Ҡара йөҙҙәр - 6

Хәҙрәттең был һүҙҙәренән һуң Фәхри бабай ҙа, атайым да ҡаршы бер һүҙ әйтә алмайынса, баштарын түбән эйҙеләр. Әлбиттә, уларҙың шайтандар рәтенә инәһеләре килмәгәндер инде.

Ашҡа фатиха ҡылынды. Фәхри бабай борондан әҙерләп ҡуйған аҡсаларҙы саҙаҡаға өләшеп сыҡты. Тағы ла фатиха ҡылып, Ғәлимә апайҙың терелеүен теләп, сабыр итергә ҡушып таралып киттеләр...

Улар ҡөрьән сығып өшкөрөүгә, уларға саҙаҡалар биреүгә ҡарамаҫтан, Ғәлимә апай һаман борсола, йүнләп һөйләшмәй ине. Был күңелһеҙлекте Фәхри бабай һәм Хәмиҙә әбей менән уртаҡлашып ҡуныр өсөн, әсәй был көндө уларҙа ҡуна ҡалды. Беҙ, атайым менән икәүләп, үҙебеҙҙең өйгә ҡайтып яттыҡ.

Мин урынға ятҡас та, бик оҙаҡ йоҡлай алмай яттым. Ғәлимә апайҙың ауырыуы, тегеләрҙең уны ҡурҡыныс рәүештә шаулап өшкөрөүҙәре, хәлфәләрҙең ишек алдында уның тураһында шундай йәмһеҙ һүҙҙәр һөйләүҙәре, мулла-мәзиндәрҙең ен-пәрейҙәр тураһында һөйләгән ҡурҡыныс ваҡиғалары күңелдән сыҡмай, теге пәрейҙәр минең күҙ алдымда күҙҙәрен ялтыратып, йоторға, ашарға торған кеүек торалар, мулла менән мәзин һәм теге хәлфәләр ҙә, шул ҡурҡыныс пәрейҙәрҙең дуҫтары, кешеләрҙе аҙаштыра торған шәүләләр кеүек күренәләр ине...

Көндәр үтәләр. Мин мәҙрәсәгә йөрөүҙе бик һирәкләттем. Барһам да, боронғо кеүек уҡый алмай торған булдым. Минең күңелемдә теге хәлфәләргә ҡаршы бик насар ҡараш тыуҙы. Уларҙы боронғо кеүек «яҡшы кешеләр» тип уйлау юғалды. Мәҙрәсәләр ен-пәрейҙәр ояһы кеүек булып күренә башланылар. Элек мин мәҙрәсәлә ҡуна ятып уҡый инем, хәҙер унда ҡунмай башланым. Мендәр менән кейеҙемде алып ҡайттым. Атайым да, әсәйем дә минең унда бармауыма ҡаршы артыҡ һүҙ әйтмәнеләр. Шулай итеп, минең тормошомда бәләкәй генә булһа ла үҙгәреш яһалды.

Бик күп им-том иттереүҙәргә һәм ҡөрьән сығарып өшкөртөүҙәргә ҡарамаҫтан, Ғәлимә апайҙың ауырыуы, кәйефһеҙләнеүе бөтмәне. Хатта ул, муллалар менән хәлфәләрҙең ҡөрьән сығып өшкөрөүҙәренән һуң тағы ла кирегә китте. Ул һаташҡан саҡтарҙа, боронғо ваҡытта әйтә торған һүҙҙәренә ҡушып: «Мулла битемә төкөрә, ана сәлләле кешеләр килә... аяғымдан тоталар... ҡулдарымдан тоталар!..» — тигән һүҙҙәрҙе әйтә башланы. Йоҡоһонан ҡурҡып уянып: «Өҫтәмә ҡарап ҡысҡыралар, мине ҡыҫалар... Мулла бабай ҡыуа...» — тип ҡысҡыра торған булды.

Ул «тотолоп» шулай рисуай булғандан һуң тыныс ҡына тормошта, төрлө һүҙҙәр ишетмәй, һау кешеләр ҙә ҡурҡырлыҡ им-том иттерелмәй, өҫтө-өҫтөнә ауыр күренештәр күрмәй генә торған булһа, әллә терелеп, тәбиғи хәленә төшөп киткән булыр ине. Ләкин улай булманы, уға һәр көн бер төрлө күңелһеҙ хәбәр ишеттерә торҙолар. Ауыл халҡы араһында һөйләнгән, «Ғәлимә енләнгән, имеш... уға пәрей эйәләшкән икән...» тигән кеүек һүҙҙәрҙе тағы ла ҡурҡыныслыраҡ иттереп, уның үҙ алдында һөйләп, уның шикләнеүен арттыра барҙылар. Шул эштәрҙең береһе өҫтөнә икенсеһе өҫтәлә килеп, уның ауырыуы бөтөү урынына, арта барҙы.

Фәхри бабайҙарға килгән күрше-маҙарҙар, Ғәлимә апайҙан тартынып, уға ҡурҡып ҡарай башланылар. Ул өйҙә яңғыҙ торғанда инергә шикләнә торған булдылар. Инһәләр ҙә, бүкәйгә йәки бәйләп ҡуйған айыуға ҡараған кеүек ҡарап, шул ҡараштары менән үк Ғәлимә апайҙан ҡурҡҡанлыҡтарын белдереп, уның күңелендә шик тыуҙыра торҙолар. Әбей-һәбейҙәр килеп, уның күҙенә бәреп әйткән кеүек, уның үҙе алдында әллә ниндәй ҡурҡыныс нәмәләр һөйләп, үткән заманда әллә кем ҡыҙының шулай бер көндә ҡапыл ғына енләнеп китеүен, урам буйында балалар ҡурҡытып йөрөүен, әллә кемдең ир балаһына пәрей ҡағылып, шунан күҙҙәре салыш, муйыны ҡыйыш булып ҡалыуын, тағы ла әллә ниндәй бер баланың хәйерсенән генә ҡурҡып, быума ауырыуы менән ауырып, бара торғас ҡойоға төшөп үлеүен һөйләп, уның ҡурҡыуын, ҡалтыраныуын, был эштең ахыры яманға бөтәсәген иҫенә төшөрөп кенә торҙолар. Ул шуларҙың барыһын да аңлаған кеүек тыңлай торғас, һин хәҙер боҙолғанһың тип өшкөрә торғас, барған һайын кире китте. Ул үҙен бөтә халыҡҡа башҡа бер кеше, ауырыу кеше, ысынлап та енләнә башлаған кеше кеүек иттереп, йыуаш торошон, күҙ ҡарашын башҡаландырғандан-башҡаландырҙы.

