Урта Уралдагы Татар Атамалары - 3

К у н г у р, Пермь өлкәсендәге шәһәр, Кунгур районының үзәге. Бу атаманы галимнәр төрки халыклар теленнән чыккан, дип уйлыйлар. Аларча, төрле төрки телләрдә кунгур ( бу тирәдәге татарлар күңгер дип әйтәләр) сүзе булып, ул төрлечәрәк яңгырый икән. Мәсәлән, татарча коңгыр – бурый, башкортча куңыр – шулай ук бурый, казахча конгыр, конгур – бурый, темный, борынгы кыпчак телендә конгур – рыжеватый. Икенчедән, бу атама тагын конур, хонгор формаларында Төньяк Кавказдан алып Монголиягә кадәр таралган икән. Ә бу инде нәкъ элекке төрки - татар җирләре. Шунсы билгеле, күңгер татарларының бу җирләрдә XIII гасырларда инде яшәгәнлеге билгеле.

Ә шулай да, нәрсә аңлата икән бу атама? Безнеңчә, нәсел - ыру исеме. Татар этнографлары язуынча, нугай – кыпчак кабиләләре арасында кунгур һәм коңгырат ырулары булуы билгеле. Ә инде нугай татарларының, ягъни Урал татарлары ата-бабаларының биләмәләре Кунгур һәм Пермь шәһәрләреннән төньяккарак сузылган булган, һәм бу атама кайчандыр алар тарафыннан бирелгән. Ләкин күңгер сүзе шул ук исемдәге кешедән дә булуы мөмкин. 1391 елда татар ханы Туктамыш чирүендә (Аксак Тимергә каршы сугышкан вакытта) Күңгер исемле бий (князь) дә үз отряды белән катнашкан. Торак урыннарының күбесенчә кеше исеменнән алынуын искә алсаң, монсы вариант иң дөресе дип әйтергә була.

Шәһәр үзе 1649 елларда төзелгән, ә аңа кадәр аның урынында татар авылы булган. Халкын Күңгер, Ирен татарлары дип аталганнар. Болар нугай татарлар кебек күчмә булмаганнар, ә борынгыдан шул урыннарда утрак тормышта яшәгәннәр. Алар турындагы мәгълүматлар 1623-1624 елларда патша Михаил Федорович Романов әмере буенча язылган «Писцовая книга»ларда сакланган. « Ул җирләрдә 1648 елга кадәр бер урыс кешесе дә булмаган. Шуннан соң инде татар җирләрен «үзләштерү»(тартып алу) башланган. Татарлар һәм башкортлар моңа түзми, Кунгурны яндырганнар, халкы качып котылган. Соңрак беренче шәһәрдән түбәнрәк, 17 чакрым ераклыгында, яңа Кунгур төзелгән» ( А.Ершов.»Хозяйственное описание Пермской губернии. 1804 год»).

О с а, Пермь өлкәсендәге шәһәр. Уралда яшәүче тикшеренүчеләр тарафыннан каралмаган. Бу атаманың килеп чыгышын ачыклар өчен М. Зәкиев, Д.Рамазанова, Д.Исхаков хезмәтләренә игътибар итү файдалы. М Зәкиев күрсәтүенчә, бу тирәләрдә әле яңа эраның беренче меңьеллыгында ук төрле төрки кабиләләр яшәгән. Шулардан «ас (яс – ос – аз – оз – уз )» кабиләсе астык (аслык) исеме астында хәзергә кадәр билгеле. Татарда сүз башындагы «а» «о»га якынайтып әйтелгәнгә күрә, руслар да бу сүзне «остяк» формасында әйтә башлаганнардыр. Ул гына да түгел, безнең элек Пермь ягында татарлар белән бер үк авылларда күршеләр булып яшәгән «астык» бабаларыбызны рус галимнәре бу остяклар - хантлар булганнар, дип язалар. Ә безнеңчә, астыклар-остяклар татарларның борынгы ата - бабаларының берсе, дип әйтергә була. Оса шәһәренең һәм шул тирәдәге елга исеменең (Осинка, Оса елгасы да булгандыр) әлеге ас – ос кабиләсе исеменнән килеп чыккандыр, дип фараз итәргә була.

Икенче вариант буларак, кереш сүздәге татарга әйләнгән иштәк-остяклар турындагы хәбәрләрне китерергә була. Җитмәсә, урыс һәм кайсыбер татар галимнәре остякларны хантларның борынгы ата-бабалары, дип уйлап, Урал татарлары төркиләр һәм угорлар катнашында барлыкка килгәннәр, дип уйлыйлар. Ләкин бу дөреслеккә туры килми дип уйларга була, чөнки өстәрәк китерелгән фикерләр моны җөпләми. Икенчедән, төньяк тарафында яшәгән хантларның (ягъни, элекке остякларның) тамгалары белән татарларга катнашып яшәгән остяк – иштәкләрнең тамгалары арасында аерма зур икән. Татарларның һәм иштәкләрнең тамгалары төрле фигураларны схематик рәвештә сызып ясаган булсалар, хант-остякларныкы чын рәсем рәвешендәрәкләр. Ф.Ислаев, т.ф.д. М.Кайсаровның «Писцовые книги» ларына (1623-1624 ее.) нигезләнеп язылган язмалар.

П е р м ь, Уралдагы Өлкә үзәге. Бу атаманы тикшеренүчеләр һичбер төрле икеләнүсез финн – карел телләрендәге «Пэря Маа» яки «Пэрама» (Ерактагы җир, Арткы җир мәгънәсендә) сүзләреннән килеп чыккан, дип исәплиләр.

