Ependi, kim sen - 3

Эпендини ӛлдүрип, гейим-геҗиминем талапдыр!
КАЗЫ. Нәме? Нәме? Эпендини ӛлдүрипми?
ХЕЙҖАН. Ӛлдүрипдир, талапдыр!..
Казы бегенҗини букуп билмән сахнаның төрүнде ики яна зовзанаклаяр.
КАЗЫ (өз-өзи). Асыл Эпенди ӛлдүрилди дийсене! Пах-пах, пах, молла
Эпенди түкгердилди дийсене! Агзына ичяның сырты гойлан масгарабаздан
дындык дийсене!.. (Ол бирден ылгап гелип, Арслан ханың якасындан эбшитләп силкеләп башлаяр )
Ай гуррумсак, Румыстаның буйсанҗыны ӛлдүрип атаң агтамыды сениң?!
Рума-Шама, Эйрана-Турана, мешхур Эпендини ӛлдүрип энең гызмыды
сениң?! (бар гүйҗи билен силкейәр) Келлесини чапып ӛлдүрдиңми, ода якып
ӛлдүрдиңми, богуп ӛлдүрдиңми?
АРСЛАН ХАН. Казы ага… (алҗырап айдып билмейәр.) Казы ага, мммм…
ХЕЙҖАН. Ӛлдүрипдир! Ӛлдүрипдир!
Гамчысын шарпылдадып гулам гелйәр, Арслан хан эли билен, херекети билен каза пул эмлеҗекдигини
дүшүндирҗек боляр, эмма казының үнси Хейҗанда.
АРСЛАН ХАН. Мен ӛлдүремок казы ага… Мен… мен…
ХЕЙҖАН Казы ага, мен гидиберейинми?
КАЗЫ. Аркайын гит! Мен бу ганхорың хамындан депрек эдип тоюңда
саз чаларын!
Хейҗан гиден ялы эдип, ширма доланяр. Саз.
АРСЛАН ХАН. Казы ага…
КАЗЫ. Дүшүндиршиңи Хеңкир билен Мүңкүре айдарсың! (Арслан хан
отурып, долагыны чөшләп йүз динар чыкарып каза берйәр). Эй гуррумсак, Румыстаның
гуванҗыны ӛлдүрип йүз динар билен менден сыпармың! (ол икинҗи долагыны
чөшләп, йүз динары берҗек боляр, гөрсе үстүне Хейҗан абанып дур.)
ХЕЙҖАН. Хә, ынсабыны ювудан харам казы! Диниңи, иманыңы,
пыгамбериңи, Худаңы сатып отырмың?
Мен сени Арслан шага айдып, хамыңы сыпыртмасам Хейҗан
болмадыгым! (гидйәр)
26
КАЗЫ (перяда башлаяр). Вай багтым ятды! Вай, вай Худай тутды! (Арслан хана
гыгыряр) Ай, гуррумсак, ӛлдүрмәге Эпендиден башга адам тапмадыңмы?
Эпендиниң хатынының арвахдыгыны билмейәмиң сен! (ойланяр) Гидейин,
Аллак беги тапайын! Вах-вах, дүшүп йӛрен гүнүми? (гапыдан чыкып барярка)
Гуламлар, ганхоры эшек енҗен ялы енҗиң!
Гидйәр. Чыра сөнйәр.
АЛТЫНҖЫ ГӚРНҤШ
Эпенди тагтда отыр, янында солтан. Саз. Гыкылык-галмагал гүйҗейәр. Сыддых бег Хейҗаны көшге
гойбермеҗек боляр. Хейҗан гыгырып, хайбат атып, Сыддых беге баш бермейәр.
СЫДДЫХ БЕГ. Мен саңа кӛшке гирмек болмаяр диййән!
ХЕЙҖАН. Мен саңа молла Эпенди таланыпдыр диййән! Мен саңа
молла Эпенди ӛлдүрилипдир диййән!
Хейҗаны гөрен Эпенди зөвве галяр, солтан эгнинден басяр.
ЭПЕНДИ. Охо-хо-ов! Хатыным! Гечевер тагта хезрети солтаным!
Аждарха гелйәр. Албассы… гелйәр.
СОЛТАН. Горкма, Арслан ша, горкма!
ЭПЕНДИ. Горкҗак! Ол арвахдан горкмадыгың иманы ѐкдур!
Сыддых бег налач галяр. Хейҗан агламышлап, Эпендә тагзым эдип арза башлаяр.
ХЕЙҖАН. Шалар шасы Арслан ша (шеррайлык билен аглаяр, йөне ашак бакып.) Я
Эпенди ӛлдүрилипдир, я таланыпдыр! Вай, багтым ятандыр-ей!..
ЭПЕНДИ. Гелин, сен ким борсуң, ханы кӛшеш-де нәм боланыны айдып
бер!
ХЕЙҖАН. Шалар шасы, мен молла Эпендиниң хатыны,
Сервихисардан! Сенем оны танаярсың шахым! Баяк кырк дүрре-де
урдурыпсың! Танап урдуран болсаң-да, танаман урдуран болсаң-да хакындан
чыкыпсың! Кырк гүндир ӛйден чыканына, ниреде отлап, ниреде сувлап йӛр,
мелгун билсин! Ахырам ӛлдүрилипдир, юрт Эпендисиз, Сервихисар
молласыз, Хейҗан пакыр әрсиз галыпдыр! Вай, вай, шалар шас-еййй!
Ол аглап, делалат агтарып башыны гөтерйәр. Эпендини гөрүп илки доңяр, соң ярым яш гөзлерини
ачып юмяр, гыңаҗы билен яшыны сүпүрйәр. Солтан вака йылгыряр.
