боҙоҡтар?.. Нимә?.. Берәй кешенең нәмәһе юғалғанмы?.. Тиҙерәк әйтегеҙ!.. — тине.

Бая һөйләгән кеше эргәһенә тағы береһе килеп ҡушылды, улар икеһе берҙән:

—Бына Шакир малайы Закир менән... — тип һөйләй башлағандар ине, хәҙрәт, уларға ҡарап:
- Улай икәүләп һөйләмәгеҙ, арағыҙҙан берегеҙ генә һөйләһен!—тигәс, Әбдрахман бабай алғараҡ сыҡты. Ул, һүҙенең иң кәрәкле еренән башларға теләгән кеүек, бер аҙ көттөргәндән һуң, былай тип һөйләргә кереште:

— Хәҙрәт, һөйләргә лә ауыр инде... ана теге Шакир малайы Закир менән Фәхри ҡыҙын тотҡандар... Ғайфулла менән Сәлим, «ауыл ҡарттары ла шаһит булһындар», тип әле генә беҙҙе алып сыҡтылар. Йәсиғ намаҙынан ҡайтып, яңы ғына сәйгә ултырған инем. Бына шулай, эш харап, хәҙрәт!.. Үҙең шәриғәт ҡушҡанды эшлә! —тине. Шул ергә еткәс, Ғабдрахман бабайҙың да тыны бөттө. Был да, үҙенең был ҙур эште аңлата алмауына шикләнгән кеүек, тирә-яғындағы кешеләргә ҡараны.
Ҙур ҡурҡыныстың төбө асылды. Ҙур ваҡиғаның сере беленде...

Ахун хәҙрәт, Ғабдрахман бабайҙың һүҙҙәрен түҙемһеҙлек менән тыңлап бөткәндән һуң, урынынан ҡуҙғала төштө, уның йөҙөнә тағы ла етдиерәк һәм асыу ғәләмәттәре сыҡты.

Шәкерттәр урындарынан ҡуҙғалып, баштарын күтәреп, алғараҡ сығырға тырышып ҡарай башланылар. Ҡайһы бер ҙурыраҡ шәкерттәрҙең йөҙҙәренә ҡыҙыллыҡ сыҡты. Был ваҡиға, был ҡурҡыныслы эш миңә йәшен кеүек килеп һуғылды.

«Фәхри ҡыҙы!..» Ул бит — беҙҙең күрше һәм атайҙың бер туған ағаһы Фәхри бабайҙың ҡыҙы Ғәлимә апай!.. Ул бит минең үҙ апайымдан да артыҡ яратып йөрөгән апайым... Ул нисек былай булды икән?.. Ул меҫкен хәҙер был хурлыҡҡа нисек сыҙай икән?..

Теге тышта нескә тауыш менән әсенеп илаған кеше Ғәлимә апай икән!.. Ул нескә тауыш Ғәлимә апайҙың тауышы икән... Хәҙер Фәхри бабайҙар үҙҙәре нисек сыҙап торалар икән тигән күңелһеҙ һәм йәмһеҙ уйҙар бер минут эсендә баштан сығып өлгөрҙө. Мин был эшкә һәм Ғәлимә апайҙың ошо, күҙҙәре ут кеүек янып, ҡулдарына күҫәктәр тотоп торған уҫалдарға тотҡон булыуына бер мәғәнә лә бирә алманым. Башым түбән бөгөлөп төштө, күҙ алдарым ҡараңғыланды, бөтә шәкерттәр тик миңә генә ҡараған кеүек тойолдолар.

Хәҙер дәрес ҡайғыһы бөттө, алдағы китаптар онотолдолар... Бөтә шәкерттәр һәм был эш артынан йөрөүселәр, хәҙрәт ауыҙына ҡарап, уның был мөһим эш тураһында, әҙәм аптырап ҡалырлыҡ ваҡиға тураһында, ни нәмә әйтәсәген көтә башланылар...




* * *

Хәҙрәт тә, эштең ҙур дәрәжәлә мөһим икәнен белдерер рәүештә, тамағын ҡырҙы һәм бер аҙ уйлап торғандан һуң:

— Кемдәр күргән?.. Шаһиттар бармы?.. Бындай эштәрҙе дөрөҫләү өсөн шәриғәт ҡаршыһында дүрт шаһит кәрәк!.. — тине.

Беҙҙең ҡолаҡтар үрә торҙо, эштең ҙурлығы тағы ла артҡан кеүек булып китте. Хәҙрәттең был һорауына ҡар¬шы кемдәр генә сығып яуап бирә алыр икән тигән уйға төшөлдө. Хәҙрәттең һүҙе бөтөү менән, теге кешеләрҙең, араларынан бер нисә кеше бер юлы:

– Бар!.. Бар!.. Шаһиттар әҙер! — тип ҡысҡырып ебәрҙеләр. Хәҙрәт тағы ла етдиләнә төштө һәм:

– Улар ҡайҙа һуң? Уларҙы бында алып килегеҙ! — тигән бойороҡ бирҙе.