Ф. Гарипова, М.Зәкиев хезмәтләренә таянып, бу сүзне Биарм атамасының бераз үзгәргән формасы, дип карый. Яңа эраның беренче меңьеллыгында ук бу тирәләрдә Биарм (Биармия, Биармланд) дигән зур һәм көчле дәүләт булган, анда төрле кавемнәр яшәсә дә, төрки халыклар хакимлек иткәннәр, башкаласы хәзерге Биләр (Татарстан) шәһәре тирәсендә булган. Аның фикеренчә, 8-9 нчы гасырларда көньяктан болгарлар килеп Идел – Кама Болгариясен төзегәч, әлеге Биармның әһәмияте кимегән, һәм дәүләтнең исеме дә үзгәргән. Ары таба Биармия үзе дә Болгарга кушылган.

М.Әхмәтҗановның «Нугай Урдасы» дигән китабында да татарларның ата-бабаларының җирләре Пермьне еракка узып, Кама башларына чаклы җәелгән булганлыгы язылган. Финно-угор халыкларының «б» авазын күп вакыт «п» дип әйтүен искә алсак, Биарм Пермьгә әйләнгән дип әйтергә була.

С а к м а р а, Урал елгасының уң як кушылдыгы һәм шул ук исемдәге авыл. Бу борынгыда килгән таныш һәм күңелгә ятышлы сүз ышандырырлык аңлатма ала алмаган. Аны татарның сак бар сүзеннән дә, рус теленә каяндыр килеп кергән сакма (тропа) сүзеннән килеп чыккандыр, дип тә аңлатып караганнар. Ә безнеңчә, бу очракта да искерәк сүзләрне эзләргә кирәктер. Мәсәлән, чакма сүзе. Бу бит элек ут чыгару өчен бер-берсенә суга торган таш булган (русчасы огниво, кремень). Башкорт, хакас, бурят телләрендә сакма, себер татарлары телендә цакма. Бу- Сакмара сүзенең беренче өлеше.

Икенчесе я оры, я ара булырга тиешле. Ор - элек биек текә ярны аңлаткан. Шулай булгач, сакма оры – чакма таш эзли торган җимерелгән яр буен (чакма тау) аңлаткан түгелме соң? Инде ара сүзен алып карыйк. Борынгы төрки телдә ара - эзләү сүзен белдергән. Димәк Сакмара –тагын чакма таш эзли торган җир , елга буе булып чыга. Безнеңчә, бу сүз башкорт сүзе булырга охшый, чөнки борынгы башкортларның шул тирәдәрәк яшәгәнлеге моңа дәлил булып тора, дип әйтергә булыр иде, ләкин башкортларның бу елганы Һакмар дип әйтүе моңа каршы килә.

Гомумән, топонимнар турында авторның үз фикере шундый: җир-суларга, авылларга һәм микротопонимнарга бирелгән атамаларны тикшергәндә, шуны исәпкә алырга кирәк. Борынгы кешеләр шундый ук гади кешеләр, хәтта табигать балалары булганнар. Алар академияләр, вузлар, хәтта мәктәпләр дә бетермәгәннәр. Һәм алар биргән атамалар да ниндидер фәлсәфи мәгънәле, югары яки илаһи сфералар белән түгел, ә үзләрен уратып алган гади, тормыш – көнкүреш белән бәйләнгән.

С а л д а, Свердлов өлкәсендәге ике елга, Верхняя Салда һәм Нижняя Салда шәһәрләре. Күренеп тора ки, монда елга исеме алданрак барлыкка килгән.

Бу гидронимның исемен аңлату өчен, тикшеренүчеләр тарафыннан бер генә версия китерелгән: ул да булса, манси сүзе «салт, салта». Ул юкә, мунчаланы белдерә икән. Бу версия начар түгел үзе. Ләкин, әлеге дә баягы төрки – татар сүзләре бар бит әле, аларны кая итәсең? Шунсы да бар, ул урыннар себер татарлары кулында булган бит, аңа кадәр борынгы төркиләр җире булуы ихтимал.

Төрки телләрендә «чал – җал – йал – дал – тал – сал» теземендәге сал тамыры кергән дистәләрчә сүз бар икән. Шулардан безгә кирәклесе – «салдау» – яр буендагы күперчекләр, дебаркадер, тезелгән агачлардан торган басмалар. Бу – беренче вариант.

Саллы - куәтле. ашанычлы, нык. Борынгы төркиләр -лы кушымчасын -ды дип әйткәннәр. Тагын салды килеп чыга. Руслар аны салдага үзгәрткәннәр.

Суга салаң салды – суга агач кайрысын салды сүзен аңлата. Монда да шул ук юкә килеп чыга, ләкин инде татарча. Безнең бабайлар әле 30 – 40 еллар элек кенә бөтен бауларны юкәдән алынган мунчаладан ишәләр иде. Кыскасы, татарча вариантларын тагын табарга булыр иде.

С а т к а, Челябинск өлкәсендәге елга һәм шул ук исемдәге шәһәр. Бу географик атаманы китереп чыгарыр өчен галимнәр сатка дигән башкорт кабиләсе исемен китерделәр. Сат (перекресток) дигән башкорт сүзен дә кулландылар. Ә безнең уебызча монда саткы дигән икенче башкорт сүзен алырга кирәк (татарча – чаткы, искра). Саткатау дигән җир дә билгеле бит әле. Бу сүзнең татарча вариантлары да бар. Мәсәлән Пермь өлкәсендә Чад станциясе. Татарлар Чат диләр. Красноуфимск районында Чатлык авылы. Бу тирәләрдә борынгы бабаларыбыз ут ягар өчен чакма таш табып чаткы чыгарганнардыр, дип фараз итәргә була.