ХЕЙҖАН. Вай, сакгалыны серке иймиш, мелгуна-албасса уймуш! Вай,
мунуң чагалары аҗындан ӛлүп йӛр, иллер мунуң патасыны алып йӛр, би
маңлайыгара болса хекеме чыкан даззаркел ялы җоңкарып тагтда отыр! Вах,
вах, мен ган аглап айтмадыммы, болуп йӛршүң шу болса, ахыры бир беланың
үстүнден барарсың дийип! Ахыры беланың үстүнден барып дындың герек!
Анха, ахыры эесиз ит ялы ӛлдүрилипсиң!..
ЭПЕНДИ. Эй хатын, сен шалар шасына нәмелер дийип дурсуң?
ХЕЙҖАН (мөлерилйәр). Сен шалар шасы Арслан шамы?
ЭПЕНДИ (самсыклыга саляр). Серет, сениң Эпендиңде шулар ялы зер-зербап
парча дон бармы? Шулар ялы тылла җыга бармы? (эллерини гөркезйәр) Шулар ялы
гӛвхер, зүмеррет гашлы йүзүклер бармы?.. Аклы чашан хатын, сен киме
Эпенди дийип дурсуң?!
ХЕЙҖАН (зала). Мен муңа бир томаша гӛркезейин-ле! (Эпендә) Вай, шалар
шасы Арслан ша, Эпенди диен махлугың ити ѐк-да ялагы бар, эшиги ѐк-да
ямагы бар! Эпенди диен махлук Румуң-Шамың ойнатгы масгарабазыдыр!
(Эпенди чыдаман хер хили боляр) Эпендиниң сагындан серетсең (туруп сагындан середйәр)
27
шагала, солундан серетсең (солундан середйәр) кабана, алнындан серетсең
эшекяссыга меңзейәндир! Эпенди диениң лалла хелейгулылар!
ЭПЕНДИ. Хей-хей хатын, молла Эпенди сениң адамың дәлми?
ХЕЙҖАН. Вай, сыртлан ялы каңкап йӛрен Эпендә хелей нәмә
герекмиш! Эпенди мениң пултапарым, күлатарым, кечекакарым, гулумталабанымдыр!
ЭПЕНДИ. Тоба! Тоба!
Солтан мыс-мыс гүлйәр.
ХЕЙҖАН. Хә, “шалар шасы Арслан ша” җаныңа батайдымы?! Эпенди,
Эпенди, мениң гӛз дийип гӛтерип йӛреним мәздир-ә! Мениң келле дийип
гӛтерип йӛреним харам казының селлесидир-ә! Сени ӛлдүрип, хамыңдан
хамчарык тикселер җыгыллык базарда аяк ызыңдан танап алмаянмы мен?
Дерхал дүш ӛңүме, Агабай агсагың майрык хелейи ялы ал-яшыл парча чүмүп
отурман!
Эпенди алҗыраяр, солтан йылгыряр, сахна гараляр.
Вака дергәхде гидйәр. Дийсең бай гейнен Ялан Эпенди көшке гирҗек боляр, Сыддых бег серимсал
хайран.
СЫДДЫХ БЕГ. Сен сервихисарлы молла Эпендими?
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хав-ва! (хер сөзи басым билен айдйәр) Мен сервихисарлы
молла Эпенди! Мени шалар шасының янына гойбер!
СЫДДЫХ БЕГ (чете). Мениң ишим гайдыпдыр! Дәлирәпдирин!..
Җынлырапдырын!.. Нәдип җынлырамарсың! Арслан шаның лыбасыны гейип
молла Эпенди тагтда отурса! Хей, дүнйә бащак дӛненде Эпендини тагта
чыкарарлармы? Ери, мен танамадым, беглер танамандыр диели, атасы
хезрети солтан оглуны танамазмы? Хезрети солтан масгарабаз Эпендә
“оглум, шалар шасы Арслан ша” диерми?.. Ынха, би заңңарам мен Эпенди
дийип дур! (Ол гоша юмругы билен келлесине доңдурып башлаяр)
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хов-хов бег йигит, саңа нәм боляр?
СЫДДЫХ БЕГ. Шах чыкҗак боляр! (уряр) Маңа шах чыкҗак боляр!!!
Ялан Эпенди оны дәлидир өйдйәр, сахнаның төри ягтыляр.
Хейҗан тагтда отуран Эпендиниң дашындан айланяр, сынлаяр, ысгаяр,
ХЕЙҖАН. Сен шу сыпатың-сымматың билен, шу ысың-кокуң билен
Эпенди болмазмың? Шалык лыбасларыңы чыкар-да, җулуңа гирип түнегиңе
җүне!
СОЛТАН. Саклан гелин! Сен адамың молла Эпендини кӛпүң ӛңүнде
сатманмыдың нәме?
ХЕЙҖАН. Сатдым, акмак хырыдар душды, гүзледип сатдым!
СОЛТАН. Тоба, тоба! Хей хатынам адамсыны сатармы?
ХЕЙҖАН. Җан ага, хазына-депинесиниң хасабына билмейән бир
кемакыл “Хезрети солтан Эпендини алып гел!” дийди дийип дызап дур.
Менем Эпенди “гайдып шаның солтаның чакылыгына гитсем, хатыным
талак” дийип шерт этди дийсем-де дызап дур. Онсоң ак базарда гара шая
ӛтмеҗек Эпендини сатайдым-да.
СОЛТАН. Сатан болсаң болупдыр-да, индикиң нәме?
ХЕЙҖАН. Вай, җан ага мен ӛз янымдан “Кейкувват солтан баран
бадына Эпендиниң аласамсыкдыгыны билип ковуп гойбәр ӛйтдим-дә! Мен
ниреден билейин хезрети солтаның Эпендиденем самсыкдыгыны! Мен
ниреден билейин онуң ойнатгы Эпендини велаята патыша этҗегини?!
28
СОЛТАН. Кейкувват солтан самсыкмыдыр?
ХЕЙҖАН. Вай, Кейкувват солтан самсык болмаса җалатай оглуны
велаята патыша эдермиди?!