Хәҙер Ғәлимә апай сит кешеләргә түгел, беҙҙең үҙебеҙгә лә ваҡытлыса ғына ауырыған, ваҡытлыса ғына һаташа торған кеше түгел, бәлки инде ысынлап та «енләнгән» йәки «енләнә» башлаған һамаҡ, ҡурҡыныслыраҡ күренә башланы. Уның ҡыланыштарында, һүҙҙәрендә ҙур үҙгәреш булған кеүек, үҙендә лә үҙгәреш һиҙелә башланы: күҙҙәре ҙурыраҡ булып киттеләр. Күҙҙәренең ҡараштарында ла башҡалыҡ күренә башланы. Яңағы оҙонайып, биттәре эскә бата төштө. Йөҙө боронғо кеүек аллы-гөллө булып тороуын юғалтып, әллә ниндәй һарғылтыраҡ бер төҫкә әйләнде. Хәҙер ул ситтән ҡарауға, атаһы, әсәһе, туғандары булған өҫтөнән дә етемдер, яңғыҙҙыр, уның бер ҙә күңел аса торған кешеһе юҡтыр кеүек күренә ине. Беҙ уны бөтәбеҙ ҙә һуң дәрәжәлә ҡыҙғанһаҡ та, уның был эштәребеҙгә иҫе китмәй, ул хәҙер беҙҙән дә үҙен сит күргән кеүек тойола торған булып китте.

Уның рухи ауырыуы шулай артҡандан-артыуға ҡарамаҫтан, Фәхри бабайҙар ҙа, минең атайым менән әсәйем дә уның терелеүенән, тағы ла боронғо кеүек матур Ғәлимә апай булып китеүенән өмөт өҙмәйҙәр, һәр ваҡыт уның өсөн дарыу-дарман эҙләйҙәр. Ҡайҙалыр уның был ауырыуын шунда уҡ алып ташлай торған бер көстөң йәки бер дарыуҙың барлығына ышаналар ине лә, һәр ваҡыт осраған бер кешенән кәңәш һорайҙар, шул уҡ кешенең кәңәшен ғәмәлдә эшләп ҡарау сараһына керешәләр ине. Шул өмөт менән Ғәлимә апайға әллә нәмәләр эсереп бөтөрҙөләр. Мин белгәндән әллә кемдәрҙән, әллә ҡайһы ауыл кешеләренән өшкөрттөләр. Ул үҙе лә шулай өҙлөкһөҙ, көсләп өшкөртөү, туҡтауһыҙ имләү, һәр ваҡыт әллә нәмәләр эсереп тороуға күнегеп китте. Йыуашланды, боронғо кеүек тартышмай, ҡаршы тормай башланы. Ләкин уның был ҡаршы тормауы белеүенән, «файҙаһы» бар икәнен аңлауҙан түгел, бәлки, хәҙер уның үҙендә мөстәҡил теләктең бөтөүенән, һау кешеләрҙә була торған аң менән эшләнә торған теләктәрҙең булмауынан икәне күренеп тора ине. Икенсе төрлө әйткәндә, ул һуңғы ваҡыттарҙа бәләкәй балаларса, кеше ҡушыуы буйынса ғына йөрөй торған була башланы. Боронғо янып торған Ғәлимәлеген, белеп эшләй торған көсөн юғалтты.

Закир теге ваҡытта булған сығып китеүенән һуң, байтаҡ ваҡыттар ғәйеп булып торҙо. Уның шулай ғәйеп булып тороуы оҙаҡҡа һуҙылғас, уның тураһында тағы ла төрлө хәбәр таралды. Ҡай берәүҙәр:




— Ул инде ауылға кире ҡайтмаҫҡа булып киткән икән. Шул тиклем ҙур гонаһ эшләп, әҙәм мәсхәрәһе булғас, нисек ҡайтһын һуң?.. Бында кире ҡайтып, ни йөҙ менән күренһен? Әҙерәк ояты булһа, ҡайтмаҫ шул! — тип һөйләйҙәр.

Ҡай берәүҙәр:

— Ул бик ныҡ туҡмалды бит, ул инде төҙәлмәҫлек булып имгәнгән, тиҙ генә ҡайта алмаҫ, бер рәт шауҡым һуҡһа, шулай була инде ул! — тиҙәр ине.

Шуның өҫтөнә уның тураһында, Ғәлимә апайға сығарылған бәйет-йырҙар кеүек, мыҫҡыл итеп йәки ҡыҙғанып бәйеттәр-йырҙар сығарылып өлгөргән, ул йырҙарҙы ауыл халҡы бер-береһенән күсереп алып, осраған бер ерҙә уҡып, йырлап йөрөй торған булып киттеләр. Бигерәк тә был йырҙар мәҙрәсәнең вағыраҡ шәкерттәре араһында ныҡ таралып, улар ул йырҙарҙы үҙҙәренең ҡалын дәфтәрҙәренә яҙып, шунан икенселәре күсереп, ҡулдан-ҡулға йөрөтәләр ине. Был йырҙар беҙҙең ауылда ғына ҡалмай, шул шәкерттәр арҡыры күрше ауылдарға ла таралып өлгөргән. Шулай итеп, был ваҡиға бер беҙҙең ауылда түгел, тирә-яҡ ауылдарҙа ла ғибрәт булып һөйләнә, йырлана башланы. Закир ағай менән Ғәлимә апай тураһындағы төрлө һүҙҙәр һәм төрлө бәйеттәр менән йырҙар, төрлө сәбәптәр менән төрлө кешеләр арҡыры беҙгә һәм Фәхри бабайҙарға ла ишеттерелеп, йәрәхәт, күңелһеҙлекте арттырып торорға сәбәп булалар ине.