С и м, Челябинск өлкәсендә һәм Башкортостанда аккан елга. Шул ук исемдәге шәһәр дә бар. Бу атаманың килеп чыгышы ачыкланып җитмәгән. Аны аңлатыр өчен, мәсәлән башкорт сүзе эсемне китереп караганнар. Татарча эчем. Төрек һәм перс сүзе сим дә нәкъ шулай ук әйтелә икән. Көмешне белдерә. Ләкин алар бик ерак, аларның сүзләре монда килеп керүе икеле, гәрчә матур сүз булса да. Тагын борынгы сүзләр эзлибез. Борынгы гомумтөрки сүзе сим дә бар икән. Бу сүз татарларда сем формасында хәзер дә бар. (Мәсәлән, семәйгән, диләр) Кайсыбер көнчыгыш телләрендә әле дә сим дип әйтелә икән. Мәгънәсе тын, тыныч. Димәк Сим елгасы Тын елга (Тихая река) дигәнне аңлата, дип әйтергә дә була.

Н и ж н и е (һәм Верхние) Серги шәһәрләре, Свердлов өлкәсендә Серга елгасы ярында урнашканнар. Шуннан ерак түгел Сарга елгасы да бар. Тикшеренүчеләр тарафыннан бу топонимнар каралмаган. Сүз уңаеннан әйтеп китик, шул тирәдәге татарларның бу елга исемен Сырга дип әйтүе ышандырып җитми, чөнки ул географик атамаларының килеп чыгышы кануннарына һәм логикасына туры килми.

Бу атамаларның килеп чыгышын тикшергәндә бу исемнәрнең икесе дә Сәрге сүзеннән килеп чыккандыр, дип уйлыйбыз. Чыннан да, монда беренче мәртәбә килеп чыккан урыслар, шунда электән яшәгән халыктан сорашып Сәргене кайсыберләре Саргы, икенчеләре Серги, дип отып һәм язып алганнардыр, чөнки русларда «ә» авазы да, хәрефе дә юк бит. Шулай булгач, борынгы татар телендәге «сәр» тамыры кергән сүзне эзләргә кала. Чыннан да сәр сүзе булган булып чыкты һәм ул элек җәелдерү (томан турында) мәгънәсен аңлаткан. Димәк, Серга елгасын да, Сарганы да томанлы дип аңлата алабыз. Красноуфимск районында Саранка елгасы һәм Сарана поселогы бар. Бу елга исеме дә «Свердловск өлкәсе»(бу иске китап һәм авторы ачык түгел) дигән китапта Томанлы дип аңлатылган. Күрәбез ки, монда да томанга бәйләнгән «сәр, сар» тамыры кергән сүз. Димәк Сергиның татарчасы Сәрге (Сәрле, Сәрде) булгандыр, дип уйларга мөмкинлек бар.

С т е р л и т а м а к, Башкортостанда Стерля елгасы Агыйделгә койган урындагы шәһәр. Олы буын татарлар бу атаманы Эстәрлетамак яки кыскача Эстәрле дип әйткәннәр. Моны элегрәк иҗат иткән язучыларыбыз әсәрләреннән дә күрергә була. М.Әхмәтҗановның «Нугай урдасы» китабында Истәрлетамак дигән варианты да бар. Димәк, елганың исеме дә Эстәрле дип әйтелергә тиеш була.

Ә тикшеренүчеләр бу атаманың килеп чыгышын бөтенләй төрки телләргә нисбәтле, дип карамыйлар (А.Матвеев). Башкорт язучысы Ю. Гәрәй исә стерлядь сүзеннән килеп чыккандыр, дип уйлый. Аның уенча, бу елгада әлеге балык бигрәк тә күп икән. Уйлап карасаң, борынгы төрки халыклар чөгә балыгының стерлядь дип аталуын беләләр иде микән соң.

Безнең уебызча, татарча әйтелгән Эстәрле атамасына игътибар итәргә кирәктер. «Эстәү» сүзе теләү (желать) белән бер мәгънәдә йөргән. Шушы сүздән китереп чыгарылган аергыч эстәрле (желанная) булырга мөмкин. Сүз башындагы басымсыз «э» бездә әйтелми диярлек, шуңа күрә урыслар тарафыннан стерли, стерля булып киткәндер, чөнки алар аны ничек ишетелсә, шулай язып алганнардыр.

С у к с у н, Пермь өлкәсендәге район үзәге. Бу шәһәр тибындагы поселок элекке татар авылы урынында төзелгән (А.К.Матвеев). Әлеге автор бу атаманы ике татар сүзеннән китереп чыгарырга тырыша: «сок» (»сук»,«сык») – жадный взор, боязнь сглаза һәм сын (идол, истукан). Бу, әлбәттә, бик матур һәм ышандырырлык килеп чыкмый. Икенче вариант та бар: С у к с у н суык су сүзеннән чыккан имеш, янәсе. Ләкин монсы да ышандырмый. Әгәр инде Сыксын сүзен алсак, «сык», «сок» сүзен елау, сыктау мәгънәсендә аңлыйбыз, әлеге урынның борынгы бабаларыбызның камлау, сынга табыну, аңарга кайгыларын елап – сыктап сөйләү һәм алдагы кәсепләрдә, тормышта уңыш индерүне сорау урыны икәне аңлашыла. Ы авазының у – га әйләнүе дә аңлашыла: гарәп язуында ы булмаган. Аның урынына күп вакытта у язылган. Әгәр урыслар бу сүзне язудан карап белсәләр, анда нәкъ Суксун, дип язылырга тиеш иде.