СОЛТАН. Арслан ша җалатаймыдыр?
ХЕЙҖАН. Шалар шасы Арслан ша җалатай болмаса уруш-говга ѐк
заманы велаяты гарып дүшүрермиди ?
ЭПЕНДИ (зөвве галяр). Эй акмак хатын, сен ким билен гүрлешип дураныңы
бир билйәмиң? Сен хезрети Кейкувват солтан билен гүрлешип дурсуң!
ХЕЙҖАН (ики голуны быкынына уряр). Хә, би аксакгал Кейкувват солтан болса,
сенем шалар шасы Арслан ша болсаң, йитен эшегиңем Бурсада казы болса,
менем биби Мерйемдирин!
ЭПЕНДИ. Нәме? Нәме? (чете, дашындан ойланяр) Хах-хах-ха, асыл йитен
эшегим Бурсада казы болупдыр дийсене! Хай харам, товшан гулак дийсе!
Казылыкдан сӛз ачсам, отуны-сувуны гоюп, гулагыны кеердер дурарды, асыл
хакыны-хешдегини бермән, казылыгы ӛвренип йӛрен экен-ә!
Сыддых бег гелйәр, ол Эпендини сынлаяр.
СЫДДЫХ БЕГ. Шалар шасы Арслан ша, сервихисарлы молла Эпенди
гелди!
ЭПЕНДИ. Нәме? Нәме? (Сы дых бег Эпендини габак астындан сынлаяр)
СОЛТАН. Хейҗа гелин, яңы Эпендини ӛлдүрипдирлер диймәнмидиң?
ХЕЙҖАН. Вай, гаты ӛлдүрен дәлдирлер-дә! Габрыны чуң эдип, ибалы
гӛмен дәлдирлер-дә! (чете) Эй, Алла эдип йӛрен ишиң нәме сениң? Эпендиниң
эшегини адама ӛвүр сен!.. Гарып Эпендини безәп-бесләп тагта чыкар сен!
Инди би Эпенди нирәниң гүҗүгикә?!..
СОЛТАН (йылгыряр). Хейҗа, гелин, ӛлдүрилен Эпендем-ә гелйән ялы-ла?
(Сыддых беге үмлейәр, ол гидйәр)
ХЕЙҖАН. Ай җан ага, дүнйә дүңдерлипдир дүнйә! Гӛрерсиң,
Худайҗан тагтыны мелгуна алдырандыр, ѐгсам Эпендиниң эшеги адама
ӛврүлермиди, ѐгса Эпенди тылла тагта чыкармыды? Ёгса ӛлдүрилен Эпенди
җулуны тасадып гелермиди? Дүнйә терсине дүңдерленде сенем хезрети
солтан болуп гал!
Эгни халы хорҗунлы бай хем беземен гейнен ялан Эпенди гуҗак ачып йылгырып гелшине дабаралы сөзлери
айдып, тагзым эдйәр.
СОЛТАН (зала). Томашаның улусы инди болар!
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Ширлериң шири, әрлериң әри, мерданаларың
мерданасы, шаларың шасы, гелҗекки Рум солтаны Арслан ша ишлериң
ровач, ѐлларың рӛвшен, иллериң абадан, юрдуң беркарар болсун! Сени
Худайым ялкасын, сенем рум халкыны ялка! Маңа ойнуң-хенегиң, дегишмегүлкиниң пири, шады-хоррамлыгың Худайы молла Эпенди диерлер!
ЭПЕНДИ. Сен шо-ол сервихисарлы молла Эпендими?
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хав-ва, гӛк эшеги билен, шеррай Хейҗан хатыны
билен гӛни тарыха гирип гиден Хоҗа Насыреддин молла Эпенди мен!
ХЕЙҖАН (зала). Эй, Аллам, тагтда бир Эпенди отыр, зынданда бир
Эпенди ятыр, ынха-да ене бир Эпенди! Дүнйәни Эпенди алыпдыр, мен пакыр
болса дул отырын!
ЭПЕНДИ. Молла Эпенди, мен Хоҗа Насыреддин молла Эпенди
ярлыклы гарып, җулуны тасадып йӛрен кащак дийип эшидердим-ле!
29
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Гарыпдым, кащакдым, пакырдым, пукарадым, себәби
мен җебри-җепа чекип, Румыстана, Шамыстана, Эйрана, Турана, гүлки
тохумыны экердим. Инди хайсы оба-кенде, шәхере-гала, той-мейлисе барсаң,
иллер Эпендиниң шорта сӛзлерини айдышып ала яздыр! Мен пакыр инди
яса-пата-да барып билемок, мени гӛрен халайыклар пыңк-да пыңк! Мен инди
кӛп вагт бәри экен гүлкүлеримиң хасылыны йыгнап, бай болуп йӛрүн!
ЭПЕНДИ (хайран). Нәдип?
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хәзир гӛркезәерин! (поза гирйәр) Хов шалар шасы
Арслан ша, беглериң билен молла Эпендиниң шорта сӛзлерини,
варсакыларыны, гүлкүли гүррүңлерини айдып гүлүшйәңизми? Гүлүшйәңиз!
Эйсе ол гүлкүлериң, шады-хоррамлыгың бахасыны ким бермели? Шалар
шасы, сен шалар шасы болуп, Румыстаның мирасдар солтаны болуп мүң
динарам бермеҗекми молла Эпендә!
ЭПЕНДИ. Хазынадар, молла Эпендә ики мүң динар бер!
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Молла Эпендиниң хатынына-да бериң!
ЭПЕНДИ. Молла Эпендиниң хатынына-да ики мүң динар бериң!
ХЕЙҖАН (зала). Эй Аллам, ниҗе саны Эпенди ярадып, бирини тагта
чыкарып, бирини бай эдип, акмагынам мениң мүлкүме атаян экениң-ов!