Ул туралағы һүҙҙәр һөйләнгәндән, йырҙар йырланғандан, бәйеттәр уҡылғандан һуң, ишетеп торған бер кеше уфлап ҡуя ла, һуңынан иғтибарһыҙ рәүештә:

— Аллам һаҡлаһын, хоҙай балаларыңа күрһәтмәһен!.. Был хурлыҡты күргән Закир нисек ҡайтһын да, нисек итеп кеше күҙенә күренһен? — тип ҡуялар ине.

Ғәлимә апай хәҙер үҙе тураһындағы сығарылған бәйет һәм йырҙарҙы тыңлай торғас, икенсе төрлө әйткәндә мәжбүри рәүештә ишетә торғас, уларға ҡолаҡ һалмау дәрәжәһенә килеп етте. Йәки ул уларҙы үҙенә хурлыҡмы, йәки хурлыҡ түгелме, тип уйлау дәрәжәһенән үтте. Хәҙер уның өсөн бөтәһе лә бер, ул улар өсөн ҡайғырмай, йәки ҡайғыра ла белмәй ине.

Закир китеп юғалып бер айҙар самаһы үткәс кенә, уның ҡайтыу хәбәрен ишеттек. Ул ҡайтҡан ине.

Мин уны беренсе тапҡыр күреүемдә аптырап киттем: хәҙер уның ике бите боронғо кеүек ҡыҙарып тормай. Күҙҙәре эскә бата төшкән. Үҙе арығайып киткән, һул яҡ күҙе өҫтөндә ат типкән кеүек бер эҙ ҡалған. Уң яҡ күҙе ҡыҫылыңҡырап ҡалған кеүек тора. Кәүҙәһе лә боронғо кеүек бик тура түгел, бәлки эсе йәки биле ауыртҡан кеше кеүек алға табан эйелеңкерәп йөрөй. Шуның өҫтөнә уның күңелһеҙлеге әллә ҡайҙан күренеп тора. Шул хәлдә күргәс, мин уны бик ҡыҙғандым. Ул хәҙер сит ауыл кешеһе кеүек, бик ҙур ҡайғыһы бар кеше кеүек, оҙаҡ ауырығандан һуң яңы ғына терелеп, урамға беренсе тапҡыр сыҡҡан кеше кеүек булып күренде.

Ул ҡайтып ил күҙенә күренгәс, уның тураһында тағы ла һүҙҙәр сыҡты: ул бальнистә ятып төҙәлә алмаған икән, уның йөрәгенә ҡан һауышҡан икән... бынан һуң мандый алмаҫ инде... Туҡмаусылар менән хәҙрәт өҫтөнән судҡа биреп ҡайтҡан икән... Ысын-ысынлап терелеп алһам, уларҙан үс алмай ҡалмам әле, ти, имеш. Миңә бер нәмә лә булмаҫ, тик Ғәлимәне генә әрәм иттеләр, тип, Ғәлимәне бик ҡыҙғана, уның өсөн сикһеҙ ҡайғыра икән, улар ысынлап та бер-береһенә ғашиҡтар икән... кеүек әллә ни тиклем хәбәрҙәр һөйләй башланылар. Был хәбәрҙәр төрлө кешеләр арҡыры тағы ла беҙгә лә, Фәхри бабайҙарға ла ишетелеп, йәки юрамалдай ишеттереп торалар. Был хәбәрҙәр һаман Ғәлимә апай менән бәйләндереп һөйләгәнгә бик ауыр, күңелһеҙ тәьҫир ҡалдыралар ине.

Халыҡ уның шундай һүҙҙәрен күсереп һөйләү менән бергә, уның хурлыҡҡа ҡалыуына сәбәп булған, уны тотҡан һәм туҡмаған кешеләрҙең дә маҡтанған һүҙҙәрен һөйләйҙәр. Улар әйтәләр, имеш: «Улай бик шәбәйеп китһә, беҙ уға күрһәтербеҙ, ҡайҙа барыр урынын да тапмаҫ! Тештәрен һурҙырып ҡулына тотторорбоҙ, ҡабырғаларын яңынан һанарбыҙ, әле аҙ булғандыр»... — тиҙәр икән.

Шуның өҫтөнә ахун хәҙрәттең дә һис бер риза түгел икәнен, уны: «Ул фатихаһыҙ егет ғүмергә изгелек күрмәҫ. Гонаһ эшләгәне етмәгән, уның өҫтөнә ололар өҫтөнән прошение биреп йөрөй торған булһа, ҡул-аяғы тартышыр!» — тип ҡарғай, рәнйей икән тиҙәр.

Шулай итеп, онотолоп бара яҙған эштәр, Закир ағай ҡайтҡас, кире ҡуҙғалып, ваҡиға тағы ла ҡабатланып һөйләнә башланы.

Кәрәк кем генә ауыҙынан һөйләнгән һүҙ булмаһын, ул һүҙҙәрҙең бөтәһе лә беҙҙең өйгә лә, Фәхри бабайҙарға ла шунда уҡ килеп етә, беҙҙең ике йорт эсендәге күңелһеҙлек артҡандан-арта бара ине.

Һуңғы ваҡыттарҙа Закир ағайҙың әсәһе лә беҙгә бик йыш килеп, ҡайғы-хәсрәттәрҙе уртаҡлашып китә торған булды. Закир ағай ҡайтыу хәбәре сығып бер нисә көн үткәс, ул тағы ла беҙгә килгән ине. Был килеүендә ул бик төшөнкө күренде. Ул килеп ингәс, әсәй бөтә эштәрен ташлап уның менән һөйләшергә, Закир ағайҙы һорашырға керешеп китте.

Әсәйҙең:

– Закир бик иҫән ҡайтҡанмы? — тип һорауына ҡаршы көрһөнөп кенә:

– Былай иҫән ҡайтҡан да ҡайтыуын... Әллә ни эшләп бик ябығып, бөтөрөнөп ҡайтҡан. Духтырҙар эшләмәй, өйҙә генә торорға ҡушҡандар. Ауырыуың эскә төшкән, тиҙәр икән. Үҙе былай артыҡ белдермәһә лә, бер ҙә боронғо кеүек түгел. Уйлана ла тора. Белмәйем инде, нисек булыр?..