Бу топоним шуның белән дә игътибарга лаек, ул ата – бабаларыбызның ниндидер өлешенең бу җирләрдә бик күптәннән, мәҗүси вакытларындагы сынга табынган чакларыннан башлап яшәгәнлеген күрсәтә. Ә бу инде 2 мең еллардан да элегрәк.

Т а б о р ы, Свердловск өлкәсенең төньягында Таборинка елгасы һәм район үзәге. Бу очракта елга исеме соңрак килеп чыккан, дип уйлыйлар. Таборы сүзенең килеп чыгышын аңлатыр өчен тикшеренүчеләр иран-таджик исеме Табарны китереп кыстырганнар. Аның мәгънәсе аларча бөтен киртәләрне кыручы икән. Ләкин бит табар бездә дә бар, ул найдёт мәгънәсендә йөри. Ул гына да түгел, бу сүз татарда бик киң кулланылган. Мәсәлән, товар, товарищ сүзләре дә табардан чыккан. Моны бер вариант, дип исәпләргә була.

Ләкин төрки телләрдә табыр сүзе да булган. Ул тыныгу, ат эчерү урынын белдергән. Табур ат көтүен, обозны, арбалар белән уратылган хәрби лагерьны да аңлаткан. Димәк, табор сүзе дә шул ук тамырдан чыккан. Борынгы ата-бабаларыбызның тормыш итү рәвешен күз алдына китерсәң, табыр яки табур варианты күңелгә ятышлырак.

Ләкин иң мөһиме шунда ки, XVII гасырларга кадәр бу тирәләрдә Табар татарлары дигән милләттәшләребез яшәгәннәр. Алар белән рәттән Югары Тура (Верхотурье), Епанча юрты татарлары да булган. Кызганычка каршы, шул заманда ачылган Верхотурье һәм Тобольск епархияләре митрополитлары тарафыннан татарларны көчләп чукындыру алып барылган, һәм бу тарихи милләттәшләребезнең исемнәре генә калган. Хәер, аларның күпмедер өлеше себер татарлары составына да кереп киткәндер.

Т о б о л, Төмән өлкәсендәге елга һәм Тобольск шәһәре. Бу җирләрнең себер дәге милләттәшләребезнең туган иле икәне аңлашыла инде. Тобол сүзенең килеп чыгышын аңлату өчен галимнәр татар сүзе тубылгыны китереп карыйлар да аны килештермичә, шул җирләрдә татарлардан элегрәк яшәгән милләт сүзедер дип, татарның себердә килмешәк булуына, аның каяндыр ерак көнчыгыштан күчеп килүенә ишәрәт ясап куялар. Шул уңайдан әйтәсе килә, әнә бит шунда ук көнчыгыш Урал буенда табылган борынгы бик кызыклы, түгәрәкләп эшләнгән кирмән эзләрен табып, аңарга Аркаим исеме биреп, урысларның борынгы ата-бабаларына нисбәтләп куйдылар. Гәрчә, түгәрәк ныгытмалар электән төрки-татар дөньясына хас булса да. шунсын да әйтик, Урал буйларында борынгы заманнарда урыслар яшәмәгән. Моны шуннан белергә дә була, археологлар әйтүенчә (мәсәлән. Коннова Г.И. буенча) әле бронза эпохасында да, соңрак та Идел-Уралда яшәүчеләрнең дуңгыз ите ашамаганлыклары ачыкланган.

Дөресен әйткәндә, тобол сүзе татар теленнән чыгып, уңай гына аңлатыла. Тобольск шәһәрен шундагы татарлар Тубыл-тора дип атаганнар. Тора, тура, түрә сүзе төрки –татарда шәһәрне, кирмәнне, ныгытманы аңлаткан. Ләкин элегрәк Тәңрегә табынган халыкларның табыну урыны да ( капище, святилище) шулай ук аталган. Күп вакыт андый җир елга буенда булган. Мәсәлән, Өфе, Кама шундый елгалар.

Тобол сүзен тубылгы агачыннан башка да китереп чыгарырга була. Мәсәлән, Тубал чәчәге төнбоекны (кувшинка) аңлаткан. Тубал бәйләү – кунакка чакырышу, тубал тегү- йоклауны белдергән. Димәк, борынгы заманда тубал чәчәкләр үскән елга буенда Тубыл-тора кирмәне булган, шунда безнең ата-бабаларыбыз «тубал бәйләгәннәр», аннан соң «тубал теккәннәр». Шул урынны хәзер Тобольск дибез.

Ләкин тура – табыну урыны дигәнне дә онытмыйк. Димәк, табына торган тубыл агачы. Бу инде милләтебезнең борынгылык билгесе.

У р а л, Ауропа һәм Азияне аерып торучы таулар системасы һәм шул исемдәге елга. Ләкин, шунсын әйтеп китик, 1775 нче елга кадәр Урал елгасы Җаек дип аталган.

Урал таулары атамасының килеп чыгышы турында сүз күп булса да, бәхәсләр әле тынмаган һәм соңгы сүз әйтелмәгән.