Эш шул ергә еткәс, мәҙрәсәләге бөтә шәкерттәр был бәхетһеҙҙәрҙең йөҙҙәрен күрергә ашҡынған һамаҡ булдылар, бөтәһе лә йөҙҙәрен ишеккә табан борҙолар.

Мин Ғәлимә апайымды бөгөн генә күргәйнем. Ул бөгөн иртәнсәк ниндәй шат ине!.. Хәҙер ул мине күргәндәй һуң бөтөнләй үҙгәргәндер, башҡа төҫкә инеп киткәндер кеүек булып күҙ алдыма килде.
Хәҙрәттең «Алып килегеҙ!» тигән һүҙен ишетеү менән, бер нисә кеше бер юлы:

– Ҡайҙа, уларҙы бында килтерегеҙ! — тип ҡысҡырып ебәрҙеләр. Шул һүҙҙе ишетеү менән, Сәйфулла ишекте асып:
– Уларҙы бында индерегеҙ!.. — тип ҡысҡырҙы.
Шундай ҙур «ваҡиға»ға һәм ҡараңғы төндә шул тиклем шау-шыуға сәбәп булған кешеләрҙең ошо минутта мәҙрәсәгә инеүҙәре бөтә шәкерттәрҙе тулҡынландырҙы, улар ике ҙур «гонаһлы» кешеләрҙе яҡынданыраҡ күреү өсөн алғараҡ, күрергә уңайыраҡ ергә һыйына башланылар. Ләкин хәҙрәттең асыу менән:
— Урындарығыҙҙан ҡуҙғалмағыҙ! — тигән һүҙе уларҙы урындарында тик торорға мәжбүр итте.

Ишек асылды. Ишеккә яҡын торған кешеләр, икегә айырылып, юл бирҙеләр. Был ваҡытта йөрәктәрҙең ҡағыуҙары йышайҙы, тамырҙарҙың тибеүе көсәйҙе.

Бына бер ваҡыт Закир ағайҙы ике егет ике ҡулынан ҡыҫып тотоп алып инделәр һәм алғараҡ килтереп баҫтырҙылар. Уны күреү күңелгә бик ауыр тәьҫир бирҙе: уның бишмәте йыртылған, бүрке йәмшәйгән, һул яҡ битенән ҡан ағып төшкән һәм уң күҙенең өҫтө күгәреп, ҡара янып сыҡҡан, шулай итеп, таный алмаҫлыҡ бер хәлгә килгән ине... Ул, бында килтереп баҫтырыу менән, оялған һамаҡ, башын түбән төшөрҙө. Бөтә шәкерттәр уға ҡарап ғибрәт алған кеүек, ауыр көрһөнөп, уфылдап ҡуйҙылар.
Уның артынан Ғәлимә апайҙы алып инделәр. Уның ҡулдарынан ҡыҫып тотоусылар булмаһа ла, ҡасмаһын тигән кеүек, тирә-яғын әйләндереп алғандар ине. Ул үҙенең йөҙөн шәл менән бик ныҡ бөркәү сәбәпле йөҙө күренмәй, шуның менән бергә илауы һаман бөтмәгәнгә, йөрәк ярһыуы баҫылмағанға күрә, осҡолоҡ тотҡан кеүек, өҙөк-өҙөк тауыштар сығара. Үҙе ҡалтырап, һелкенеп-һелкенеп ҡуя ине.

Уның шул тиклем ирҙәр араһында ҡыҙ башы менән яңғыҙ ҡалыуы, шул тиклем ҡыҙғаныс һәм хурлыҡта тороуы бөтә халыҡҡа икенсе төрлө тәьҫир итте. Бөтә шәкерттәр уның ҡалтыранған кәүҙәһенә ҡаранылар, һәр береһе битен күрергә теләүен күрһәттеләр.
Мин уның инеүен күргәс тә Ғәлимә апайым икәнен белдем: ул үҙенең һары сәскәләр төшкән шәлен ябынып, көн дә кейә торған ваҡ ҡына ҡыҙыл бөрсөклө аҡлы күлдәген, уның өҫтөнән быйыл ғына тегелгән бишмәтен кейгән ине. Ул бында ингәс, һығылып төшкән тал сыбығы кеүек бөгөлә төштө. Ифрат уңайһыҙ бер хәлдә мөйөшкәрәк һыйынды. Бер нисә йыртҡыс бесәй уртаһына ситлектән йығылып төшкән бәләкәй генә һандуғас ниндәй ауыр бер хәлдә булһа, нисек ҡалтыранһа, Ғәлимә апай ҙа шулай ҡалтырана, нескә йөрәгенең тибеүҙәре бөтә кәүҙәһен ҡалтырата ине. Уның шул хәлдә тороуы миңә ҡыҙғаныс та, моңло ла, матур ҙа булып күренде. Ошо минутта уның күҙенә ҡараным, матур күҙҙәрен күрәһем килде. Уны солғап алған был йыртҡыстарҙы шунда уҡ ҡыуып сығарып, Ғәлимә апайҙы улар ҡулынан ҡотҡарып алыу, уны үҙ иркенә ебәреү арзуһы тыуҙы.