СОЛТАН. Хов молла Эпенди, сен Эпенди болуп яныңда дуран
хатыныңам танамадыңла! Хейҗан хатынам сени танамады!
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хейҗан пакырым мени нәдип танасын? Хейҗан
пакыр мени ӛмүр җулуң ичинде гӛрди! Мен Хейҗан хатыны кайдан
танайын? Байлык дийип, гүлкимиң хасылыны йыгнайын дийип ӛйден
чыканыма ниҗеме вагт болды! Хах-хах-ха! Мен инди депсең депренмез бай!
Хей мен Хейҗан хатыны танарынмы? (Хейҗана баш эгйәр) Байлыгым, гара башым
саңа садага болсун!
Сыддых бег херсине ики мүң динарлы халта берйәр.
ЭПЕНДИ. Алың, тоя ярасын!
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Йӛр Хейҗа бай, гидели!
ХЕЙҖАН (Эпендиниң гулагына). Сен гулагыңы салла-да тагтда отур, мен
болса бай Эпенди билен гидип… Хех-хех-хе!
ЭПЕНДИ (аялының гулагына). Хей-хей, хелей пачагыңы пытрадарын!!!
ХЕЙҖАН (гулагына). Сайла:я тылла тагты я-да гарабагт Хейҗаны!
ЭПЕНДИ. Сыддых бег, молла Эпендини мыхманҗая алып барың-да,
шалык зыяпатыны эдиң! Хәзир менем барарын!
Сыддых бег Ялан Эпендини алып гидйәр, солтан улудан дем аляр.
ХЕЙҖАН. Вай, мен мелгуның энекеси, иблисиң эҗекеси, арвахың
элтиси болуп сени дагы сӛзүңде тутманмы? Ёк, мен Эпенди дәл дийсеңем
гитдим, аллаха шүкүр Аллаҗан дүнйәни Эпендиден долдурып ташлапдыр!
Солтан йылгыряр, Эпенди хашлап Хейҗана янымда отур дийип ышарат эдйәр. Хейҗан хантагтада
дуран экзотики мивелере эл узадяр, Эпенди элине какяр.
ЭПЕНДИ. Дегме!
ХЕЙҖАН. Вай, ӛмрүмде гӛрмедик мивәм экен, ийип гӛрәейин!
ЭПЕНДИ. Ийме, соң хер гүн иесиң гелер!
ХЕЙҖАН. Сүйҗүми? Дадып гӛрәйин-дә!
ЭПЕНДИ. Мениң кепиме ынанай-ов, яман сүйҗи!
30
ХЕЙҖАН. Вай, онда чагаларымыза бир алайын-да!
ЭПЕНДИ (өр-гөкден гелйәр). Дур-ла, дур-ла, бизиң чагамызам бармы?
ХЕЙҖАН. Болмаса болар-да! Анналашыберсек, шенбелешиберсек…
сынам чагадан долы!
ЭПЕНДИ. Чагамыза-да ийдирме! Бир ийсе, ене ийҗек дийип аглар!
Чагамызы аглатмаҗак болуп, мен ӛмрүме патыша болуп отурайынмы?
ХЕЙҖАН. Вай, асылха сен нәдип патыша болдуң?
ЭПЕНДИ. Мен саңа айтсам, сенем хемме ерде айдарсың!
ХЕЙҖАН. Вай, мен геп гездирип йӛрен хелеймидирин?
ЭПЕНДИ. Боля, мен саңа айдайын, эмма кимдир бириниң янында
айдайсаң…
ХЕЙҖАН. Билмән айтсамаммы?
ЭПЕНДИ. Билмән айтсаңам, багтың ятар! Мен-ә галан ӛмрүме Арслан
ша болуп тагтда отурмалы борун, сенем дул галарсың!
ХЕЙҖАН. Тоба, тоба! (якасына түйкүрйәр)
ЭПЕНДИ. Арада Арслан хан маңа кырк дүрре чекдирди, оңа-да
Худайҗаның гахары гелип, Хыдыр ата билен Ыляс атаны иберипдир!
Солтаның дергәхине гитмели дийип ӛйүмизе баран Баят бег Хыдыр ата,
бейлекиси Ыляс ата экени!
ХЕЙҖАН (гүлйәр). Онда сени йүз бахаңа сатып чүркәп гойбереним
Хыдыр ата экен-дә! Болмана тыллаң-теңңәң хасабыны биленогам дийдим-ле!
ЭПЕНДИ. Анха Хыдыр ата мени тылла тагта чыкарды, Ыляс ата болса
Арслан ханы мениң җулума салып “җебри-җепаңы чекип гүнәңден
йүлүнйәнчәң, Эпенди болуп сергезданлык эт” дийип ковуп гойберди!
ХЕЙҖАН. Вайй, вайй, онда мениң багтым ятыпдыр-да! Арслан хан
хачан согап газанып, хачан гүнәсинден йүлүнҗек! Вай, мен ӛмрүме дул
отурмалы дий-де гутар-да!
ЭПЕНДИ. Ӛмрүңе дул отурмаҗак болсаң, Худая ялбар! Ол пулы гарыпгасарлара, етим-есирлере пайла!
ХЕЙҖАН (якасына түйкүрйәр). Тоба, тоба! Шол харам эшеги сатын алып
гелелиң бәри гӛренимиз гӛрги болды, вай мен бир гидейин-әй!
Хызматкәрлер, тагтырованы хәзирләң!
Гидйәр, солтан гүлйәр, Эпенди йылгыряр. Чыра сөнйәр.
ДОКУЗЫНҖЫ ГӚРНҤШ
Сахна алагараңкы. Аллак бег дүнйә сыгман самрап йөр.