Беренчедән, урыс телендәге Каменный пояс дигән сүзгә ияреп, Урал атамасын уралмак (опоясаться) сүзеннән китереп чыгаручылар бар. Ләкин борынгы заман халкы Урал атамасын биргәндә бу тауларның ниндидер меңнәрчә чакрымга сузылган Евразиянең «билен буып торганын» каян белделәр икән. Моны бит картадан карап кына белеп була.

Башкорт халкының Урал – батыр турындагы легендасы да эшкә җигелә, татар-башкорттагы Урал антропонимы да искә алына. Әмма, меңнәрчә чакрымнарга сузылган илаһи - уптым тауларга кеше исеме бирелүе мөмкин микән соң? Һәм гомүмән, кеше исемен күбрәк авыл һәм шәһәрләргә биргәннәр.

Арал диңгезе дә, манси халкының ур – ала сүзе дә (крыша горы), ерак себердәге эвенк халкының урэ (тау) сүзе дә китерелеп карый, ләкин проблема «ачык кала». Шунсы бәхәссез дип табыла – бу сүз көньяктан килгән төрки халыклары сүзе.

Безнеңчә, Урал атамасы борынгы сүз, һәм аны иске сүзләр китабыннан эзләргә кирәк. Мәсәлән ор, ур, үр сүзләре төрки халыкларда холм, гора, возвышенность, берег, обрыв һәм тагын әллә ничә төрле мәгънәдә йөргәннәр. Әл сүзе элек шул ук ил сүзен белдергән. Шулай итеп, ор әл, ур әл, үр әл – болар барысы да «горная страна», «горный край» мәгънәсен аңлатканнар. Чыннан да, «Книга Большому Чертежу» дигән китапта (1627 ел) тауның исеме Оральтова (Уральтова) гора дип китерелгән. Хәзер дә аны Уральские дип йөртәләр. Монда йомшаклык билгесе «ә» урынына сүзне нечкәртү өчен куелган булырга тиеш. Ягъни, «Урал» сүзе ике телдә дә бертөрле итеп языла, ә Үрәл – рус телендә Ураль дип языла.. Димәк, Үрәл – Тау (Таулар) иле. Бу исем бик табигый һәм әлеге тауларның җисеменә дә туры килеп тора.

«От Тобола к западу те же горы до вершин рек Яик и Белой... Уральские... И зовутся они горы по-татарски Урал, по русский – Пояс Каменный», - дип язган В.Татищев үзенең «Общее географическое описание всей Сибири» дип аталган хезмәтендә. (Ф.Бәйрәмова. «Татар Уралы – минем Уралым»)

У т к а, Свердловск һәм Пермь өлкәләрендәге берничә елга. Шул елгалардагы Староуткинск, Новоуткинск шәһәрләре. Бисерть һәм Сылвага койган Ут елгалары да бар. Тикшеренүчеләр Утка Ут елгасы исеменнән килеп чыккандыр дип фараз итәләр. Моңа кушылмыйча булмый. Ләкин бу гидронимның килеп чыгышы ачыкланмаган килеш калган. Аны китереп чыгару өчен ут (огонь, төрки телләрдә), ут (юл, венгр телендә), уть, вють (юл – манси телендә) тузга язмаган сүзләрне китерәләр. Бу инде борынгы сүзләрне исәпкә алмаудан килеп чыга. Мәсәлән, татарның борынгы сүзе ут бар. Ул бит үләнне, көтүлекне аңлаткан. Утлау - малның көтүлектә туклануы. Утлык (кормушка), утау(прополка) сүзләре әле дә кулланыла. Димәк, әлеге елга буенда куе үләнле көтүлекләр булган, дип әйтергә була. Борынгы заманда күпләп мал караган ата-бабаларыбыз өчен шуннан да мөһимрәк нәрсә булган?

Авторның өстә китерелгән фикере кайсыбер галимнәрнең хезмәтендә дә чагыла. Мәсәлән, Д.Исхаковның «Пермь татарлары» дигән монографиясендә «...Сылва һәм Ирән елгалары араларында, «Көңгүр даласы»(Кунгурская степь) дип аталган урманлы дала зонасы башлана (Ут елгалары да шундарак). Менә шунда нугай татарлар күчмә тормыш алып барганнар». Ә күчмә тормыш инде ул мал көтү белән бәйле.

У ф а, Ө ф е, Шул исемдәге елга һәм шәһәр. Башкортостанда бу елга Өфө дип тә, Караидел дип тә, Уфимка дип тә атала. Әйтеп китәргә кирәк, Өфе шәһәре 1586 елда урыслар тарафыннан нугай (Урал) татарлары җирендә салына башлый. Ул аларның җирләрен басып алу өчен база рәвешендә эшләнә. Башкортстан республикасына бу җирләр 1920 елда гына бирелә (М.Әхмәтҗанов). Шәһәрнең исеме елга исеменнән алынган.

Өфе атамасының килеп чыгышын аңлатырга тырышкан галимнәр байтак (А. Матвеев). Кайсысы башкортның уба( кабер ташы) сүзеннән чыккан булырга тиеш, дип карый; икенчеләре, шулай ук башкорт ыруы үпә дән калган, дип саный.

Финно – угор халыклары сүзе ю – ва (елга-су), иран сүзе ап (су), осетин сүзе ираф (осетин суы) – барысы да галимнәр тарафыннан Өфе атамасының мәгънәсен аңлату өчен китерелгән сүзләр. Аңлашыла ки, тырышуларның файдасы булмаган: бу атама – Уралдагы иң серле сүзләрнең берсе булып кала бирә.