Күҙҙәре ут кеүек янған Сәйфулла; билен йәшел билбау менән быуып, бейәләйҙәрен шунда ҡыҫтырған Гәрәй; уның эргәһендә бик ҙур эш күрҙәткән кеше һамаҡ тыбырсынып торған Ғайфулла; бүркен ҡырын кейеп, оҙон шарфын муйынынан уратып, остарын билбауына килтереп ҡыҫтырған Сәлим һәм башҡалар минең күҙгә бик йәмһеҙ һәм йыртҡыс януарҙар кеүек булып күренделәр.
Мин элек Ғабдрахман бабайҙы бик ярата инем. Уның ҡайһы саҡта беҙгә килеп һөйләшеп ултырыуҙары күңелгә килешле күренә, аҡ салма кейеп намаҙға йөрөүҙәре бик матур булып, күңелгә яҡын һиҙелә, уның тураһында мин «был бик яҡшы кешелер инде, йәннәткә инә торған кешеләрҙең береһелер инде был» тип уйлай инем. Бөгөн мин уны ла яратманым, ул минең күҙемә юҡ артынан йөрөгән, башҡаларҙы юҡ эш өсөн рәнйетә торған уҫал, йәмһеҙ бер ҡарт булып күренде.

Оҙон Ибраһимды мин электән дә яратмай торғайным, бөгөн ул бигерәк йыртҡыс, бигерәк йәмһеҙ булып күренә ине.
Шул минутта Ғәлимә апайҙың атаһы Фәхри бабай менән әсәһе Хәмиҙә әбей күҙ алдыма килделәр. «Улар был эшкә нисек түҙерҙәр, нисек сыҙап тора алырҙар икән?» — тип уйлап алдым.

Фәхри бабай бик ҡыҙыу кеше: ул үҙенең улдарын юҡ ҡына нәмә өсөн дә таяҡ менән туҡмай, ҡырҡ йыл бергә торған бисәһе уның асыуынан ҡурҡа, Хәмиҙә әбей ҡомғанға йылы һыу һалып ҡуймаған өсөн дә уның ауыр һүҙҙәрен ишетә. Шулай булғас, был эш өсөн Ғәлимә апайҙы ни эшләтәсәк? Яңғыҙ Ғәлимә апайҙы ғына түгел, уның өсөн Хәмиҙә әбейҙе лә ниндәй ауыр һүҙҙәр менән тиргәйәсәк бит, тинем.
Хәҙрәт, был гонаһлыларға бик асыу менән күҙ йөрөтөп алғандан һуң, һүҙ башлап:

— Йә, кемдәр күргән?.. Кемдәр шаһит булып, үҙҙәренең гуаҙлыҡтарын бирәләр?.. Шулар алғараҡ сыҡһындар әле!.. — тине.
Хәҙрәттең был һүҙҙәрен ишетеү менән, Ғайфулла менән Сәлим, алғараҡ сығып, ҡулдарын намаҙҙағыса алдарына ҡаушырып:
— Башлап беҙ күрҙек, хәҙрәт, унан һуң Сәйфулла менән Гәрәй күрҙеләр... шунан һуң башҡалар ҙа килделәр инде... — тип яуап бирҙеләр.
Быларҙың был һүҙҙәренән һуң Ғайфулла менән Гәрәй ҙә алға сыҡтылар һәм, үҙҙәренән һорау һорағанды көткән кеүек, ҡулдарын ҡаушырып, хәҙрәткә ҡаршы тор¬ҙолар.
— Һеҙ ҙә күрҙегеҙме, ҡайҙа күрҙегеҙ?.. — тине хәҙрәт.

Сәйфулла менән Гәрәй бер юлы:

– Күрҙек, күрҙек, хәҙрәт!.. Бер-береһенә яҡын уҡ ултыралар ине, — тинеләр. Шунда Ғайфулла, урынынан ҡуҙғала төшөп:
– ҡосаҡлашып торалар ине, тиген, — тип өҫтәп ҡуйҙы.