АЛЛАК БЕГ. Аллак бег, Аллак бег, багтың ятып, ишиң гайдып йӛрен
болаймаса!.. Хезрети солтан йӛнелиге гелен дәлдир!.. Масгарабаз Эпенди
йӛнелиге тагта чыкарылан дәлдир!.. Арслан хан йӛнелиге Эпендиниң җулуна
гирен дәлдир! Ол Эпенди болуп велаята айланыберсе бир пыссыпыҗурлыгымы билмесе билер!.. (Ол маңлайына юмруклаяр) Хай акмак Аллак
бег, канагатыңы йитирип небсиңи ювутдың, инди небсиңем сени юудайса
герек! Акмак, Аллак бег, акмак сен! (Маңлайына уряр)
Садык бег гөзлерини хөвлендирип гелшине оны сынлаяр.
31
Садык бег: (Горка, юваш) Эй, Алла! Сенем зыян тапындыңмы, Аллак бег?
Аллак бег мөлерип оны сынлаяр, бирден башга кешбе гирйәр.
АЛЛАК БЕГ. Сен мениң поссуҗакдыгыма бакма, ӛкүз ялы бир сүссем
серрелер ятарсың Сыддых бег! (Өкүзе өйкүнйәр).
СЫДДЫХ БЕГ. Тоба! Тоба! Дүнйәни дәли ал-дов!
АЛЛАК БЕГ. (Ойланяр, чете). Раст айтды! Мен зыян тапыныпдырын!
Дәлдирәпдирин! Хезрети солтан рехимдардыр! Рехимдардыр! (Сыддых беги
сынлаяр). Сен гараш, мен шахымы алып ӛкүз болуп гелейин!
Ол гидйәр, Сыддых бег келлесини юмруклаяр. Пелтек бег билен казы
гелйәр.
ПЕЛТЕК БЕГ. Сыддых бег, нәдип йӛрсиң?
СЫДДЫХ БЕГ. Менми? /Пелтек бегиң алкымына дыкылып баряр,
пышырдаяр/ Мен җынлырап йӛрин!.. /гидйәр, ене ызына гелип өңки
хөрпде пышырдаяр/ Аллак бегем җынлырап йӛр! /гидйәр, эсли йөрәп ене
ызына гелип пышырдаяр/ Сен хем җынлырап йӛрсиң?
ПЕЛТЕК БЕГ. Багты чҥвҥп сахыпдиван болан Пелтек бег
җынлырармы?..
СЫДДЫХ БЕГ. Пелтек бег, сен-де җынлырарсың, казы сен-де
җынлырарсың! /икисиниң алкымына дыкылып пышырдаяр/ Тылла
тагтда молла Эпенди отыр! (Икиси вахахайлашып гүлйәрлер.)
КАЗЫ. Алныңда-да шеррай Хейҗан хатын ракс ойнап йӛр!
СЫДДЫХ БЕГ /гыгыряр/. Мен сизе Худай чапсын диййән!
ПЕЛТЕК БЕГ /юваш/. Сен гел-гел инди тагтда отуран Арслан шага
мҥңкҥрмиң?!
СЫДДЫХ БЕГ. Тагтда Арслан шаның орнуна Эпенди отыр!
ПЕЛТЕК БЕГ /газаплы/. Сыддых бег, Худая мҥңкҥр болсаң бол,
перишделере мҥңкҥр болсаң бол! Эмма Арслан шага мҥңкҥр болсаң
хыкыртмагыны чейнәерин!
КАЗЫ. Мен кекиртмегиңи чейнәерин!..
Казы, Пелтек бег гидйәр.
(Сыддых бег пулларыны зор билен аляр)
СЫДДЫХ БЕГ. Адам ата-да болсам бер пулларымы!
КАЗЫ. Ынха инди сен Худайсыз меҗус болуп гӛрүнйәрсиң! Хах-хахха!
Сыддых бег айланып сахна гелйәр, Сыддых бег гошаюмругы билен бейнисине уряр.
СЫДДЫХ БЕГ. Эй, Аллам яңы баш везир болан чагым аклымы апарма!
СОЛТАН (гелйәр). Хов Сыддых бег, бейниңе гурт дүшдүми?
СЫДДЫХ БЕГ. Ёк, бейниме гудуз гирипдир! Хезрети солтаным, сен
хезрети Кейкувват солтанмы? (солтан баш атяр). Мен Сыддых бегми? (солтан
баш атяр) Тагтда отуранам шалар шасы Арслан шамы?
СОЛТАН. Хава!
СЫДЫХ БЕГ. Болҗагым болупдыр! Келләми җын-арвах алыпдыр!
(гүрзүси билен келлесине доңдурып башлаяр, солтан йылгыряр. Сыддых бег гидйәр)
Чыра сөнйәр.
32
Зер-зарбап лыбаслы хакыкы Арслан хан тагтда отыр, янында Сыддых бег. Солтан
билен Баят бег икинҗи гатда гүллере дуланып томаша эдйәр.
АРСЛАН ХАН. Сыддых бег, перман! (Сыддых бег язяр) Велаятың әхли
ханларына, хәкимлерине, беглерине! Шу гүнден шейләк екеҗе раят ач-галлач
болуп, хорлукдан арз этсе, шол обаның ханына-бегине бәш мүң динар
җериме! Җеримәни гарып-гасарлара пайламалы!
СЫДДЫХ БЕГ (өр-гөкден гелйәр). Шалар шасы ол перманы бердиң ахыры…
АРСЛАН ХАН. Хачан?
СЫДДЫХ БЕГ. Үч гүн мундан ӛң, шалар шасы!
АРСЛАН ХАН. Перман! Хер обаның, кендиң, шәхериң, галаның әхтияч
аммарындан гарып-гасарлара җан башына ики батман бугдай пайламалы.
Арпа, бугдай бишйәнчә халк хорланмалы дәл! (Сыддых бег аңк болуп Арслан хана сын
эдйәр) Нәмә язмаясың Сыддых бег?