Өфе буенда яшәгән күпсанлы татарларның берсе буларак, без дә сөекле елгабызның исемен аңлатып карарга булдык. Беренчедән, Өфе атамасы бик борынгы сүз, кайчандыр җиргә - суга табынган мәҗүси ата – бабаларыбыз биргән исем булса кирәк. Елга бит аларга су гына түгел, азык биргән, аралашу өчен юл хезмәтен үтәгән. Ата-бабаларыбыз елгага алла урынына табынганнар, суы белән дәваланганнар, им – том иткәннәр. Әле хәзер дә, берәр җир авыртса, без өф итеп өрәбез, әбиләр авыруларны да, елаган балаларны да өф – шөф итеп өшкерә, өшкергәндә тагын су куллана. Көнкүрештә өф итеп кенә тота, дигән сүз дә бар. Кыскасы, хәзерге сүзләр белән әйтсәк, бу елгага «Шифа» (исцеляющая, живительная) дигән исем бирергә булыр иде.

У ч а л ы, көнчыгыш Башкортостандагы шәһәр. Бу атаманың килеп чыгышын аңлатыр өчен А.К.Матвеев башкорт сүзе асыузыны китереп кертә. Ләкин ахырда татарча ачулы вариантында туктала. Бу сүзне руслар учалыга үзгәрткәннәрдер, дип аңлата. Икенче бер китабында ул удмуртларның уча (сандугач) сүзен дә китерә. Сандугачлы – матур исем булыр иде. Ләкин удмуртлар моннан ерак бит, бу сүз монда ничек килеп эләкте икән, дип үзе дә аптырый. Эш шунда, удмуртларның көньяк - көнчыгыш Уралга таба күчкәнлекләре мәгълүм түгел.

Ләкин бу серле сүзне аңлатуы кыен түгел, моның өчен иске татар – төрки телләрен белергә кирәк икән. Мәсәлән, уча (уча сөяге ) сүзе арка, сырт, түбә, иңбаш мәгънәләрендә йөргән икән. Бу очракта сыртлы, түбәле вариантларын сайларга була. Таулы җирләрдә мондый исемнәр табигый яңгырый. Уча сүзенең архаизмга әйләнүе татар кавеменең бу төбәктә күптәннән яшәвен тагын бер мәртәбә исбатлый.

Ч е л я б и н с к, өлкә үзәге. Татарлар Чиләбе дип йөртәләр. А.К. Матвеев буенча, 1773 елга кадәр шәһәр Чилябинск, дип аталган.

В.А.Бушаков «челеби» сүзен төрекнеке, дип яза, мәгънәсе – аксөякләр нәселеннән (чыккан), әдәпле, инсафлы. Моның белән өлешчә генә килешергә була, чөнки бу сүз кырым татарларында да еш әйтелә. Мәсәлән, Кырымда Чиләбе иле, Чиләбеләр дигән авылларның барлыгы билгеле. Тагын шундый сорау туа: бу сүз төрекнеке булгач, Уралга ничек килеп чыккан? Моның өчен тарихка кереп карыйк. 1380 нче елда Куликово кырындагы сугышны татарлар ягыннан Челубей дигән кеше башлап җибәрә. Бу шул ук Чиләбе түгелме соң? Руслар бит бик күп татар сүзләрен бозып язалар. Ә бу бит төрекләрнең башка төркиләрдән аерылып китүеннән соң берничә гасыр үткәч булган хәлләр. Димәк, чиләбе сүзе бөтен төрки кавемнәренең, шул исәптән татар сүзе дә. Юкка гына ул җырга кермәгән: ...«Уфа – Чиләбе, кайтасыгыз киләме?» Ә мәгънәсе өстә әйтелде.

Ш а д р и н с к, Курган өлкәсендәге шәһәр. А.К. Матвеев бу шәһәрнең исемендә борынгы руслардагы шадра (оспа) сүзе сакланып калган, дип саный. Ләкин татарларда шадра сүзе күптән кулланылган. Тарихчы С.Б. Веселовский «Ономастика. Древнерусские прозвища и фамилии» дигән китабында да бу сүзнең татар сүзе икәнен язган. Бу язмада Иван Шадраның татар кешесе икәнлеге, аның атаклы язучы Аксаковның оныгы булганлыгы китерелә. Монда ике вариант булырга мөмкин, беренчесе – бу шәһәрне башлап салучы Шадра кушаматлы кеше; икенчесе – тирә-яктагы табигатьнең таулы -чокырлы, дала катыш урманлы булуы.

Ш а м а р ы, Свердловск өлкәсендәге Сылва елгасы ярындагы поселок. Атаманың килеп чыгышы галимнәр тарафыннан тикшерелмәгән. Иң элек шуны әйтеп үтәргә кирәк, нәкъ шул тирәләрдә Сылва татарлары дигән милләттәшләребез яши. Шуңа күрә бу исемне дә төрки – татар сүзе, дип әйтсәк була. Моның өчен, әлбәттә тагын борынгы сүзләр китабына керәбез. Беренчедән, шәм сүзе шам формасында бозып та әйтелгән. Аның мәгънәсе дә киңрәк булган. Мәсәлән, маяк уты дигәнне дә белдергән. Ор сүзе калку урынны, тауны, киртләч җирне да аңлаткан. Шулай итеп, шамары шам оры дан үзгәреп килеп чыккан.