Хәҙрәт быларға ҡаршы:

— Юҡ, улай яҡын ултырыу ғына етмәй, шәриғәт ҡаршыһында зани менән занияның эштәрен дүрт кеше берҙән күргән булырға тейеш, был бик ауыр мәсьәлә, — тине.
Сәлим сыҙап тора алманы.

— Хәҙрәт, күрҙек инде, улар һеҙ әйткәнсә торалар ине, тик былар килгәндә ултыралар ине, — тип, һүҙен һаташтырып, йомғаҡтың өсөн юғалтҡан кеүек һөйләп ҡуйҙы. Ҡалғандары ла һүҙҙәрен бороп: «Уныһы шулай инде, хәҙрәт, беҙ уларҙы күрҙек», — тинеләр.
Шул ваҡытта Закир ағай ҡурҡҡан рәүештә әкрен генә бер тауыш менән:

– Юҡ, хәҙрәт, бушты әйтәләр, беҙ һөйләшеп кенә ултыра инек. Былар шул ваҡытта үслек менән... — тип һүҙ башлағайны, теге кешеләр берҙән:

– Тик тор һин, ҡара йөҙ!.. Бында килеп, оялмай һүҙ һөйләгән булаһың тағы!.. — тип шаулаша, ҡотороша башланылар. Әгәр хәҙрәт, урынынан тороп:

– Сабыр итегеҙ, шаулашмағыҙ, шәриғәт хөкөмөн көтөгөҙ!..— тип тынысландырмаһа, Закир ағайҙы шунда уҡ һуҡҡылап, туҡмап ташларҙар ине.

Шул ваҡытта Ғәлимә апай бик әсеткес, үҙәк өҙгөс тауыш менән:

– Эй хоҙайым, нахаҡ бәлә яғалар... Беҙҙең һис бер гонаһыбыҙ юҡ... — тип илап ебәрҙе. Тик уның һүҙҙәрен һәм әсенеп илауын:
– Юҡ икән!.. Башҡа нәмә кәрәк ине һеҙгә!

– Шәриғәттә шулай ултырырға ярай икән!?

– Күрәһең, ҡыҙҙарға шулай кәрәктер!.

— Бына шәриғәт нәмә әйтер бит!.. — тигән тауыштар ҡапланы.

Ғәлимә апай менән Закир ағайҙың үҙҙәрен аҡлар өсөн әйткән һүҙҙәре халыҡтың асыуҙарын ғына ҡабартты. Хәҙрәт тағы ла урынынан тороп, халыҡты тыныслыҡҡа өндәне һәм үҙе нимәлер һөйләргә керешкән ине, мәҙрәсәнең ишеге асылып:

— Ҡайҙа ул ҡара йөҙҙәр?—-тип аҡырған тауышҡа уның һүҙе бүленеп ҡалды. Бөтә халыҡ һиҫкәнеп, ишектән ингән кешегә ҡаранылар.

- Ҡайҙа ул ҡара йөҙҙәр?.. — тип аҡырып инеүсе кеше Ғәлимә апайҙың атаһы Фәхри бабай ине. Мин уның ҡот осҡос ҡурҡыныс күҙҙәрен, ағарған йөҙөн, һуң дәрәжәлә асыуланып әйткән һүҙҙәрен күреп, ултырған урыныма һеңеп, әллә ҡайҙа батып киткән кеүек булып ҡалдым.

Ғәлимә апай, Фәхри бабайҙың (атаһының) һүҙҙәрен ишетеү менән, мейескә табан һырыҡты, ҡалтырана башланы.
Фәхри бабай, шулай асыуланып инеү менән, бөтә халыҡты ашарҙай булып тирә-яғына ҡарап алды. Күҙҙәрен Ғәлимә апайға терәп берәй минут самаһы ҡарап торҙо ла, һуңынан ҡапыл ғына Ғәлимә апайға табан ынтылып:

- Һин, ҡара йөҙ, ҡарт көнөмдә аҡ һаҡалыма оят килтерҙең, бөтә ғаләм алдында рисуай иттең! — тип ҡулындағы таяғы менән Ғәлимә апайҙың арҡаһына бирә башланы. Бындағы халыҡ уның был эшен һиҙмәй ҙә ҡалған кеүек булдылар. Гүйә, былар бөтәһе лә: «Ата булғас, шулай итергә хаҡлы инде, Фәхри ҡарт шәриғәт буйынса шулай туҡмарға тейеш шул», — тип бер аҙ туҡмағансы ҡарап торҙолар.