СЫДДЫХ БЕГ (горкяр, чете). Эй Алла, кӛшкде мелгун кыямат
томашасыны гуряр! Арслан ханың сыпаты-сымматам, кадды-каматам гүндегүнаша үйтгәп дур! Еди җанлы Худай ѐлуна!.. (горка) Хезрети хан, ол перманам
бердиң ахыры!
АРСЛАН ХАН. Хай, хушум гурсун! Сыддых бег, шу гүнлер келләме
таяк деген ялы…
СЫДДЫХ БЕГ. Меңкә гүрзи деген ялы…
АРСЛАН ХАН. Тәзе перман! Молла Эпендини везир беллемели!
СЫДДЫХ БЕГ (өр-гөкден гелйәр). Кими?
АРСЛАН ХАН. Молла Эпендини везир беллемели! Нәме
дүшүнмедиңми? (гидйәр).
СЫДДЫХ БЕГ. Вай, везир мен ахыры! (гөге бакяр) Эй, Аллам Арслан
ханың даш-кешбини, сыпатыны-сымматыны нәче үйтгетсең үйтгет, эмма
аклына дегме! Эй, Аллам, би ничик вака? Үч гүн мундан озал ол мени баш
везир беллейәр, индем ишимден айырман, молла Эпендини баш везир
беллейәр! Хей шылхасыны ашырып йӛрен масгарабаз Эпендинем везир гоюп
бормы?! Я Арслан ханың айдянлары маңа терс эшдилйәрмикә? Я Арслан
ханам, менем дәлирәп йӛрмикәм? (гошаюмругы билен келлесине уряр) Дәлирәндирин!
(гүрзүси билен уряр).
СОЛТАН (ѐкарда). Молла Эпенди томаша гӛркезйәр-ов! (Баят икиси гүлйәр).
Чыра сөнйәр.
Хейҗан дәлирән ялы сахнаның өңүнде ики яна зовзанаклаяр.
ХЕЙҖАН. Гыйв, гыйв, иллер-ә, гүнлер-ә! Дайы, дайза егенлер-ә!
Доганлар-а-догмадыклар-а! Мениң җанаҗан адамым, мәхрибан адамым тагта
чыкып патыша болды! Гӛроглыдан герчек, Горкут атадан дана адамым
патыша! Хех-хе-хе! Мениң адамым асылзадалыгың мәхек дашы,
ынсаплылыгың, ынсанперверлигиң, адалатлылыгың, халаллыгың, ӛлчег
бирлигидир! Иллер-ә-улуслар-а, якынлар-а, алыслар-а, той тутуң, байрам
33
эдиң, мундан буяна сиз дӛвлетли дӛвранда яшарсыңыз! Мениң сӛвер
йигидим патыша, мен болса мелике!
Ол аңырдан гелйән Терса Хоҗаны гөрүп бегенйәр, ылгап өңүнден чыкяр.
ХЕЙҖАН. Йүвүрҗим, Терса бегим, сӛйүнҗи, агаң Эпенди тагта чыкып
патыша болупдыр.
ТЕРСА ХОҖА (мөлерйәр). Еңңеҗан, сен ялңыш эшидипсиң! Молла
Эпенди сегпаразларың пыгамбери болды! Ёвпаразларың Худайы болды!..
ХЕЙҖАН (хайран). Вай, йүвүрҗим, сенем ынанаңокмы?
ТЕРСА ХОҖА. Еңңеҗан, айдып дуран кепиңе ӛзүң бир ынанямың?
ХЕЙҖАН (лапыкеч). Җук! Йӛне мен Эпендиниң тагтда отураныны гӛзүм
билен гӛрдүм-дә!
ТЕРСА ХОҖА. Адамың Эпенди болса… дәлиреҗегиңи билйәдим, эмма
бейле чалт дәлирәрсиң ӛйтмейәдим-дә!
ХЕЙҖАН (терсден гопуп газаплы гыгыряр) Эпенди нәме дийип патыша болмалы
дәлмиш?
ТЕРСА ХОҖА. Еңңеҗан, Худайың арзылан, башыны сыпалан Адамы
патыша боляндыр!..
ХЕЙҖАН. Вай, сениң ялы гаты тойнак, харгулакдан адам эден
Худайым Эпендини патыша эдип билмезмишми?
ТЕРСА ХОҖА. Еңңеҗан, Гүн Гүнбатардан догуп, Гүндогарда яшыпдыр
дийсең ынанайын, тилкилер мечҗитде ымам болуп, шагаллар казылык эдйәр
дийсең ынанайын, сен перилериң патышасы болдум дийсең ынанайын, эмма
Эпенди патыша болупдыр дийип хич кими ынандырып билмерсиң!
ХЕЙҖАН. Сен гӛзлериңе бир ынанямың капыр? Дүш ӛңүме, мен саңа
тагтда отуран Эпендини гӛркезейин!
ТЕРСА ХОҖА. Эпендиниң тылла тагтда отураныны гӛрсе, гӛзлеримеде ынанман!
ХЕЙҖАН. Сен гүлен болма, энтек сениңем нәгүне дүшҗегиң белли дәл.
ТЕРСА ХОҖА (дикан сынлаяр). Еңңеҗан, Эпенди тагтда отуран болса, сен
нәме мелике дәл?
ХЕЙҖАН. Вай, аклыңдан айланайын, Эпенди патыша болуп отырка,
мен нәме дийип мелике дәл! Йүвүрҗим, дүш ӛңүме, сен мениң мелике
болшума томаша кыл! (гидйәрлер).
Сахнада Арслан хан маңлайыны аясына гоюп пикире батып тагтда отыр. Терса бег билен Хейҗан
барып оны сынлаяр. Ёкардан солтан хем Баят бег сынлаяр.
ХЕЙҖАН (юваш, эмма кесгин). Серет, терса, капыр, сегпараз, мүлхит, меҗус!
Эпендиниң патыша болуп тылла тагтда отуршына серет!
ТЕРСА ХОҖА (сынлаяр). Еңңеҗан, ол… ол Арслан хан ахыры…
ХЕЙҖАН (гапдалдан сынлаяр). Вай, Эпенди эййәм нәдип Арслан хана
ӛврүлдикә? Эй, Алла! (Арслан хан олары гөрйәр) Сен… сен хезрети Арслан ханмы?
Хакыкы Арслан ханмы?
АРСЛАН ХАН. Хава, мен хакыкы Арслан хан, еңңеҗан!
ХЕЙҖАН (Арслан ханың аркасына батлы шапбат чаляр, ол увлаяр). Вай, сен
догруданам хакыкы Арслан хан экениң-ә! Вай, Арслан хан хакыкы Арслан
хан!
АРСЛАН ХАН (зөвве галяр). Уввввв! Еңңеҗан, ягырным шүдүгәр ялы, дүе
йӛресе-де бүдүрәр ялы!
34
ХЕЙҖАН. Вай, доганҗыгым, гӛзүң айдың! Гүнәңден йүлүнип Арслан
хан болан ериң боляр! Дур, мен бир үстүңден тылла сечейин!
АРСЛАН ХАН. Хах-хах-ха! Бай, томаша бол-дов!
ЭПЕНДИ (өз җиндесинде гелйәр). Арслан хан, сен Хейҗана саташып урлуп
сыпан болсаң той бер, мен ынха, ӛлүбем сыпып билмән йӛрүн! (гүлйәр)
ХЕЙҖАН. Сенем инди хакыкы Эпендими? (Эпенди баш атяр) Вай-вай,
гӛзүңиз айдың! Мен пакыр ахыры хакыкы Эпендили болдум-ов!.. Хакыкы
Эпендиниң аялы болдум дийибем тылла сечип йӛрмели болдум-ов! (Арсланың ве
Эпендиниң үстүнден тылла сечйәр).
Ёкарда солтан билен Баят бег гүлйәр.
ОНУНҖЫ ГӚРНҤШ
Сахнада солтан билен Баят бег сола середип дур.
БАЯТ БЕГ. Хезрети солтаным, ол гуррумсага нәме чәре гӛрерис?
СОЛТАН. Гуррумсакмыдыр ол?
БАЯТ БЕГ. Вей, ол гуррумсак болмаса мен Эпенди диермиди,
Эпендиниң Эпендилигини алып, Эпендиниң ады билен байлык йыгнап,
Эпендини иле-гүне веҗера эдермиди?
Ялан Эпенди гелип эллешип саламлашяр. Сага середип гүлйәр.
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хах-хах-ха! Ол җулуны тасадып гелйән шылха бела
кӛшкүң гарантгасымыдыр?
БАЯТ БЕГ (есер йылгыряр). Ол сервихисарлы молла Эпендидир.
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Бәх-хә! Шол сервихисарлы акмак Эпендимидир?
СОЛТАН. Мыхман ол акмакмыдыр?
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Акмакдыр ол! Акмагың акмагыдыр ол! Ёгсам җүмлеҗахана мешхур халына уфласыны ашырып йӛрермиди?
ЭПЕНДИ (гелйәр, саламлашяр). Овуф, хезрети солтаным, җиндәми гейип
дүнйә яңадан гелен ялы болайдым-ов!
БАЯТ БЕГ. Мыхман, таныш бол! Сервихисарлы Хоҗа Насыреддин
молла Эпенди!
СОЛТАН. Румыстаның буйсанҗы, акылдар Эпенди!
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Айрың-айт, мундан акылдар-да болмаз, Румыстаның
буйсанҗы-да!
БАЯТ БЕГ. Гынансак-да хакыкы Эпенди шул!
Хейҗан гелйәр, ол голуны булап Эпендини янына чагыряр. Эпенди гидйәр.
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Солтаным, хезрети солтаным, гарып юрдуң гедайы
ялы үфласыны ашырып йӛрен Эпендә акылдар, Румыстаның буйсанҗы
диймәге утанмаяңызмы? Эгер ол киши хакыкатда акылдар болян болса,
юрдуң буйсанҗы болян болса хан-беглер, онуң аладасыны этмезмиди?
Җүмле-җахана мешхур молла Эпенди җулуны тасадып йӛрермиди!
СОЛТАН. Мыхман мундан гелдиң-ов! (Эпенди гелйәр)
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Арада Бабаҗан пириң патасында шылха-шылха
Эпендини гӛрүп дашындан утандым! Байлыгымдан утандым, юрдумдан
утандым, солтанымдан утандым! Молла Эпенди юрдумызың буйсанҗы,
халкымызың зыбаны, гӛзи-гулагы, акыл-парасады! Эпенди җүмле-җаханың,
халкың, юрдуң аладасыны эдер, эмма ӛз аладасыны этмелидирем ӛйтмез!
35
Молла Эпенди халка ховандар, иле хоссар болар, эмма ӛзүне хоссар
герекдир! Мен ӛе барып кӛрпе оглума “гит-де Эпендиниң шәгирди бол, ол
пулсыз кӛсенмесин” дийип ибердим. Беглер, мен хезрети солтаның Арслан
ханыңкыдадыгыны, Эпендиниңем тагтда отураныны оглумдан эшдип, геләй,
менем бир Эпендә томаша гӛркезәйин дийдим… Молла Эпенди хенегим
гӛдек болса багышлавери…
ЭПЕНДИ. Оглуңың ады нәмедир?
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Лакамыха Терса Хоҗа болмалыдыр!
ЭПЕНДИ.
Охо-хо-хо!
Халыпамдыр
ол
мениң!
Охо-хо-хо,
энтерпелегими айландыр ол мениң!
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Хезрети солтаным, молла Эпендим таншаялың! Маңа
Бурсалы алым Мухаммет хеким диерлер!
СОЛТАН. Абу Алы Хезрети Садык Мухаммет Бурсалымың?
ЭПЕНДИ. Охо-хо-хо! Сениң диванларыңы ӛвран-ӛвран окапдым мен!
Олар яңадан гара гадыр гөрүшйәрлер. Терса Хоҗа гелйәр.
ТЕРСА ХОҖА. Кыблам атам, нәтдиң, молла Эпендиниң Эпендилигини
алып билдиңми?
ЯЛАН ЭПЕНДИ. Ёк, дӛзмедим! Эпендиниң Эпендилигинден гайры
зады ѐк экен!
Аталы-огул гуҗаклашып гөрүшйәр.
БАЯТ БЕГ. Хов Эпенди шалык серпайларыны геймели экениң-дә!
Бизиң йүзүмиз гызармаз ялы!
ЭПЕНДИ. Хей Эпенди шалык серпайыны геймезми? (көйнегини, донуны галдырып
йүпек парча серпайлары гөркезйәр)
БАЯТ БЕГ. Ёкаркы гейим-геҗимлериңи чыкарып тәзе лыбаслары
геймели экениң-дә!
ЭПЕНДИ (өр-гөкден гелйәр). Вай, мен ша серпайларына гирсем мени ким
танар? Ёк, ѐк, мен ол лыбаслары гейсем молла-ха үч гүн кӛшкде отурдым
дийип байлыгың тарапына гечипдир диерлер!
ТЕРСА ХОҖА. Педерим, бир айың ичинде Эпендә еди мүң динар
газанып не ийдирип, не гейдирип билдим. Аялам шейле экен! Барыны иле
пайлаярлар. Эпендини говы ийдирҗек, гейдирҗек болсаң, хич болманда,
сервихисарлы пакыр-пукаралары бай этмели!
ЭПЕНДИ. Беглер, беглер, Бейик Бирибарың лыбасы гарыпгасарлыкдыр, иймити гам-гусса, хесрет–пыгандыр. Бирибарың табакдашы
гарып-гасар, етим-есир, пакыр-пукарадыр… Маңа табакдашыңы башгала
диймәң!
Чыра сөнйәр.
Сахнада Эпенди билен Хейҗан.
ЭПЕНДИ (есер). Хейҗам, сен зырраҗым яланчы экениң! (барлаяр) Сачыңам
агармандыр, дишиңем дӛкүлмәндир, бойнуңдан бокур, аркаңдан хӛкүрем
чыкмандыр.
ХЕЙҖАН (алланичикси). Вай, сен ене харам тулалар билен чӛрңешдиңми?
ЭПЕНДИ. Дагы мен шэхерде моллачылык эдейинми? Пах-пах овадан
перизат экен-ов! Хейҗам, ынанай, ӛзүң янымда болан болсаңам «Эпенди,
шуны сыпдырма!” дийип ялбарардың!
36
ХЕЙҖАН. Тоба, тоба! Йӛр, беҗит оба гидели!
ЭПЕНДИ. Вей, инди мен Арслан ханың везири ахыры! Айыма-да йүз
динар хак!
ХЕЙҖАН. Маңа сениң везирлигиңем, хакыңам деркар дәл! Йӛр ӛе!
ЭПЕНДИ. Хейҗам, мен гайдып азгынлык этмен!
ХЕЙҖАН (гыгыряр). О нәдип азмарсың сен? Биринҗиден, сен молла!
Икинҗиден, кӛне казы! Үчүнҗиден гарры атаңа чекипсиң!.. Везир дагы
болсаң, багтымы ятырсың!
ЭПЕНДИ. Хейҗам, мен азмазлыгың ѐлуны ӛврендим…
ХЕЙҖАН. О нәхили ѐл?
ЭПЕНДИ. Мен азҗак-азҗак болубердигим, сен мени ӛерибер,
ӛерибер…
ХЕЙҖАН (алланичикси). Мен сени ӛйәринми?!
ЭПЕНДИ. … ӛзүңе… ӛзүңе ӛерибер!
ХЕЙҖАН. Вай, сениң ата-бабаңа гурбан болайын!
ЭПЕНДИ. Хейҗам! Калбымың хейҗаны, җигеримиң җаны, дүнйәниң
солтаны! Парасатлы Кейкувват солтан аятда аман чагы, Арслан ханың
аклына айланан чагы, Эпендиниң везири-агзам чагы мен гарып-гасарлара,
пакыр-пукаралара хоссарлык эдейин! Хейҗам, асманда Алланың, земинде
топрагың, ӛйде сениң гуллугыңда дурмакдан улы багт ѐкдур!
ХЕЙҖАН. Саңа дӛнейин Хоҗам!
ЭПЕНДИ (сахнаның өңүне гелйәр). Аха-хав халайыклар, Җемшит ша ялы,
Искендер шахлы ялы, Солтан Санҗар ялы йыгын дартып, басып алып
дүнйәни тутан ѐкдур! Карун ялы хазына-хазына алтын басып, сүри-сүри мал
йыгнап дүнйәни тутан ѐкдур! Дүнйә кимиңки? Дүнйә Алланың берен гүнүни
хош гечирип, дегшип-гүлүп-ойнап яшаяныңкы!!! Алланың беренине канагат
эдип, яшайшың хӛзүрини гӛрүп алаяз болуп яшаң, шонда сиз би кӛне
дүнйәниң солтаныдыгыңыза гӛз етирерсиңиз! Халайыклар, гүлүп-ойнап
шады-хоррам болуп яшаң, сиз шонда би аҗайып дүнйәниң учмахдыгына,
җеннетдигине акыл етирерсиңиз!
ХЕЙҖАН (сырлы). Йӛр, икимизем гүлүп-ойнап яшалы, дүнйә
хакыкатданам учмахмыка?
ЭПЕНДИ. Хейҗам, мунча боланына гӛрә кӛшке-де бир томаша
гӛркезели!
ХЕЙҖАН. О ничик томаша?