– Теге ваҡытта бик ныҡ туҡмағандар икән шул... Сәлим әйтә ти, мин уның арҡаһына өс ҡаҙаҡлы гер менән бирҙем, тип әйтеп, әйтә ти, шунан һуң танауынан шаулап ҡан китте, тип маҡтана, ти.

Әсәйҙең был һүҙҙәренән һуң ул ҡурҡынып киткән кеүек булды.

— Сәнселеп китһендәр инде! Бер ҙә юҡтан харап иттеләр. Үҙем дә йөҙөнә ҡарайым да, бер ҙә сырайы асылмағас, боронғо төҫө ҡайтмағас, ҡурҡып китәм. Кистәрен дә әллә ҡайһы ерҙәре ауыртҡан кеүек һыҙлана. Йөрәгенә ҡан һаумаған булһа ярар ине...

Әсәй уға тағы ла яҡынлаша төштө һәм серле рәүештә:

— Бигерәк харап иттеләр инде. Бына бит беҙҙең Ғәлимә аҡылынан яҙып бара. Көндән-көн бөтә. Ебәк кеүек ҡыҙ ине бит!

Закир ағайҙың әсәһе аҡрыныраҡ тауыш менән:

— Халыҡ араһында Ғәлимә аҡылдан яҙған, енләнгән, тип һөйләйҙәр инде. Уны алла һуҡҡан, уларҙан хәҙер фәрештәләр ҡасҡан, уларға ендәр эйәләшкән... тиҙәр икән.

Уның был һүҙҙәренән һуң әсәй үҙгәреп китте.

— Белмәйем инде, үҙебеҙ ҙә аптыраныҡ. Шул тиклем хурлыҡ күреүгә аҡылыңдан да шашырһың. Хәҙер уны ҡайғырта-ҡайғырта үҙебеҙ ҙә бөтөрөндөк. Ул инде Хәмиҙә килендәш бөтөнләй эштән сыҡты!.. Әле кисә Ғәлимәне ҡарап торҙом да, бер ҙә генә боронғоса түгел шул. Бер яулыҡ алған да, шуға ҡарап әллә ниҙәр һөйләй. Үҙенсә туй ҙа яһап ҡуя. Күҙҙәремә йәш тулды. Ҡай саҡта арыу булған кеүек, әйткән һүҙҙе аңлаған кеүек тә булып ҡуя ла, тағы ла еңеләйеп китә шул, инде әйтмәгән дарыуҙы ла ҡалдырманыҡ. Юҡ, һис бер шифаһы юҡ... Ҡайнаға әйтә:

— Бөтә хәлем бөтһә бөтһөн ине, Ғәлимә генә кеше булһын ине. Әжмәт ишанға алып барам әле, уның өшкөреүе бик килешә, тип әйтәләр, ти. Әле шунда барам, тип, кисә ике һарығын һатты. Ғәлимә өсөн бөлөп тә бөттөләр инде...

— Бала бит, бала!.. Ҡайғырмай булмай шул. Мин Закир өсөн ҡайғырып эштән сығып бөттөм инде. Атаһы әйтә: «Юҡҡа ҡайғырма инде. Үткән эшкә ҡайғырып файҙа юҡ», — ти. Закир үҙе былай сер бирмәгән кеүек күренә:

— Әсәй, юҡҡа борсолма әле, мин дә һауығырмын, Ғәлимә лә терелер, — ти. Күңелендә һаман шул Ғәлимә. Ысынлап та терелһәләр, бына тигән иттереп туй яһар инек. Дошмандарҙың йөрәктәрен яндырыр инек...

Һүҙҙәр былай яҡшылыҡҡа табан барғанда, әсәй ҙә, Закирҙың әсәһе лә шатланып, йөҙҙәре асылып китә. Әсәй тағы ла шатлана төшөп:

— Шулай ғына булһын ине лә, туйҙар яһап ташлаһаҡ ине. Бер генә лә ҡайғыбыҙ ҡалмаҫ ине... — тип ҡуя.

Шундай һүҙҙәр һөйләп күпме ултырғандарын да белмәйҙәр. Хәҙерге ауырлыҡтарҙы күреп көрһөнәләр, алдағы көндән бәхет көтәләр...

Ғәлимә апай ишанға алып барып өшкөртөү менән дә, тағы әллә нисә төрлө им-томдар иттереү менән дә алға китә алманы, һуңғы ваҡыттарҙа, ауырыуҙың башланған ваҡытындағы кеүек, йоҡлаған ваҡытта һаташып, урынынан һикереп тороуҙар күп булһа ла, хәҙер даими рәүештә килделе-киттеле бер кеше булып әйләнде. Һуңғы ваҡыттарҙа ул, бер ҡараһаң, балалар кеүек шат була, икенсе ҡарағанда, ҡайғылы кеүек моңая, үҙ алдына үҙе һөйләнә, шулай итеп үҙе менән үҙе була, үҙ юлы менән бара бирә ине.

Ул хәҙер өҫтөндәге күлдәген дә, Хәмиҙә әбей йәки әсәй алмаштырмаһа, аҙналар буйы алмаштырмай, өҫ-башының керле, йыртыҡ булыуына иҫе лә китмәй, сәстәренең таралмай, нисек булды шулай сыбалып тороуына эсе бошмай торған булып китте. Бит-башын йыуыуҙы ла ҡайғыртмай, әгәр ҙә кеше ҡушыуы буйынса йыуырға керешә икән, бик оҙаҡ йыуа. Хәмиҙә әбейҙең:

— Битең ап-аҡ булған бит инде... — тип әйтеүенә ҡаршы:

— Юҡ, юҡ, ҡараһы бөтмәгән әле... Күп һөрттөләр бит, нисек ҡараһы тиҙ генә бөтһөн... — тип арып бөткәнсе, ҡомғанда бер тамсы ла һыу ҡалмағансы йыуа. Шунан һуң битен һөртөргә лә онотоп, икенсе бер эшкә керешеп китә ине.

Бара торғас, уның шулай үҙенсә йөрөүенә, аҡылһыҙлыҡ менән төрлө эштәр эшләүенә барыбыҙ ҙа өйрәнеп киткән кеүек була башланыҡ. Ауылдың теге осонда бик күптәндән бирле тиле исемен алған, тиле Әхмәт тип йөрөтөлгән, тиле Әхмәт нисек булһа, Ғәлимә апай ҙа шуның кеүегерәк булып китте. Беҙҙең өй эсендәге кешеләрҙең береһе лә Ғәлимә апайҙы тиле Әхмәт кеүек итәһеләре килмәһә лә, беҙҙең был теләккә ҡаршы булараҡ күрше-күлән ауыҙынан «тиле Ғәлимә» тигән һүҙҙәрҙе ишеткеләргә тура килә башланы. Был ауыр һүҙҙе ишетеү барған һайын артты, күбәйҙе.

Матур Ғәлимә апайҙың «тиле Ғәлимә» исемен алыуына беҙҙең өй эсендәгеләр шикһеҙ ғәрләнҙәләр ҙә, ғәҙәттән тыш ҡайғырып уңайһыҙланһалар ҙа, «хоҙай тәҡдиренә» күнәләр, был турала һүҙҙе оҙайтмай сабыр итәләр, тик ҡайһы ваҡытта ғына: «Ниңә тиле булһын ул!» — тип үҙҙәрен йыуатырға тырышҡан кеүек булалар, ләкин был һүҙҙәрҙең дөрөҫ булыуына үҙҙәре лә ышанмаған кеүек булалар ине.

Күрше малайҙары ауыҙынан «тиле Ғәлимә» тигән һүҙҙе ишетеү миңә бик ауыр тойола, шул һүҙ өсөн улар менән ыҙғышып та китә инем.

— Имеш, минең апайым, бик яратҡан Ғәлимә апайым, тиле булһын!..

Был һүҙҙе ишетеү миңә бөтә эштән, башҡа бөтә ауыр һүҙҙәрҙән дә ауыр ине.

Ҡыш көндәре үтеп, яҙ етте... Көлөп ҡарай торған нурлы ҡояш аҫтында, яңы сыҡҡан йәшел үләнле ҡырҙар һәр кемде үҙенә тартып, саҡырып торған кеүек бер хәлгә килделәр.

Ауыл эргәһендәге ҡыҙҙар уйынға сыға торған түбә матурланды, уның тирә-яғындағы ваҡ ағаслыҡтар йәшәрҙе.

Ҡыш буйынса еп иләп, киндер һуғып, ул эштәр менән беләктәре талған етеү ҡыҙҙар, эштәренән бушап, йома көндәре шул матур ҡырға сығып, уйнай башланылар...

Яҙғы һабанда ат башында йөрөп арыған малайҙар ҙа шул «ҡыҙҙар ҡыры» тигән ерҙең тирәһендәге ваҡ ағаслыҡтар тирәһенә сығып, төрлөсә уйындар ҡорорға, ҡош күкәйҙәре эҙләргә керештеләр...

Яҙғы эш менән йәйге эш араһындағы буш ваҡыттан файҙаланған ҙурҙар ҙа, шул ҡырҙың берәр яғына барып, йәшел сиҙәмгә ятып хәл йыйырға онотманылар.

Үткән йылдарҙа Ғәлимә апай ҙа сыға, ул бөтә ҡыҙҙар араһында айырым матурлыҡ бирә, ҡыҙҙар уйынының иң башында ул була торғайны.

Мин дә ул ваҡытта, башҡа малайҙар менән сығып, уйнай, көлә, иртәнән кискә тиклем шунда була инем.

Быйыл был ҡырҙарҙың матурлығы беҙгә боронғо кеүек күренмәне. Ғәлимә апай быйыл, гүйә, унда сығыуҙы онотҡан, уға ҡыҙҙарҙың шатлыҡлы уйындары кәрәк түгел, ул үҙе лә теге иптәш ҡыҙҙары тарафынан онотолған кеүек булып китте. Уның хәҙер унда сығыуынан үҙе өсөн ҡыҙыҡ булмаған кеүек, Хәмиҙә әбейҙәр өсөн дә күңелле буласаҡ түгел, шуға күрә Хәмиҙә әбейҙәр ҙә уның унда сыҡмауын, йыйын эсендә күренмәүен теләйҙәр, сығармау яғын ҡарайҙар, хатта үҙенә белдермәй генә уны күҙәтеп торалар ине.

Ғәлимә апай хәҙер йомаһына-фәләненә ҡарамай, һәр көн тип әйтерлек үҙебеҙҙең ҡойроҡтағы йылға буйына төшә, шунда бик оҙаҡ ултыра, күп ваҡытта өйгә ҡайтыуын да иҫенән сығарып, Хәмиҙә әбей йәки әсәй барып алып ҡайтмаһа, үҙе белеп ҡайтмай ҙа торған булып китте. Башта әсәйҙәр уның яңғыҙ ҡалып, һыуға-маҙарға төшөүенән ҡурҡып, һәр ваҡыт ҡарап торһалар ҙа, үҙҙәре бушамағанға, уға күҙ-ҡолаҡ булып тороуҙы миңә ҡушһалар ҙа, бара торғас, күҙәтеп тороуҙы ла һирәкләттек. Тик иҫкә төшкәндә генә барып ҡарай торған булып киттек.

Ул унда ултырғанда төрлө үләндәр, бер ҙә кәрәкмәгән сыбыҡ-сабыҡтар йыя ла, шуларҙан ҡыҙыҡ тапҡан кеүек, балаларса уйнай, эргәһенә барғанда, артыҡ һүҙ әйтмәй әйләнеп ҡарай ҙа, тағы ла үҙ эше менән була ине.

Ҡай саҡта ул шунда ултырғанда, беҙ күрмәгәндә, уның эргәһенә бәләкәй ҡыҙҙар, малайҙар йыйылышып, уны ирештерәләр, ул ундай ваҡытта артыҡ күңелһеҙлек белдереп, уларға асыулана, ләкин уларға теймәй, уның асыуы ла һау кешеләрсә түгел, үҙенсә генә, мөләйем рәүештә бер рәнйеү күрһәтеү кеүек була ине. Бындай ваҡытта мин малайҙарҙы ҡыуып ебәрәм дә, апайҙың янында ҡала торған инем. Уның шулай бала-сағалар тарафынан ирештерелеүен Хәмиҙә әбей йәки әсәй күреп ҡалһа, теге малайҙарға артыҡ ныҡ үпкә күрһәтәләр, хатта ҡарғап та ҡуялар ине.

Бер көндө мин уның эргәһенә барып ҡарап торҙом. Ул йәшел талдарға яҡын ғына ултырған да үҙ алдына үҙе:

— Килделәр бит инде... Һин нәмә тағы?.. Туйҙан ҡасалар ти микән ни!.. Закир баҙарға китте, уның ҡайтыуына сәй ҡайнатырға кәрәк. Ул бүләктәр килтерҙе, бик матурҙар... Аллаға шөкөр, йөҙөм дә ағарҙы инде...—тигән кеүек һүҙҙәр һөйләнә, шатлыҡ йәки эсе бошоуға ҡаратып йөҙөн үҙгәртә ине.

Ул мине күргәс, бер аҙ ҡарап торҙо ла:

— Һин дә килдеңме ни әле? Улар ҡайҙа киттеләр һуң? Йөрөйһөң шунда кеше ҡурҡытып... — тип минең үҙенең янында тороуымдан уңайһыҙланғанын, уның әллә ниндәй теләгенә ҡаршы килгәнемде белдерҙе.

Мин уның кемдәрен ҡурҡытҡанымды белә алманым:

— Ғәлимә апай, мин кемдәрҙе ҡурҡыттым һуң? — тип һораным.

Шул һүҙемдән һуң ул миңә тағы ла диҡҡәт менән ҡараны ла:

— Ул ҡурҡа шул... Һин кит әле, ул килһен... — тине. Мин:

— Әйҙә ҡайтайыҡ, апай, — тигәс, ул бик тәрән уфлап: «Әйҙә һуң улай булһа», — тип эйәреп ҡайтты. Шулай ҙа ул ҡайтып килгәндә, әллә ниңә икеләнеп ҡуйған кеүек була, кире китергә теләгән кеүек артына ҡарап туҡтай, бер аҙ торғас, тағы ла эйәрә ине.




* * *






Уның шулай яңғыҙ ултырғанын, ҡурсаҡ уйнаған кеүек, үләндәр, сыбыҡтар менән уйнағанын, ҡайһы саҡта эйәген ҡулына ҡуйып, моңланып йырлағанын осрата торған инем.
Бер йома көндө, ҡырҙағы юл менән ҡайтып килгән ваҡытымда, теге ҡыҙҙар йыйылған ерҙән алыҫ түгел бер урында бер кеше тирәһенә бала-сағалар йыйылып, әйләндерел алыуын, ҡыҙҙарҙың шулай табан ҡарап аптырап тороуҙарын күреп, улар янына барҙым.
Был малайҙарҙың уртаһында ҡалған кеше — Ғәлимә апай ине. Мин уның был хәлдә тороуын күргәс, ҡыҙғанып та, уңайһыҙланып та киттем.
Күрәһең, ул боронғо һау ваҡыттарын иҫенә төшөрөп, дәртләнеп китеп уйынға килгәндер. Ләкин ул боронғо иптәштәре булған, еткән ҡыҙҙар янына барғас, улар икенсе урынға күсеп, Ғәлимә апай балалар араһында яңғыҙы тороп ҡалған. Ул йөҙөнә бик күп итеп кершән һөрткән, аҡтары буй-буй булып юлланып торалар. Яңы күлдәген кейһә лә, уның тиҫкәре яғын кейгән. Башындағы яулығын алмаштырып та тормаған, шуларҙың һәм үҙен әйләндереп алған балаларҙың береһенә лә иҫе китмәй, шатланған кеүегерәк тик тора.
Мин уны был хәлдә күргәс, тәнем эҫеле-һыуыҡлы булып китте. Тиҙ генә уның янына барып, теге малайҙар араһынан алып ҡайтырға теләнем. Ул һаман ҡайтаһы килмәгән кеүек, егеттәр гармун уйнаған яҡҡа ҡарап, хайран ҡалған һамаҡ баҫып тик тора ине.
Бер аҙ торғас, Хәмиҙә әбей ҙә килеп етте. Ул Ғәлимә апайҙың бында килеп шулай тороуына бик борсолған, артыҡ уңайһыҙланған ине, «сығып киткәнен күрмәй ҙә ҡалғанмын», тип, эргәһенә килеп, ипләп кенә алып ҡайта башланы. Ғәлимә апай ҡарышып тормаһа ла, артына ҡарай, был ерҙе ҡалдырып китәһе килмәгән кеүек, алға бик аҡрын бара ине.
Уйынға йыйылған ҡыҙҙар беҙҙе ҡарап ҡалдылар. Улар араһынан:
— Тиле Ғәлимә!.. Эй, бахырҡай, ниндәй көндәргә төштө бит!.. — тигән һүҙҙәр ишетелеп ҡалды.
Уларҙың шул һүҙҙәрен ишеткәс, Хәмиҙә әбей бик тәрән көрһөнөп:
— Уның да һеҙҙеңдәй еләк кеүек саҡтары бар ине лә бит, хоҙай яҙғас, ни эшләйһең!.. — тине лә, күҙҙәренән йәштәре тәгәрәп сыҡты.
Ысынлап та, уны шулай харап итмәһәләр:
— Уның да шулай һеҙҙеңдәй еләк кеүек матур саҡтары бар ине шул... — тип уйланым мин.
Көндәр, айҙар үтеү менән, ауыл халҡы Ғәлимә апай менән Закир ағай тураһында һөйләүҙән ҡыҙыҡ тапмай башланылар. Тик Ғәлимә апайға осраған, уны ҡабул күргән кешеләр, төҫтәрен үҙгәртеп, бик һирәк осрай торған бер нәмә күргән кеүек ҡарап үтәләр. Ҡай берәүҙәре:
— Бахыр, үҙе лә харап булды!.. Ата-әсәһенең дә йөҙҙәрен ҡарайтырға сәбәп булып, биттәренә оят килтерҙе... – тигән һүҙҙәрҙе әйтәләр ине.
Закир ағай боронғо кеүек янып торған хәленә ҡайтмаһа ла йөрөй, Уның тураһында:
— Һаман аяғөҫтөнән ауырып йөрөй... Кеше була алмай, ауырыуы эсендә икән... — тип һөйләнәләр ине.
Шулай итеп, Ғәлимә апайҙың тиле кеүек йөрөүенә ауыл халҡы ғәжәпһенмәй башланы. Улар ғына түгел, беҙҙең өй эсендәге кешеләр ҙә, Ғәлимә апайҙың теге остағы тиле Әхмәт кеүек һантыйға әйләнеп китеүенә өйрәнгән кеүек булып киттек. Фәхри бабайҙар ҙа, атайымдар ҙа уның терелеүенән бөтөнләй өмөт өҙөп бөтмәһәләр ҙә, уның терелеүен боронғо кеүек өмөт менән көтмәйҙәр, уның терелеүе тураһындағы һүҙ һирәк һөйләнә башланы.
Ғәлимә апай ул хәҙер балалар кеүек булып китте. Ул беҙгә лә инә, уның беҙгә инеп-сығып йөрөүенә атайым да, әсәйем дә балаларға ҡараған кеүек ҡарайҙар. Ул үҙе шул хәлдә булыуына борсолмай, икенсе төрлө әйткәндә, борсолоуҙың нәмә икәнен аңламай ҙа ине.
Уның шулай булып ҡалыуы, ихтимал, үҙе өсөн бер ҙә ауыр ҙа, ҡыйын да түгелдер. Ләкин беҙҙең өй эсе кешеләре уның шул хәлдә ҡалыуына өйрәнеп киткән кеүек булһалар ҙа, эстәренән әрнейҙәр, уның тураһындағы әрнеү йөрәк эсенә ҡаты таш кеүек инеп ултырған ине.
Уның шулай йөрөүе, беҙҙең һыҙланыу, ҡайғырыуҙарҙың һис бер осо күренмәй, көндәр шул осо күренмәгән өмөт ҡатыш ҡаты хәсрәт эсендә алға баралар...
Ул көн һайын тип әйтерлек ҡойроҡтағы йылға буйына, ундағы ваҡ ағастар тирәһенә бара. Беҙ хәҙер уның унда барыуын, йөрөүен ҡарап та тормай башланыҡ. Тик эш булмаған саҡта ғына уны күҙәтәбеҙ. Күҙ-ҡолаҡ булабыҙ.
Ваҡыт булмай, ҡарарға тура килмәй икән, ҡарап та тормайбыҙ. Ул үҙе ишек алдында йөрөй, арттағы бәрәңге баҡсаһына сыға, унан һуң һыу буйына китеп ултыра-ултыра ла ҡайта. Тик ҡай ваҡытта кисегеп, һуңға ҡалһа ғына барып алып ҡайтабыҙ.
Ҡай саҡта уның бик иртә, йәйге ҡояш сығыу менән, беҙ йоҡонан тормаҫ борон уҡ сығып китеп, һыу буйына барған саҡтары була торғайны. Уның шулай иртә сығып китеүен күреп ҡалһалар, Хәмиҙә әбейҙәр уны барып алып ҡайталар ине. Мин атҡа барыр өсөн иртәрәк торған көндәремдә үҙем дә уны алып ҡайта торғайным.
Бер көн шулай иртә торғас, Хәмиҙә әбей миңә: «Бар әле, балам, Ғәлимә апайыңды ҡарап ҡайт, ул иртән үк тороп сығып киткән, һыуға төшөп-нитеп ҡуймаһын...» — тигәс, уның артынан киттем.
Мин эҙләп барғанда, Ғәлимә апай һис бер ғәмһеҙ кеше кеүек, ярҙан аяҡтарын һалындырып, һыуға ҡарап ултыра ине. Мин барғас та, ул үҙенең ултырышын үҙгәртмәне. Сөнки ул кеше барлығына ҡарап, үҙенең хәләтен үҙгәртмәй, уңайһыҙлыҡ күрһәтмәй ине.
Иртәнге ҡояштың нуры аҫтында йәйелеп ятҡан һыуҙа ҡаҙҙар, өйрәктәр йөҙөп йөрөйҙәр, ҡанаттарын киреп ҡағып шатланалар, сумалар, һыуҙарҙы шапырҙатып, тулҡынландырып йыуыналар ине. Әллә ул тымыҡ һыу өҫтөндә йөҙөп, йыуынып йөрөгән ҡаҙҙарҙың шатлыҡтарына һоҡланамы икән?.. Әллә балаларын эйәртеп, һыу ситендә бығыр-бығыр килеп, һөйләшеп йөрөгән өйрәктәрҙең шатлыҡтарына ҡыҙыға микән, тип уйланым. Ул уларҙың һыуҙа йөрөүҙәренә, сумыуҙарына, ҡанаттарын күтәреп ҡағыныуҙарына, матур эҙҙәр ҡалдырып, һыуҙың бер яҡ ситенән икенсе яҡ ситенә йөҙөп сығыуҙарына нәҡ аҡыллы кешеләрсә ҡарап тора ла, ҡай ваҡытта йылмайып ҡуя, ҡай саҡта моңайып тәрән уйға батҡан кеүек була ине.
Мин уның янына барып, бер аҙ торғандан һуң:
— Ғәлимә апай, әйҙә өйгә ҡайтайыҡ инде... — тинем. Ул мин әйткән һүҙҙе ишетмәгән кеүек булды, ҡараған еренән күҙҙәрен алманы. Мин баяғы һүҙемде ҡабатланым. Шунан һуң ғына ул бер аҙ аңына килгән кеүек булып, миңә табан әйләнеп ҡараны ла:
— Ниңә ҡайтабыҙ?.. Килгәндәрме ни? Юҡ, мин уларҙы күрәһем дә килмәй... — тип әйләнеп ултырҙы.
– Кемдәрҙе күрәһең килмәй? Беҙҙә бер кеше лә юҡ бит... — тинем.
– Муллаларҙы, кешеләрҙе... Улар йөҙгә ҡара яғалар, биткә төкөрәләр... — тине. Был һүҙҙәрҙе әйткәндә, уның төҫөнә бик ныҡ ҡурҡыу ғәләмәте сыҡты.
Ҡаҙҙар, өйрәктәр һыуҙа һаман йөҙәләр, ҡағыналар. Уларҙың бер төркөмө һыуҙа йөрөүҙән туйып ярға сығалар. Икенсе төркөмдәре ашығып килеп шапырҙатып һыуға төшәләр, төшөү менән, һыу эсеп, сумып ҡағына башлайҙар.
Быларҙы ҡарап торған һайын ҡарағы килә. Был матурлыҡты ҡарап тора торғас, мин ҡайтыуҙы ла онотҡанмын. Күҙҙәремде алмай, шуларға ҡарап торам. Тик йылға буйлап килгән бер кешенең аяҡ тауышын ишеткәс кенә, күҙҙәремде йылға өҫтөнән алып, теге кешегә ҡараным. Был килеүсе кеше Закир ағай ине.
Ҡыш көнөндә, Ғәлимә апай менән Закир ағай тотолоп, ҡыйналып, биттәренә ҡаралар яғылып, урамда йөрөтөлгәндән һуң, улар бер-береһенә осрашҡандарҙырмы, юҡтырмы, миңә билдәле түгел. Шулай ҙа былар шул күңелһеҙ көндән һуң бер-береһен алыҫтан күрһәләр ҙә, был рәүешле яҡындан осрашҡандары юҡтыр, тип уйлайым.
Закир ағай беҙҙең янға килеп етеп, Ғәлимә апайҙы күргәс, баҫҡан урынында ҡатып ҡалды. Ғәлимә апай уны күргәс, төҫөн бөтөнләй үҙгәртте. Ҡалтыранып, ҡурҡып киткән кеүек булды.
Закир ағай ағарынып, һис бер һүҙһеҙ бер аҙ торғандан һуң, Ғәлимә апайҙың ҡаршыһына килеп баҫып, ҡалтыраған бер тауыш менән:
— Ғәлимә! Был һинме, Ғәлимә?.. — тип, ике генә һүҙ әйтеп, яуап көткән кеүек ҡарап тик торҙо.
Ғәлимә апай Закир ағайҙың һорауын ишеткәс, башта күҙҙәре мөлдөрәп, ҡыҙғаныс булып китте, шунан тиҙ генә төҫө үҙгәреп, йылмайып ҡуйҙы ла, бик еңеләйеп:
— Эй, Закир, һин ҡайттыңмы ни? Һине көтә-көтә аптырап бөттөм... Бына был ҡаҙҙарҙың бер ояһы беҙҙең ҡаҙҙар бит... Ҡаҙ өмәһе яһарбыҙ!.. Юҡ-юҡ! Һин кит, беҙҙе күрһәләр, харап итерҙәр! — тип тирә-яғына ҡарана башланы ла тағы ла һүҙен үҙгәртеп. — Ултыр әле, ултыр!.. Улар килмәҫтәр. Ҡаҙҙар йөҙгәнен ҡарарбыҙ... Бәй, һинең йөҙөңдә ҡара бөткән икән! — тип ғәжәпһенеү белдерҙе.
Уның шулай килделе-киттеле һүҙҙәрен ишеткәс, Закир ағайҙың төҫө тағы ла үҙгәрҙе. Аптыраған бер хәлдә Ғәлимә апайҙың янына ултырҙы ла:
– Ғәлимә, ауырыйһыңмы, эсең бошамы? — тип һораны. Уның был һорауына ҡаршы Ғәлимә апай көлә төшөп:
– Юҡ, мин ниңә ауырыйым, ти, туйҙан элек ауырыған инем дә, шунан һуң терелдем. Белмәгән кеше кеүек һораған була бит әле... — тип, башын түбән эйә төшөп, көлә башланы.
Закир ағай аптырағанлыҡтан, нәмә әйтергә белмәй, бер аҙ торғандан һуң ғына Ғәлимә апайға нәмәлер аңлатырға теләгән кеүек булып:
– Бына һин терелерһең дә, шунан һуң бергә торорбоҙ, бик күңелле булыр. Бына шунда беҙ ҙә, ошо ҡаҙҙар кеүек, шундағы өйрәктәр кеүек матур бәпкәле өйрәктәр аҫырарбыҙ... — тип, күңел йыуата торған һүҙҙәр теҙеп китте. Ләкин Ғәлимә апай уның һүҙҙәре бөткәнде лә көтөп тормай:
– Ниңә, һин мине ташлап китәһеңме ни?.. Әсәй шулай: «Терел, терел, туй булыр», — ти. Әйтерһең, мин ауырыйым, ти,— тағы ла төҫөн үҙгәртеп.— Мине тиле, тиҙәр шул, эй алла, мин ауырыйым микән ни?.. — тип тәрән уйға батҡан кеүек алдына ҡарап алды ла:
Аҡ киндерҙәр һуҡҡан саҡта
Тала минең беләгем.
Усаҡтағы уттар кеүек
Яна минең йөрәгем...—
тип көйләп йырларға кереште. Шул йырҙы йырлап бөткәндән һуң туҡтап, Закир ағайға бик яҡын итеп көлөп ҡараны ла:
— Эй ҙә, йырламайым да... Оялам, йә күрерҙәр! — тип ситкә ҡараны.
Ғәлимә апайҙың йырын һәм уның һуңғы һүҙҙәрен ишеткәс, Закир ағайҙың күҙҙәрендә йәш бөрсөктәре күренделәр. Ғәлимә апай Закир ағайҙың күҙҙәрендәге йәш бөрсөктәрен күреп алғас:
— Эй, йәнем, илама... Туйҙа илайҙар тиме ни? — тип ҡуйҙы.
Ғәлимә апайҙың был ваҡытта әйткән ҡай бер һүҙҙәре уның аҡылға керә башлағанын күрһәттеләр, ә инде уның артынан уҡ әйткән икенсе һүҙҙәре бөтөнләй уның киреһен аңлаталар ине.