Шул саҡта иҫ киткес әсе тауыш менән үкһеп илаған Ғәлимә апайҙы күреп, мин дә илай башланым. Хәҙрәт, урынынан ҡуҙғалып:

— Тотоғоҙ, туҡматмағыҙ, әле хөкөм бөтмәгән!..— тип ҡысҡырҙы. Уның шул һүҙенән һуң Ғабдрахман бабай Фәхри бабайҙың ҡулындағы таяғын тотто. Ғәли хәлфә урынынан һикереп тороп, тиҙ генә Фәхри бабайҙың биленән ҡосаҡлап алып, бер яҡ ситкә тарта башланы.
Закир ағай, Ғәлимә апайҙың шул тиклем язаланыуын күргәс, сыҙай алмай ҡыҙып китеп, шулай табан бара башлаған ине, уны бер нисә егет тотоп алдылар һәм үҙен саҡ-саҡ һуҡҡылап ташламанылар.

Фәхри бабай, бер нисә кеше араға төшөүгә ҡарамаҫтан, һаман Ғәлимә апайға табан тартыла, уны туҡмамаҡсы була ине, ләкин уны ебәрмәнеләр.
Был ваҡытта Ғәлимә апайҙың ярһып илауы, уның үҙәктәргә үтә торған тауышы бер нисә минутҡа бөтә халыҡты тын ҡалдырҙы. Тик эстәге ҙур ваҡиғаны күрергә теләп, сикһеҙ баштарҙың тәҙрәгә һуғылыуҙары ғына ишетелеп тора ине. Сөнки шул аҙ ғына ваҡыт эсендә был хәбәр ауылдың бик күп халҡы араһына таралып өлгөргән, улар төн йоҡоларын ҡалдырып, ауылда бик һирәк йәки беренсе тапҡыр булған мөһим һәм ҡурҡыныс эштең асылын үҙ күҙҙәре менән күреп, уйнашсылар тураһында шәриғәттең хөкөм һәм язаһын белеп ҡалырға йыйылған йөҙҙәрсә күҙҙәр эштең һуңы нисек булып бөтәсәген көтәләр ине...

Фәхри бабайҙы бер яҡ ситкәрәк алып киттеләр. Ул, бер нисә кешенең ҡарауылы аҫтында тороуына ҡарамаҫтан, үҙен тотҡан кешеләрҙең ҡулдарынан ысҡынып, һарыҡ өҫтөнә атылған бүре кеүек, Ғәлимә апайға һөжүм итеп, уны өҙгөләп ташларға торған кеүек тора ине.
Мәсьәләнең барған һайын тәрәнгә әйләнеүе, барған һайын ҡурҡыныс төҫ алыуы йөрәктәрҙе тағы ла нығыраҡ ҡаҡтыра башланы. Был ауыр фажиғәнең, был ауыр күренештең осона сығыу мәгәр хәҙрәттең ҡулынан килә торған бер эш кеүек белеп, һәр кем уның йөҙәнә ҡараны.
Фәхри бабай һаман тыбырсына, һаман ҡалтырана. Үҙе, һуң дәрәжәлә асыу менән ярһып, бер халыҡҡа, бер Ғәлимә апайға ҡарай ине.
Ниһайәт, хәҙрәт тағы ла һүҙгә башланы һәм бик етди рәүештә:

— Фәхри, һин сабыр ит. Был ҙур эш булһа ла, донъяла булмай торған бер эш түгел, шуның өсөн был турала шәриғәт хөкөмө бар. Бындай эште бик ныҡ тикшерергә кәрәк. Китапта «Сабырлыҡ — алланан, ашығыу — шайтандан» тиелгән, — тигәндән һуң, шаһиттаргә ҡарап:

— Һеҙ дөрөҫ әйтегеҙ. Әгәр ҙә ялған һөйләҙәгеҙ, ҡәзеф өсөн үҙегеҙгә хәт лазым булып килә. Һеҙ дошманлыҡ менән һөйләмәйһегеҙме?.. Шәриғәт бик нескә ул, бындай ҙур эштәрҙә, йәғни гонаһ ҡәбәйерҙәрҙә бик тикшереп хөкөм итергә ҡуша,—тип бик оҙон һөйләп алып китте.

Хәҙрәттең ошо һүҙҙәренән һуң теге гуаһтарҙың бер нисәһе ҡурҡыуға ҡалған һамаҡ булдылар. Ҡалған бер нисәһе был юлы:
— Хәҙрәт, беҙ күргәнде әйтәбеҙ. Беҙ уларҙы өйҙәренән алып сығып килмәнек инде. Бая әйткәнсә, келәт менән ҡойма араһында бергә торалар ине... Шуны үҙ күҙебеҙ менән күрҙек... — тинеләр.