Инде шаморының нәрсә аңлатканын карыйк. Бу - Сылва елгасының текә борылышында ярга бәреп аккан җир булырга тиеш. Андый урыннарда караңгыда йөзеп килүче көймәчеләр сак булсын өчен, биек яр башына сигнал учаклары якканнар. Шаморы – сигнальная гора.

Әйтеп үтәргә кирәк, Әзербайҗанда Шамхор елгасы бар. Монда хор корылманы аңлата (сигнальное сооружение). Үзбәкстанда Шамалды-сай елгасы ага. Бу - утлар алынган (кабызылган) елга ( сай, чай – борынгы төрки телендә - елга).

Шунсын тагын кабатлыйк, әлеге исем татарларның бу тирәләрдә борынгыдан ук яшәгәнлекләрен белдерә.

Эскальба, Свердловск өлкәсенең Тавда районындагы татар авылы. Бу атама шуның белән бик кызыклы, эскальба татарлары бик борынгы халык (бу язманың башынннан караргыз). Алар әле IX – X гасырларда Идел-Кама Болгар илендә яшәгәннәр. Кайбер авторлар аларның әле һуннар вакытында килгәнлеген һәм һуннарның бер кабиләсе булганлыгын язалар. Алар Идел буе Болгары халыкларының берсе булып, шундагы болгарлар белән төрле низагларга кергәннәр (И. Хуҗа. «Татар тарихы. Альтернатив караш», изд.«Отечество», 2015 ел. Интернетта да укырга була). Боларның татарлар булганлыгы һәм Болгарда яшәгәнлеге кайсыбер тарихчылар тарафыннан яшерелә, чөнки эскальба болгарларга каршы көрәшкән татар кавеменең борынгы ата-бабалары.

Эскальба атамасының башка вариантлары – эсегел, искил, ичкил. Бу татарларның тарихларда атаклы булган скифлар нәселе икәнлеге билгеле (шул ук китапта). Скиф сүзенең башка вариантлары - сакалиба, ас-сакалиба һәм башкалар.

Эскальба татарларының икенче төрлерәк аталганнары – ясколбы (яскалбы) татарлары чик аша гына Тюмень өлкәсендә күпләп яшиләр (заболотные татары). Эскалба авылы анда да бар.

Авылларыбыз атамалары

Югарыда китерелгән мисаллардан күренгәнчә, җир-су, елгалар һәм күлләр атамаларын халык аларның ниндидер үзенчәлекләреннән чыгып биргән. Ә авыллар, болыннар атамалары күп вакытта кеше исемнәренә (антропонимнарга) дә бәйләнгән. Ни өчен бу шулай? Чөнки авылларны һәрвакыт диярлек кем дә булса нигезләгән, һәм бу авыл аның исемен алган. Әйтергә кирәк, элекке заманнарда авыллар зур булмаган, 3-5 йорттан гына торган. Шуннан Өчиле, Дюртюли (өч өйле, дүрт өйле) авыллары калган. Һәм бу авылларда якын туганнар гына яшәгән.

Шулай итеп, күп кенә авылларны башлап җибәргән кешеләрнең исемен без әйтә алабыз. Ләкин кайчан булган бу хәлләр, ул кешеләр кайдан килгән, нигә алар үз җирләрен ташлап, икенче урынга күчкәннәр, моны архивлардан эзләп табалар табуын, ләкин анда да тулы мәгълүматлар юк. Мәсәлән, шундый-шундый исемдәге кеше Болгар ягыннан килеп, шушында башлап йорт салган дип архивта укысак, бу әле безгә бик аз нәрсәне аңлата.

Авылларыбыз турындагы байтак кына кызыклы мәгълүматларны тарихтан белергә була, чөнки кеше язмышлары һәрвакыт тарих белән бәйләнгән, татар халкының фаҗигалы язмышы нәкъ менә шулай качып, күченеп йөрүләргә, ышыграк, тынычрак урыннарда яңа авыллар төзергә этәргән дә инде.

Башта язылып киткән тарихи материаллар менә шушыларны аңлату өчен бирелгән иде дә инде. Шуңа күрә алдарак авыллар исемнәрен тикшергән вакытта, өстә язылган кереш сүздәге мәгълүматларны истә тоту кирәк.

Авылларыбызның килеп чыгуы вакыты турында фикер йөрткәндә, шуларны онытмау мәгъкуль: башкорт галимнәренең язмалары буенча, бөтен татар авыллары да 1650 – 1750 елларда һәм соңрак барлыкка килгәннәр. Алар моны ата-бабаларыбызның җиргә документ алган елларыннан чыгып әйтәләр. Һәм бу алар өчен (урыслар өчен дә) файдалы. Чөнки татарлар, янәсе, Уралга шул елларда гына килеп чыккан булып чыгалар һәм безне үзебезнең хокукларыбызны таләп итәргә хаксыз килмешәкләр итеп күрсәтергә тырышалар. Янәсе, төп халык булып монда башкортларны санарга кирәк. Ә без инде татарларның монда төп халык, ә күпчелек башкортларның да чынында татарлар икәнен өстә укыдык.

Дөресен әйткәндә, әлеге күрсәтелгән еллар, рус администрациясенең Уралга килеп төпләнеп, штыклар, камчылар ярдәмендә халыкны үзенә буйсындырып, хакимлек кыла башлаган еллары ул. Ә аңардан алда халыкның ханнардан җир алган ярлыклары булган, чөнки бу урыннарда Нугай татарларының, Казан, Себер ханлыкларының, ә аңардан да элегрәк Болгар иле халыкларының, ягъни меңнәрчә ел элек җир сөреп, иген игеп яшәгән безнең ата-бабаларыбызның күбесе беркая да китмәгән. Бары тик аларның җиргә документлары гына юкка чыккан.

Архивларда авыллар турындагы турыдан-туры язылган документлар рус администрациясе эшли башлаган вакытларга гына карый. Ә аңардан элегрәк язылган кәгазьләр сугышып алучылар тарафыннан юк ителгән. Шуңа күрә халкыбыз тарихын галимнәргә башка юллар һәм ысуллар ярдәмендә торгызырга туры килә.

Рәсми рәвештә кабул ителгән документларны карасаң, бөтен Көньяк һәм Урта Урал бары тик башкортларныкы гына булган, дип аңларга була Һәм күпләр шулай аңлыйлар да. Чөнки башкортлар өстә әйтелгәнчә, шул юнәлештә актив эш алып баралар. Ә татар тарихчылары сүзе буенча алай түгел: Урта Уралда күпчелек халык татарлар булганнар. Ләкин рус хакимияте татарларны баштук төрле катламнарга бүлгәләп бетергәннәр: казак, типтәр, башкорт, морза, тархан, лашман, мещан, чемоданный, солдат, игенче, зәрәгатьче, мишәр һәм башкалар. Хәтта вогул (манси) дип тә язганнар. Бу социаль төркемнәр җиргә хокуклары буенча һәм түләгән салымнары буенча бер-береннән аерылганнар. Менә шушы башкорт катламындагы татарлардан башкорт милләтен әвәлиләр дә инде.

А к б а ш. Түбән Сәрге районындагы татар авылы. Мондый авыл Урта Уралда һәм Идел буенда берничә җирдә күренә. Шуларның берсе Пермь краеның Барда районында. Акбаш исемле кеше татар шәҗәрәләрендә дә очрый, һәм шулай ук Акбаш дигән ыру исеме дә бар. Шуңа күрә авылның атамасы кеше исеменнән чыккандыр дип уйларга мөмкинлек бар. Д. Исхаков фикеренчә, мондагы Акбаш авылын нигезләгән кеше һәм аның нәселе Шәкүр авылы кешеләреннән җир алып торган булганнар.

Элек Пермь губернасы, Красноуфим өязенә (уезд) кергән бу авылны башкорт галимнәре үзләренеке дип исәплиләр. Ләкин 1869 нчы елда чыккан «Список населённых пунктов Пермской губернии» дигән документта бөтен авыллар да татар авыллары дип күрсәтелгән. Авылның байтак халкы мишәр булганлыгы да билгеле. Ләкин кайсыдыр вакытта аларны башкорт катлавына да керткән булганнар. Ә ни өчен Уралдагы татарларның бер өлеше башкорт дип язылганын өстәрәк укып киттегез.

1834 елдагы ревизия (кеше санын алу) буенча Акбашта 106, ә 1863 елда 119 кеше яшәгән. Йортлар саны 22 булган. Монда Ә.Әсфәндияровтан алынган саннар, һәм алар, бүтән авыллардагы кебек, җирбиләүчеләр санын гына күрсәтәләр.

Кыскача гына булса да ераграк тарихка тукталып китик.

Революциягә кадәр Акбаш Красноуфим өязенең Табын вулысына (волость-берничә авылдан торган, хәзерге Территориальный отделдан зуррак административ берәмлек) кергән. Табын вулысы шул ук исемдәге татар кабиләсе исемен алган булган. Кара Табын исемле би (князь), аның атасы Болгаер, аның атасы Алча, аның атасы Иләк би, аның атасы Майкы би. Бу Майкы би Ушин (сөн, һун, гун) дигән бик зур кабиләнең башлыгы булган. Аларның яшәгән җирләре Уралдагы Миасс елгасы буйлары булган. Шул тирәләрдә әле дә Табынское дигән урын билгеле. Табын бинең яшәгән еллары якынча 1350-1400 нче еллар булуы мөмкин, чөнки бер буынның яше 25 ел дип санала. Ә монда Майкы бидән Табын бигә кадәр 4 буын яшәгән.

Майкы би Чыңгыз ханга зур бүләк алып барып, аның аркадашы булып киткән. Татар-монгол яуларыннан соң, бигрәк тә Аксак Тимер яуларының Алтын Урданы төзәлмәслек итеп туздыруыннан соң (1394-95 еллар), Табын кабиләсе көнбатышка, Чулман елгасына таба хәрәкәт иткән. Шушы кабилә башлап калдырган авылларның берсе Акбаш булуы мөмкин.

Аракай, Аракәй (Аракаево). Аракай авылы шулай ук 1834 елда үткәрелгән ревизия яки сан алу буенча билгеле. Ул вакытта авылда 118 кеше Михайловский завод җирендә яшәгәннәр. Ә элегрәк шул ук җирләрне үзләре заводка саткан булганнар. Шунсын да әйтеп куеыйк, ул вакытларда басып алучылар заводлар төзегәндә җирне хуҗаларыннан сорап тормаганнар, тартып кына алганнар, ә үзләрен властьлар заводларга коллыкка биргәннәр. Шуңа күрә бит инде Уралда 17-18 гасырларда 6-7 тапкыр башкорт-татар восстаниеләре булган. Соңгы тапкыр халык Пугачев бунтында катнашып, тагын ирек алырга тырышкан, ләкин канга батырылган.