Шул ваҡытта хәлфәләр араһынан берәү сығып:

— Хәҙрәт, беҙ бит дәрелхәребтә торабыҙ, бында хәт фарыз түгел, — тип һөйләп алып китте. Уның һүҙенә икенсе хәлфәләр ҡушылып киттеләр, күгәрсен Сәлим дә ҡатнашып китте. Ул башҡалар һүҙе өҫтөнә гуаһтарҙың, бер төрлө генә һөйләмәүҙәрен, бинаән ғәләйҙи, ҡыҙ менән егеттең зина ҡылыуҙары иҫбат ителмәүен дә әйтеп китте.
Мин, мәсьәлә былайға киткәс, һөйөнөп киттем. Бигерәк тә күгәрсен Сәлим матур һәм яҡшы булып күренде. Бәләкәй генә кәүҙәһе менән уның был тиклем батырсылыҡ итеүенә, ҡурҡмауына аптырап ҡалдым. Ғәлимә апайҙы аҡлап, гонаһһыҙ итеп сығарырҙар тигән уйға төштөм.

Һүҙ байтаҡҡа тартылды, тартыш киткән һайын ҡыҙҙы, зина итеүселәр йәш булһалар, йөҙәр ҡамсы һуғыу, ҡарт булһалар, уларҙы таш менән атып үлтереүҙәр — береһе лә ҡалманы.

Шәриғәттең нескә хөкөмдәре, китап һүҙҙәре һөйләнә башлағас, теге халыҡтар ҙа бер аҙ баҫыла төшкән кеүек булдылар. Хәҙер Фәхри бабай ҙа бер аҙ тынысланған кеүек булып, алға табан тартынмай, ҡалтырамай башланы.
Шул ваҡытта теге кешеләр араһынан бер егет сығып:

— Юҡ, хәҙрәт, улар һөйләшеп кенә ултыралар ине, эш былар әйткәнсә түгел, — тине.

Ләкин уның был һүҙҙәре йыйылған халыҡтың йөрәктәренә беҙ менән сәнскән кеүек булды. Шунда уҡ теге Сәйфулла, Ғайфулла, Сәлим һәм Гәрәйҙәр, уларға ҡушылып башҡалар ҙа:
— Һеҙҙеңсә, шулай нәмәхрам менән аулаҡта, төндә ултырырға ярай!? Был ни тигән һүҙ? — тип зыҡ ҡуптарып, ҡыҙышып, теге егеттең өҫтөнә һөжүм итә башланылар. Теге егет шәкерттәр араһына инеп тығылды. Хәлфәләр уртаға төшөп, теге ут кеүек ҡыҙған халыҡты саҡ баҫтылар...

Хәҙрәт тә урынынан ҡуҙғалып:

—Һеҙ ҡыҙаһығыҙ ҙа китәһегеҙ, эштең асылын һорашып бөтөргә ирек бирмәйҙегеҙ!.. — тип асыуланды һәм хәлфәләргә ҡарап: — Мин дәрелхәребтә һуғыуҙың дөрөҫ түгел икәнен беләм. Беҙҙең был ерҙә шәриғәт хөкөмдәрен йөрөтөп тә булмай. Ләкин боҙоҡлоҡҡа ҡаршы тороу өсөн, бындай эштәрҙе язаһыҙ ҡалдырып та булмай. Шәриғәт хөкөмөн йөрөтөү беҙҙең бурысыбыҙ, бының өсөн фәтеүә китаптарында сарих дәлилдәр бар, мәҫәлән, һеҙҙең берегеҙ халыҡ араһында насарлыҡты күрһә, шуны ҡулы менән үҙгәртһен. Әгәр ҡулы менән үҙгәртергә көсө етмәһә, ул эштең ярамағанлығын теле менән һөйләһен, әгәр уға ла көсө етмәһә, күңеле менән ул эшкә ҡаршы тороп, риза түгел икәнен белдерһен, ләкин был дәрәжәлә ҡалған кешенең иманы зәғиф... тигән хәдис бар... – тип һөйләне.
Хәҙрәттең был һүҙҙәренә ҡаршы теге кешеләр берҙән:

— Шулай, хәҙрәт, шулай!.. — тип ҡысҡырып ебәрҙеләр. Мәҙрәсә эсендә тағы ла шау-шыу ҡупты. Закир ағайҙың башы тағы ла түбән төштө. Ғәлимә апай тағы ла мейескә ныҡлыраҡ терәлде.

Мәсьәлә тиҙ генә сиселмәҫлек бер төҫкә инде. Хәлфәләр ҙә тартышты һуҙғандан-һуҙҙылар. Уларҙың күбеһе Ғәлимә апай менән Закирҙы аҡлау яғын тотҡан кеүек күренделәр. Күгәрсен Сәлим дә бер нисә тапҡыр ҡатнашты. Ул асыҡтан-асыҡ тип әйтерлек Ғәлимә апай менән Закирҙы аҡлау яғын тота ине.

Йыйылған халыҡтарҙың күбеһе тип әйтерлек быларға ҡаршы булып, был ҙур эштең былай ғына ҡалдырылырға ярамағанлығын аңлатып, үҙҙәренең тотҡан юлдарында ҡаты торҙолар.

Хәҙрәт, мәсьәләнең былай ҙурға киткәнен күргәс, бер аҙ уйлап торҙо һәм:

— Йәмәғәт, был эш бөгөн генә тамам булмаҫ. Иртәгә шаһиттарҙан берәм-берәм яуап алырбыҙ, шәриғәт хөкөмөн ижра итеү юлында ижтиһад итербеҙ. Бөгөн уларҙың икәүһен хөкөм итеүсе булмаһын!.. — тине.

Хәҙрәттең һүҙҙәре һәм мәслихәте ҡабул күренде. Теге егеттәр Закир ағайҙы ҡарауыл өйөнә, Ғәлимә апайҙы Ғабдрахман бабайҙарға алып китергә, шунда ҡарауылларға булдылар. Кешеләр араһынан: «Икәүһен ике ҡара мунсаға ябып, шунда ҡарауыл ҡуйырға кәрәк!» — тип әйтеүселәр булһа ла, уларҙың һүҙҙәре ҡабул ителмәне.

Күптән бирле ҡалтыранып, эштең нәмә менән бөтәсәген көтөп, саҡ-саҡ сабыр итеп торған Фәхри бабай тағы ла ҡыҙып китте һәм, урынынан тороп, Ғәлимә апайға ҡарап:

—Минең йортома ҡайтып инәһе булма!.. Беҙҙең нәҫелдә булмаған эште эшләгән, ҡарт көнөмдә хурлыҡҡа ҡалдырған кешегә минең өйҙә урын булмаһын! — тип асыуланып сығып китте. Ул үҙенең шул тиклем халыҡ араһында хурлыҡҡа ҡалыуына сыҙай алмай, бер яҡтан, ҡалтырай, икенсе яҡтан, илау дәрәжәҙенә килеп йомшаған ине.

Уның артынан уҡ Ғәлимә апай менән Закирҙы алып сығып киттеләр. Хәҙрәт тә, оҙаҡ тормай, кәйефһеҙ бер хәлдә сығып китте. Был эш мәҙрәсәлә ауыр бер тәьҫир ҡалдырҙы.

Хәҙер һис кемдең ҡулы китапҡа бармай, һис кем баяғы ваҡиғанан башҡа эш тураһында һөйләмәй ине.

Хәҙрәт сығып киткәс, киске сәйҙе эскәндә лә һүҙ һаман шул турала булды. Шәкерттәрҙең күбеһе Ғәлимә апайҙы ҡыҙғанып, уны яҡлап һөйләнеләр. Теге егеттәрҙең был эште үслек менән эшләүҙәрен хөкөм иттеләр. Арала: «Ну үҙе матур ҙа һуң ул!.. Мин уны күргәнем бар ине, ҡыҙғаныс, меҫкен… Шундай мужик егете менән йөрөп хур булған…» — тип әйтеүселәр ҙә булды. Ләкин мин быларҙың һүҙҙәрен тыңлаған һайын уңайһыҙлана инем. Бындағы шәкерттәрҙең ҡайһы берәүҙәре лә Ғәлимә апайым минең бер туған апайым түгел икәнен беләләр ине. Шулай ҙа, был эш өсөн минең уңайһыҙланғанымды, хатта йәшерен генә илағанымды һиҙеп алдылар.

Береһе килеп: «Ғәлимә апайың бына ни эшләгән!»— тиһә, икенсе береһе: «Ниндәй ҙур ғәрлек, әҙәм көлкөһө!» — тип минең асыуымды килтерергә әйтәләр ине. Мин бер аҙ сабыр итеп тора алһам да, күпкә сыҙай алманым, илап ебәрҙем. Улар минең илағанымды ғына көтөп торған кеүек, тағы ла үртәй башланылар. Байтаҡ шәкерттәр йыйылды. Мин тағы ла уңайһыҙландым, тағы ла илай башланым. Ләкин минең илауым шәкерттәр өсөн көлкө генә булды.
– Ниңә илай ул?
– Апайы өсөн илай, ул бит уның апайы!..
– Апайың егет менән тотолһа, һин дә шулай иларһың!..
– Ғәрлек шул!.. — тигән һүҙҙәрҙе минең эргәмдә генә һөйләйҙәр ине. Шәкерттәр йоҡларға ятҡас та, һаман да был эш тураһында һөйләүҙе яңырта баралар ине.

Мин шундай ауыр хәсрәт эсендә йоҡларға яттым. Ләкин минең күҙҙәремә йоҡо инмәне. Мин һаман Ғәлимә апайымды уйлап, ошоно ҡайғыртып, тик шуның тураһында ғына уйлап ята инем.

Минең уяулығым йоҡо арҡыры төшкә барып тоташты. Мин йоҡлап киткәс тә, төшөмдә лә һаман Ғәлимә апай менән һаташтым. «Бына Ғәлимә апай беҙгә ингән, имеш. Үҙе шат, үҙе көлә, имеш... Бына ул ҡапыл ғына ергә йығылып китте... Ул илай, уны әллә ниндәй йәмһеҙ кешеләр килеп, илата-илата алып киттеләр, уның күлдәктәре йыртылып бөткән, имеш... Уны туҡмайҙар, ул ҡасырға тырыша, ул бөтәһенән дә ҡотолоп ҡасты... тағы ла тәрән соҡорға йығылып төштө... ҡара әле, Ғәлимә апайҙы Фәхри бабай ҡыуып йөрөй... Ул Фәхри бабай булманы, әллә кем булып сыҡты... бына Ғәлимә апай ҡурҡып ҡаса, уны ҡыуалар... Ул илай, ярҙам һорай, ләкин ярҙам итеүсе юҡ. Мин уның артынан барырға иткән инем дә, аяҡтарым йөрөмәйҙәр, мин абынып йығылдым. Ғәлимә апай тәрән бер ҡараңғылыҡ эсенә инеп юғалды, имеш», тим.

Шундай ҡурҡыныс төштәрҙе күреп, ҡурҡыуымдан уянып киттем. Үҙем тирләгәнмен, үҙем ҡалтырайым, йөрәк дөп-дөп һуға. Шул уяныуҙан һуң, күҙемде йомһам да, кире йоҡлай алманым, киске ваҡиғаларҙың ауыр тәьҫире менән ҡурҡыныс төштөң ҡалдырған йәмһеҙлеген уйлап таңға индем һәм, шәкерттәрҙе намаҙға уятҡан ҡазыйҙың тауышын ишетеү менән, урынымдан тороп, тиҙ генә кейенеп, мендәремде һәндерәгә ырғыттым да үҙебеҙҙең өйгә ҡайтып киттем.




* * *


Мин өйгә ҡайтып барғанда, көн аҙ ғына яҡтыра башлағайны. Ауыл кешеләре тороп, ҡатын-ҡыҙҙары һыуға, ирҙәре ат эсерергә барырға сыҡҡандар ине. Былар икешәр-өсәр кеше бергә йыйылып, кисәге эш тураһында һөйләйҙәр.
– Ауылда бәрәкәт ҡасырып!..
– Үҙҙәре хәҙер ни йөҙ менән торалар икән...
– Эй оятһыҙҙар!. Ҡара йөҙҙәр!..
— Уның Закирына шунда нығыраҡ бирергә кәрәк ине, аҙ булған, — тигән рәүештә һүҙҙәр һөйләп, зыҡ ҡубалар ине.
Мин быларҙың һүҙҙәренән эштең барған һайын ҙурға киткәнен, бер төн эсендә был хәбәр бөтә ауылға таралып, бөтә халыҡты мәшғүл итеп өлгөргәнен белеп, өйгә ҡайттым.
Башҡа ваҡытта беҙҙең өй эсе күңелле була, мин ҡайтып инеү менән, әсәйем ҡаршы алып, хәлде һораша торғайны, бөгөн улай булманы. Әсәйем күңелһеҙ генә сәй урыны әҙерләй, атайым бик тәрән уйҙа ултыра ине.
Мин өйгә инеп сисенгәнсе, миңә бер һүҙ ҙә әйтмәнеләр. Тик сәйгә ултырғас ҡына, әсәйем: «Ниңә иртә ҡайттың?» — тип һораны.
Минең атай, Фәхри бабайҙың киреһенсә, бик йомшаҡ күңелле, йыуаш кеше булып, үҙ эшенән башҡаны белмәй, ауылдағы төрлө талашлы эштәргә ҡатнашмай, бер нәмәгә лә артыҡ асыуланмай торған баҫынҡы кеше ине.
Ләкин минең әсәйем атайыма ҡарағанда үткер, етеҙ, күберәк һөйләүсән кеше, ләкин уҫал тәбиғәтле түгел. Шуның өсөн улар бөгөн күңелһеҙ булһалар ҙа, артыҡ ҡыҙыулыҡ күрһәтмәйҙәр, бәлки үҙҙәренең хәсрәттәрен тик тороуҙары һәм йөҙҙәренә сыҡҡан күңелһеҙлектәре менән генә белдерәләр ине.
Бик оҙаҡ һүҙһеҙ-ниһеҙ торғас, әсәйем: