Урта Уралдагы Татар Атамалары - 2

Башкорт галимнаренең кәрт колодасындагы иң төп козырь инде бу әлбәттә. Анда чынлап та татар авылларының бер өлеше халкы "башкирцы", "башкиры из мишар", "башкиры из тептяр", "башкиры из черемис" дип теркәлгән. Шуны күрсәтеп авызны ябарга күнегеп беттеләр. Тирәнгәрәк керергә яратмаган кешене ышандырып махом үз якларына аударалар инде...Әммә тирәнгә кермичә генә Мәскәүдә сакланучы I-III Ревизия материалларын карау белән бу "докозательстволар" шик астына алына башлый. "Башкирцы" дип язылган авыллар Мәскәүдәгеләрендә акка кара белән "татары" һәм "черемисы" дип язылган. Напольон гаскәрләре Руссиягә басып кергәч "башкорт сословие" вәкилләреннән 25 полк гаскәр җыярга боерык килә. Аз санлы вотчинниклар саны бу тиклем гаскәр җыярлык булмагач властьлар типтәр, мишәр, төмән, алатыр кебек татар авыллары халыкларына "башкортлыкка" күчәргә рөхсәт иткән. Чөнки татар өчен бу бик отышлы нәрсә булган. "Башкорт" сословиесында торсаң син димәк көчләп чукындырылмыйсың, налогны да күмәкләп җәмгыять белән түлисең, иң мөһиме - җир хуҗасы булып китәсең дигән сүз. Шуның өчен дә бу процесс массовый төстә барган. Мисалга татар телле Елан волостында гына 40 авыл татарларының "башкорт" булып язылуы рәсми документларда, Волконскийларның перепискаларында теркәлеп калган... Инде татар телле "җир башкортлары"ның төп ядросына килгәндә XIX гасырда урыс краеведы Кудрявцев дигән кеше "урман башкортлары (Агиделнең уң ягы Аскын, Борай, Балтач, Мишкә, Янаул, Тәтешле, Краснокама районнары халкы) үзләрен бүген дә "болгарлар" дип йөртәләр!" дип язып калдырган. Ә болгарлар казан татарларының турыдан туры бабалары. Тагы да чокынганда "җир башкортларының" икенче өлеше Нугай Урдасыннан җирләрен югалтып килгән "нугай татарлары" булып чыкканы беленә. Казан галимнарыннан Д.Рамазанованың "Формирование татарских говоров юго-западной Башкирии" дигән китабында да күп "башкорт" авылларының казан татарларыннан формалашканы күренә. («Азатлык «. «Татар милләте чүп савыты түгел.05.08.2010»).»

Без монда галим Марсель Әхмәтҗановның документлар ярдәмендә расланган хәбәрләрен күрәбез. Анда чыннан да Башкортостан хакимнәренең татар җирбиләүчеләрен башкорт дип язып, кәгаздә генә булса да башкортлар санын арттырырга тырышуларын күрәбез. Ләкин эш шунда ки, алар Уралдагы байтак татарны башкорт диалектында сөйләшәләр, дип ышандырырга тырышалар.

Шунсын да әйтеп китү кирәктер: Уралдагы татар теленә караган топонимнар кеше исемнәреннән ясалганнар. Ләкин бит татарлар мөселман булганнар, һәм исемнәре гарәптән килгән исем. Ә Уралда гарәп сүзеннән чыккан топонимнар юк. Димәк алар бик борынгы, һәм безнең ата-бабаларыбыз монда Уралга ислам килгәнчегә чаклы ук яшәгәннәр.

Хөрмәтле укучы! Татарлар үз вакытында Иртыштан алып, Карпат тауларынача, Урта Уралдан Каспий һәм Кара диңгезгәчә җирләрне биләгән халык. Алар хәзер дә Россиянең бөтен өлкәләрендә, Кытайдан башлап Румынияга чаклы булган бөтен чит илләрдә яшиләр. Хәтта Афганстанда да 500000 мең татар яшәгәнлеге ачыкланды (К.Татар. IV съезд ВКТ). Ә Индостанда. Пакистанда, Иранда татарларның саны ачыкланмаган. Урал да аларның үз җирләре. Моны исбат итү бик җиңел: Уралдагы һәм тагын дистәләгән өлкәдәге елгалар, күлләр, районнар һәм авыллар күрсәтелгән нинди генә картаны алсаң да, татар телендә булган исемнәр ярылып ята. Алар әллә ничә йөз еллар элек бирелгән атамалар һәм безнең тарихыбыз турында кычкырып торалар. Әле бит аларның күбесенә урыс исемнәре дә бирелгән. Җитмәсә, урыс һәм башка милләттәге галимнәр саф татар телендәге атамаларны я вогул, я коми, я иран теленнән чыккан дип исбат итәргә тырышалар. Башкорт галимнәре исә Урал татарлары телен башкорт теленең бер диалекты гына дип инде барысын да ышандырды дияргә була. Әгәр дә алар шушылай тырыша торгач, Башкортстандагы миллион ярым татарны башкорт дип законлаштырсалар, безнең андагы милләттәшләребезгә көчләп башкорт теле укытырга юридик нигез булдырылачак (хәер, бу булдырылды да инде). Әле безнең тирәдәге кайбер акыллы башлар да мәктәпләрендә татар теле урынына башкорт теле укытырга маташып яталар.

Шунсын да әйтергә кирәк, бу язма ике тугандаш халык арасында коткы салыр өчен язылмаган. Минем үземнең башкорт дусларым бар, башкорт көйләрен яратам, хәтта җырларга да маташам. Башкорт һәм татар халыклары өстә әйтелеп киткән галәмәтләр турында белмидер дә. Кемдер менә шушы белмәгәнлектән файдалана да инде.

Шуңа күрә, туган төбәгебездәге топонимнарны өйрәнү, шуның аша чын тарихны ачыклау – бу язманы эшләүнең максаты булып тора.

Әлбәттә, минем Урал топонимнарының мәгънәсен һәм тарихын аңлатырга тырышуымның сәбәбе – ниндидер зур гыйльми эш күрсәтергә теләү түгел (һәм бу мөмкин дә түгел), ә милләттәшләребездә, якташларыбызда үзебезнең борынгыдан килгән туган җиребез Уралның, халкыбызның тарихы белән кызыксыну уяту, чөнки атамалар тарих белән турыдан – туры бәйләнгән, дидек. Үз халкының тарихын белгән кеше телен, гореф – гадәтләрен онытмас, үзенең милләте белән горурланыр.

Әлбәттә, мин үземнең язмаларым гел дөреслеккә туры килә, дип уйламыйм, бу минем өчен мөмкин дә түгел. Шуңа күрә, берәр җирнең атамасын аңлатканда, һәрвакыт «Ә сезнеңчә ничек? Сез ничек уйлыйсыз?»- дигән сорау куясы килә. Һәм сездән җавап та аласы килә, мөхтәрәм милләттәшләр!

Шунсын да искәртү кирәктер, атамаларның күбесе без татар сүзебез, дип кычкырып торалар. Шуңа күрә аларын бу язмага кертмәдек, ә мәгънәсе ачык аңлашылып тормаганнарын гына сайлап алып ачыкларга булдык.

Екатеринбург шәһәре тирәсендәге

географик атамалар.

И с е т ь, Исетское күленнән башлана һәм Екатеринбург шәһәре аша агып, Төмән өлкәсендә Турага коя торган елга. Шул ук Төмән өлкәсендәге Исетское исемендәге район үзәге дә бар. Шулай ук Урал елгасы бассейнында кечкенә генә И с е т елгачыгы, Пермь өлкәсендә И с е т ь елгасы ага.

А.К.Матвеев язмалары буенча, И с е т ь сүзен аңлатырга тырышып караучылар бик күп булган. Аны ис һәм эт (запах собаки) сүзләреннән чыккан дип тә, казах исеме Исетбайдан да, Геродот язмаларындагы борынгы халык исседоннардан калган исемдер дип тә уйлыйлар. Шулай ук башка тузга язмаган версияләр дә китерелә һәм аларның барысы да шул ук авторлар тарафыннан юкка да чыгарыла.

Әмма татар телендә бу сүзне уңай гына аңлатып була (А.К.Матвеев та бу сүзнең «көньяк» халыкларында туган булырга тиешлеген хуп күрә, ләкин китереп чыгаралмый). Башта йомшаклык билгесен төшереп калдырабыз, чөнки саф төрки- татар сүзләрендә ә, и, ө, ү авазлары кергән сүзләр болай да нечкә әйтелә һәм татарда ь булмаган . Йомшаклык билгесен руслар сүзне нечкәртү өчен махсус керткәннәр. Шуннан соң бу сүзне ис һәм ит сүзләренә таркатабыз. Искитәрлек, ис китә сүзләренә игътибар итик. Ис итмәстән (көтмәгәндә, уйламаганда мәгънәләрендә) сүзе тагын да якынрак. Татар теленең аңлатмалы сүзлегендә ис сүзе кергән утыз-кырыклап ясалма сүзләр бар. Безгә бу очракта иң кирәклесе – ис ит ( ит – делай ). Ис – хәтер, соклану ны белдерә, ис ит – хәтереңдә тот,онытма, яки онтылмас, соклангыч матур елганы аңлаткандыр.

У к т у с. Екатеринбург шәһәре чикләренә кергән таулар. Шунда ук Патрушиха елгасы ага. Уктуз дигән күл һәм шуның ярында урнашкан һәм шулай ук аталган авыл Төмән өлкәсендә дә бар. Тикшеренүчеләр бу атаманың төрки – татар сүзеннән килеп чыкканлыгын инкяр итмәсәләр дә, ышандырырлык вариантлар бирмиләр. Бу аларның татар телен белмәвеннән килеп чыга. Мәсәлән, әлеге атаманы «ук» (стрела) һәм «туз»(береста) сүзләреннән чыгаралар. Ә инде бу – мәгънәсезлек.

Безнең фикеребезчә, бу очракта борынгыдан килгән («үк») һәм «түз» сүзләренә игътибар итәргә кирәк. Элек «үк» сүзе нәсел-нәсәп, ана мәгънәләрендә кулланылган (Р.Әхмәтьянов), мәсәлән, «үксез» сүзе ятим, нәсел – нәсәпсез дигәнне аңлаткан. «Түз» сүзе элегрәк үзәк дигәнне дә аңлаткан, әле хәзер дә агач түзе, үзәге, елга түзе дигән сүзләр бар. Әлеге ике сүзне кушсаң, нәсел – ыру урнашкан җирнең үзәге, туган җир мәгънәсендәге «үктүз» сүзе килеп чыга.

Икенчесе, матурлыгы ягыннан калышса да, чынбарлыкка якынрагы «ык» һәм әлеге дә баягы «түз» сүзләреннән ясалган «ыктүз» - елга тамагы дигән топоним. Ансы бигрәк тә ышандыра төшә. Ә «ык» ның элек елга, агым мәгънәсендә әйтелгәнлеге инде сер түгел. Хәзерге вакытта да нәкъ татарлар яшәгән урыннарда дистәләгән Ык, Ик елгалары бар. Димәк, Ык - хәзерге Патрушиханың элекке исеме. Ыктүз – Патрушиханың тамагы (монда ул Исеть елгасына коя) һәм шундагы таулар. Свердловск өлкәсенең башка урыннарында да шундыйрак атамалар бар. Мәсәлән, Красноуфимск районындагы Бәяк - Түз авылы Бәяк елгасының Өфегә койган җирендә урнашкан. Шулай ук Пермь краендагы Башап Түз авылы барлыгы да билгеле.

Т а в а т у й, Екатеринбург шәһәреннән ерак түгел, Свердловск өлкәсенең Невьянск районындагы күл. Галимнәр бу атаманы финно – угор телләреннән чыккан дип карыйлар. Мәсәлән, коми-пермяк сүзләре та ва туй –этот водный путь дигән мәгънәдә йөри икән (Матвеев А.К.). Ләкин В.А.Ложкин бу атаманың төрки телләрдән, бигрәк тә татар теленнән чыккан булуы ихтималын әйтә. Ләкин ул моны уңай гына, хәзерге заман татарча-русча сүзлектән карап кына китереп чыгарган. Аныңча, Таватуй пир гор дигәнне аңлатырга тиеш икән. Сорау туа: бу нинди андый тауларның мәҗлесе булган икән? Безнеңчә, бу атаманың күңелгә ятышлырак ике версиясе бар. Беренчесе – «тау» сүзе белән бәйләнгән. Бу сүз борынгы төрки телдә бәйрәм, котлау һәм шулай ук рәхмәт әйтүне аңлаткан. Ә «тау әйтү» котлау, рәхмәт әйтү урынын да һәм гамәлен дә белдергәндер, дип әйтергә була. Икенчесе - «таутуй» котлау бәйрәме, сөенеч бәйрәме (сабан туен искә алыйк). Бу сүзләр икесе дә ата-бабаларыбызның әле ислам диненә кадәр үк китереп чыгарган сүзләредер кебек. Алар шушы күл тирәсендә элекке үзебезнең аллабызга (Тәңре) табынганнар, олы бәйрәмнәр үткәргән булганнардыр, дип фараз итәргә була.

Т а г и л, Свердловск өлкәсендәге шул исемдәге елга һәм Верхний Тагил, Нижний Тагил шәһәрләре. Бу атамаларның семантикасы төрлечә аңлатыла. Кемдер «тягыл» (хант телендә «ермак»), икенчеберләре төркичә «таглы» (таулы) сүзеннән килеп чыккандыр, дип яза. Кайсылары таг ил (горная страна) дип китереп чыгаралар. Ләкин Тагилны шушы тирәдәге татарлар «Тайгыл» дип әйтәләр иде. Көнчыгыш төркиләренчә «тайга» таулы урман ны белдерә икән. Икенче чыганак буенча «тайгы» - борынгыларча аударылган агачлардан торган ныгытма була икән (русча – засека), ә «тайгылы» – егытылган агачлардан торган киртәле, ныгытмалы урын.. Борынгы заманда бу тауларда төньяк халыклары төркиләрдән шулай саклангандыр, дип фараз итәргә була.

Р е в д а, Свердловск өлкәсендәге елга һәм шул ук исемдәге шәһәр. Шулай ук Өфе бассейнында Ревдель елгасы, Пышма елгасына коючы Рефт елгасы һәм Төмән өлкәсендә Ревда авылы бар.

А.Матвеев бу атамаларның күбесе татарлар торган җирдә булуын әйтеп үтсә дә, татар сүзләренең «р» дан башланмавына нигезләнеп, атаманың килеп чыгышын финно-угор яки иран телләреннән эзли (А.К.Матвеев. Географические названия Урала. 1987г.), ләкин уңышка ирешә алмыйча, авыр хәлдә кала.

Әмма татар телен белгән кешегә бу авыр мәсьәлә түгел, безгә монда әлеге атаманың «Ревдель» варианты ярдәмгә килә. Аңлашыла ки, руслар бу җирләргә килгәч, җирле халыктан елга һәм күлләрнең атамаларын телдән сораштырып язып алганнардыр. Татарлар бу елгачыкны «Эрүидел» (Талая река, Талица) дип яздырганнардыр. Ә бу сүзне сүзне килгән кешеләр нәкъ Ревдель формасында язып алырга тиеш иделәр дә инде. Бу бит инде Агыйдел (Агидель), Караидел (Караидель) атамалары калыбы буенча төзелгән сүз. Сүз башындагы басымсыз «э» не без үзебез дә әйтмибез диярлек, гәрчә язганда төшереп калдырмасак та. Ә Ревда һәм Рефт Ревдельның кыскартылган вариантлары гынадыр. Икенчедән, татар сүзләре «р» дан башланмый дигән сүз дә дөреслеккә туры килми.

П ы ш м а, Екатеринбург шәһәре тирәсеннән агып үтүче елга һәм шул елга буендагы Пышма, Верхняя Пышма шәһәрләре. Тикшеренүчеләр бу атаманы угро – фин телләренә дә, төрки телләргә дә нисбәтле, дип карыйлар, ләкин ышандырырлык версияләр юк икәнен үзләре дә әйтеп үтәләр.

Без иске татар теленә бәйләнгән өч яңа вариант тәкъдим итәбез. Беренчесе - п ы ш (пышылдап сөйләшү) тамырыннан килеп чыккан пышма («тихая») (ТТАС). Икенчесе - п а җ ь м а сүзеннән. Бу сүз «усадьба» ны аңлаткан (Р. Әхмәтҗанов), өченчесе – п е ш м ә, яки «учак»- ыруның туктап ашарга пешерү урыны, яки, гомүмән, яшәү урыны. Пышма һәм пешмә сүзләренең ясалыш формасын без башка татар сүзләрендә дә күрәбез, мәсәлән, басма, кушма, бүлмә һ.б.

Ч у с о в а я, Свердловск һәм Пермь өлкәләрендә агып узучы гүзәл бер елга. А.С. Кривощекова- Гантман һәм А.Матвеев бу атаманы финно - угорча «чус» – йөгерек һәм «ва»- су сүзләре белән бәйлиләр. Әлбәттә, бу дөреслеккә охшаган. Ләкин Урта Уралдагы һәм бигрәк тә шушы тирәдәге атамаларның күбесе төрки-татарча икәнен искә төшерсәң, уйланырга туры килә. Бу турыда А.Матвеев та әйтеп узган, ләкин бу исемне татарга бирмәскә булган. Безнең уебызча, бу атама «Чу суы» (бу очракта су – е л г а мәгънәсендә) сүзләреннән килеп чыккан һәм руслар тарафыннан Чусоваяга әйләндерелгән. Без бит хәзер дә «Идел суы, Өфе суы» дип әйтәбез. Ә «Чу» (су, елга мәънәсендә) тамыры кергән исемле елгалар көнчыгыш төркиләр яшәгән җирләрдә байтак, мәсәлән: Чу, Чуя, Чуня, Чуна.

Ш а р т а ш, Екатеринбург шәһәре читендәге күл. Күл читендә таш кыялар да бар (русча «Каменные палатки») . Тикшеренүчеләр бу атаманы «шар» (төрки телләрдә шарообразный яки болотный мәгънәсендә әйтелгән) «таш» сүзеннән дә, сары таштан да чыгаралар (А.К.Матвеев). Шуны әйтергә кирәк, Красноуфим районында шар дип аталган сазлы җир хәзер дә бар. Моны беренче вариант, дип санарга мөмкин.

Икенче вариант, безнең уебызча, Шарташ атамасы «шәрә таш» (голые скалы) сүзеннән килеп чыккандыр, чөнки әлеге күл буендагы кыялар шарсыман да , сары да түгелләр. Ә шәрәташны шарташ дип әйтү – русларның татар сүзләрен гадәттәгечә бозуы гынадыр.

Өстә әйтеп кителгән ташларның берсенең өстендә уеп эшләнгән чокырсыман нәрсә булуы билгеле. Моны галимнәр борынгы заман кешеләренең корбан салу ташы, дип аңлаталар.

Ш у в а к и ш, Екатеринбургтан ерак түгел бер күл атамасы. Булган гына аңлатмалар төньяк халыклары телләре белән бәйләнеп карала, ләкин бик уңышсыз нәтиҗә килеп чыга. Моны А.Матвеевның өстә әйтеп кителгән китабында күрергә була. Ә иске төрки – татар теленнән чыгып, уңай гына аңлатыла. Без бу сүзнең мәгънәсенең өч версиясен бирәбез. Беренчесе -йуа, -җуа – кыргый, дикий (Р.Әхмәтҗанов) к е ш е, к и ш и (дикий человек), икенчесе – шава киши (неопрятный человек. А.Матвеев версиясе), ләкин мондый мәгънәдә бирелгән атамалар бүтән җирләрдә очрамыйлар. Өченчесе – җуа киш - «дикий соболь» сүзе. Ләкин бу очракта безгә, кыргый булмаган кеш була микән, дигән сорауга җавап табарга туры киләчәк. Күренеп тора ки, мәънәсе ягыннан да, төзелеше буенча да иң кулай вариант – җуа киши, хәзерге татар теленә әйләндерсәк, кыргый кеше. Кызыклы сораулар туа, монда сүз «кар кешесе « турында бармый микән соң? Элегрәк бу турыда төрле илләрдә бик күп шауладылар. Бары тик татарлар гына бер якта калды. Шул уңайдан ул коточкыч нәмәрсәнең (снежный человек, yeti ) татарча исемен «җуа кеше» дип куярга тәкъдим итәбез.

Решеты, Екатеринбургтан ерак түгел тимер юл станциясе һәм кечкенә генә Решетка елгасы. Беренче карауда бу атаманы рус сүзе, дип уйларга була. Ләкин мәгънә ягыннан караганда аңлашылмый, ни өчен елга һәм станциягә мондый исем бирделәр икән. Инде алып карыйк рус телендә дә булмаган решеты сүзен. Татар сүзе булса, ул рәшәте дип әйтелер һәм язылыр иде. Ләкин бездә дә мондый сүз юк кебек. Ә инде борынгы төрки – татар теленә мөрәҗәгать итсәк, андый сүз килеп чыга, чөнки элек -лы, -ле кушымчалары -ты, -те, -ды, -де формасында булган. Әлбәттә, борынгылар бу сүзне рәшәте дип язарга тиеш булганнар. Ә хәзер булса, ул сүз рәшәле дип язылыр иде. Ә аны инде без яхшы беләбез: рәшә - эссе көндә җирдән күтәрелә торган томан, төтенсыман җылы пар. Димәк, бу су буйларында күп вакыт томан күтәреләдер, шуңа аңа рәшәле яки томанлы исемен биргәннәрдер. Мондый исем бик табигый һәм урынлы.

Урта Уралдагы топонимнар.

Алапаевск, Свердловск өлкәсендә Алапаиха елгасы тамагындагы шәһәр. Тикшеренүчеләр бу атаманың татар сүзеннән чыккан булуын бертавыштан раслыйлар, тик нинди сүздән икәнен тәңгәл әйтә алмыйлар. Алар тарафыннан алапай (неряшливая), алапа (здоровый человек), ал апай (розовая тетка) һәм башка шундыйрак чыганаклар китерелә. Без тагын бер вариант тәкъдим итәбез. Күпчелек атамаларның антропонимнар, яки кеше исемнәреннән килеп чыкканлыгын искә алсак, бу атаманың Алыпбай исеменнән чыкканлыгы ышандыра төшә. Монда алып - көчле, куәтле мәгънәсендә, бай – бай, маллы, ир сүзләрен белдергән. Алыпбай исеме Урал төркиләре арасында киң таралган булган.

Арамиль, Свердловск өлкәсендәге шәһәр. Бу атаманы һичбер икеләнүсез әрәмә ил яки әрәмәле сүзләреннән килеп чыккан, дип исәплиләр. Без дә моңа кушылабыз.

Ачит, Свердловск өлкәсендәге район үзәге (Ачитка елгачыгы буенда).Татарлар Әчит дип йөрткәннәр. Кайсебер кешеләр бу атаманы ач эт (элегрәк ит дип тә әйткәннәр) сүзеннән чыккандыр диләр. Ләкин бу ышандырмый. Шунсын да әйтеп үтәргә кирәк, файдаланылган бер сүзлектә дә ачит сүзе очрамый. Бу очракта А.К Матвеевның, бу атама монголларның ачит ( мәрхәмәтле мәгънәсендә) сүзеннән чыккан, дигән фикере белән килешергә була, чөнки, беренчедән, андый очраклар еш очрый; икенчедән, бүтән кабул итәрлек версияләр юк. Шунсын да әйтеп үтәргә була, татар һәм монгол телләре икесе дә бер алтай телләре семьясыннан бит. Шулай булгач, ачит монгол сүзе генә түгелдер. Җитмәсә, урыс галимнәре еш кына татарны монгол дип тә язалар.

Тагын бер версия: Татарстанда һәм Башкортостанда берничә Ашит атамасын алган авыллар бар. Ә ашит – борынгы төрки бабаларыбызның нәсел – ыру исеме. Югарыда китерелгән авторның уенча, ашит халык телендә ачитка әйләнгән.

Өченче вариант итеп, татарның әчетке сүзенә игътибар итәргә була.

Вахит Имамовның «Сәет батыр» дигән китабында Пугачев яулары заманында бу атаманың Ачыт формасында булуы әйтелә.

Б а р а б а, андый авыллар Свердловск өлкәсенең Әртә һәм Богданович авылларында бар. Шулай ук Курган, Томск, Новосибирск өлкәләрендә шулай аталган торак пунктлар бар.Ләкин иң кызыгы шунда: Бараба күп вакытта ниндидер торак пунктының кырыйдагы бер өлеше булып тора, һәм Свердловск өлкәсендә андый урыннар дистәләп икән. Шуларның берсе безнең Красноуфимск шәһәрендә.

УРГУ профессоры А.К.Матвеев язуы буенча (Географические названия УРАЛА. 1980 г.) бараба сүзе ничектер төрки-татар халкы белән бәйләнгән. Тагын Бараба даласы, бараба татарлары дигән атамалар да бар бит әле.

Урыс теленә бу сүз шулай ук татарлардан кергән һәм ул аларда авыл читен аңлата икән. М.Т.Муминов буенча бараба дигән кош та бар икән. Кайсыбер оста галимнәр, тикшеренүчеләр сүзе буенча, бараба ерак барма, дигәнне белдерә икән. Икенчеләре барам сүзеннән чыкканлыгын да әйтәләр.

Бу гипотезалар белән бер дә килешәсе килми, чөнки аларда логика , мәгънә юк. Беренчедән, бу бик күптәнге сүздер, шуңа күрә аның мәгънәсе онытылган. Икенчедән,ул сүз шул кадәр киң җәелгән булган, шундук аның бөтен татарлар өчен уртак, универсаль, көнкүреш белән бәйләнгән сүз булырга тиешлеге аңлашыла башлый.

Чыннан да бар икән Р.Әхмәтҗановның «Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге « дигән китабында андый сүз, бары тик, гадәттәгечә, урыслар тарафыннан бозылган.

Ул ике сүздән барлыкка килгән, дип уйларга була. Беренче вариант буенча, «бәй» (привязь) һәм «әрәбә» (сугылган ашлык, яки шуны өеп куя торган ябык урын). Димәк, авыл читендәге ат бәйли торган ябык урын, дип тә аңларга була.

Икенче вариант тәкъдим итәбез. «бай» һәм шул ук «әрәбә». Монсында «бай ындыр» (безнеңчә Ындыр боткасы яки Ындыр төбе). Русчасы-«богатый овин». Монсы атама бөтенләй яхшы яңгырый: олыраклардан кемнәр урак эше беткәннән соң « богатый овин, ындыр төбен» бәйрәм итмәгәннәр?

Шулай итеп, элек Болгар, дип аталган безнең ата-бабаларыбыз авылының (элек Красноуфимск шулай аталган) читендәрәк ашлык сугар өчен ябык урын, ягъни, бәй (бай) әрәбә булган, шунда атлар да тотканнар, бай әбенне дә бәйрәм иткәннәр.

Борынгыдан башлап, мал карап, ашлык үстереп яшәгән ата-бабаларыбыз өчен бараба бик табигый һәм матур атама.

Ләкин бараба сүзенең килеп чыгышы башка төрле итеп тә аңлатыла ала. Д.Исхаков һәм И. Измайлов буенча (Этнопол. история татар,2007 ел), себер татарлары составында бараба ыруы булганлыгы билгеле. Күчем ханның чирүендә «бараба» дип аталган дүрт ишле генә отряд булган. Димәк бу нәсел күп кенә җирләргә таралган булган һәм үзенең исемен калдырган. Ләкин өстәге вариант иплерәк тоела.

Сезнеңчә ничек, дуслар?

Баранча, Свердлов өлкәсендәге шул ук исемдәге елга һәм шәһәр тибындагы поселок. Бу төбәкне өйрәнүчеләр (В.А.Ложкин) әлеге атаманы татар телендәге беренче дигән сүздән чыккандыр, дип билгелиләр. Моны беренче версия дип карарга була. Ләкин, безнеңчә, яхшырак версияләр дә бар. Мәсәлән, галим О.Т. Молчанова язуы буенча, Алтай төркиләре телендә бараанчы дигән сүз бар икән. Ул караңгы су дигәнне белдерә. Алтайлыларның борынгы заманда күпләп Уралга, Көнчыгыш Европага күчүләрен искә алсаң, әлеге елгага исемне шулар биргән дип уйларга була.

Өченче вариант шундый: нугай татарларының Баранчы исемле югары катлау кешесе булган. Аның турыда Һади Атласиның тарихи романында язылган («Себер ханлыгы»). Әлеге елганың шушы кеше исемен алган булуы бер дә искитмәле хәл түгел, чөнки Уралдагы бик күп атамалар кеше исеменнән ясалган. Ә нугайларның, Казан ханлыгы юкка чыккач, бөтен Көньяк һәм Урта Уралны кулларында тотулары билгеле.

Б а р д а, Пермь өлкәсендә Сылва, Туйва, Сайгатка елгаларына коючы елга. Һәм шул ук исемдәге район үзәге, ягъни, шул ук өлкәдәге район үзәге, Әзербайҗан республикасындагы Барда шәһәре. Күрәбез ки, бу борынгы атама һәм ул төрки халыклар яшәгән җирләрдә күзәтелә. А.К.Матвеев әлеге сүзнең башкортның

б ә р з е , татарның б ә р д е сүзләреннән килеп чыккандыр, дип уйлый. Мөхтәрәм профессор белән бәхәсләшмибез, ләкин борынгырак чыганакларны актарабыз, чөнки бу атама архаизм түгел, һәм әлеге шәһәрләр дә су буенда урнашмаган.

Икенче бер вариант буенча, борынгы төрки сүзе б а р: бәр - бер (скат, склон) сүзенә бәйләргә була: бәрдә - «Т а у б и т е н д ә». Тагын бер вариант буенча «бар» сүзенә игътибар итик. Элек (олылар хәзер дә) бу сүзне «җитенкелек», «байлык» дигән мәгънәдә кулланганнар. Мәсәлән: «Бар өстенә бар яхшы, бал өстенә май яхшы»(Мәкаль). Димәк ул җирләрдә халык байлыкта, юкта түгел, барлыкта, барда яшәгәннәр. Соңгы вариант иплерәк күренә.

Әйтеп китик, Барда һәм аның районы тулысынча дип әйтерлек татарлар яшәгән җир. Соңгы елларда ул төбәктән берничә талантлы җырчы (Гүзәл Уразова, Чулпан Йосыпова) һ.б күренекле шәхесләр чыкты. Дөрес булса, Тукаебызның борынгы бабаларының берсе дә шуннан дигән хәбәр күренеп калды.

Билимбай, Свердловск өлкәсендә шәһәр тибындагы поселок. Тикшеренүчеләр бу атаманы Белембай (богатый знаниями) исемле башкорт яки татар исеменнән чыккандыр, дип фараз итәләр. Ләкин шунсын әйтергә кирәк, якын тирәдә яшәүче олы буын татарлар бу атаманы Биләмбай формасында әйтәләр иде. Бу инде биләмә (владение) сүзеннән чыккан исем, җире – суы күп булган бай исеме.

Әйтергә кирәк, бу тирәләрдәге Первоуральск, Ревда шәһәрләрендә һәм авылларда да татарлар байтак.

Б и с е р т ь, Өфе елгасының уң як кушылдыгы (Свердловск өлкәсе). Якын тирәдә яшәүче татарлар Б и с е р дип атыйлар. Тагын бер Бисер елгасы Пермь өлкәсендәге Койва елгасына коя. Киров өлкәсендәге Вятка елгасының да бер кушылдыгы Б и с е р а. Тикшеренүчеләр (В.И.Лыткин, Е.Е.Гуляев, А.К.Матвеев) бу атаманы финно-угор халыкларына нисбәтләп караганнар (коми телендәге с ь о р т – куаклык үскән дымлы урын, венгр телендәге в и з а р – су ташкыны), ләкин нәтиҗә уңышсыз чыккан.

Башта бу топонимга охшаш башка сүзләрне эзлибез, һәм шул ук Свердловск һәм Пермь өлкәләрендә С ы с е р т ь (елга һәм шәһәр), Кишерть елгасы ( элек К и ш с е р т ь булгандыр) атамаларын табабыз. Без бу сүзләрнең барысы өчен дә уртак булган с е р тамырын күрәбез. А.К. Матвеев буенча, -ть элементы рус теленнән кергән булырга тиеш, -а кушымчасы, гадәттә, елга исемнәренә өстәлә. Күрәбез ки, болар барысы да е л г а (гидроним) атамасын белдерәләр кебек. Инде борынгы сүзләр арасында с е р нең мәгънәсен эзлибез, һәм С ы р – Д а рь я г а (е л г а т а ш к ы н ы на охшаган) барып төртеләбез. М.Әхмәтҗановның «Нугай урдасы»нда «С ы р д и ң г е з е»н табабыз. Җитмәсә, Һ.Атласиның «Себер тарихы»нда «Җаек белән С ы р т арасы» дигән географик урынны күрәбез (Хәер, Һ.Атласи, монда с ы р дип язарга кирәкми микән, дип өсти).

Монда инде бу атама татарныкы гына микән, әллә башка төрки халыкларга да нисбәтле микән, дигән сорау туа. Төрки телләрдә «с» белән «ч» нең еш кына алмашынуын истә тотып, ч и р, ч е р, ч ы р дигән гидронимнарны эзлибез, һәм аларның да бик күп икәнен күрәбез: Ч и р, Черемшан, Черемош, Черах, Чиркей, Чирчик, Чермез һ.б. Бу атамаларның төрки халыклар регионнарында икәнен аңлыйсыздыр.

Димәк без елга сүзен китереп чыгардык. Уралда алар өчәү дип әйттек. Инде аларның атамасын аңлату кирәк. Б и с е р т ь – Би (бәк) елгасы – княжеская река,

С ы с е р т ь (Сыйсер) – Сый (бай) елга – река, богатая рыбой и т.д., Кишерть (Кишсерть, «с» төшеп калган) – кеш җәнлеге күп булган елга – соболиная река.

К а м а е л г а с ы, Иделнең кушылдыгы. Борынгы татар телендә Чулман дип аталган. Кечкенәрәк кенә икенче бер Кама елгасы Свердловск өлкәсендә Тавдага да коя һәм шулай ук Новосибирск өлкәсендә дә Кама елгачыгы бар. Әлбәттә, рус галимнәре бу атаманы төньяк халыклары телләреннән килеп чыккандыр яки борынгы ниндидер тарихта исеме калмаган халык телендәдер дип уйлыйлар. Шул фикерне исбат итәр өчен тува сүзе хем (елга), фин сүзе кюми (агым), себердәге хантлар сүзе кам (саф) һәм башкалар китерелә. Бары тик Кама елгасының буеннан-буена яшәп килгән татарлар сүзе генә игътибарга лаек түгел дип санала. Ләкин нәкъ менә Кама исемле елгаларның күбрәге татарлар яшәгән урыннарда булганлыгы уйланырга мәҗбүр итә дә инде. Җитмәсә татар телендә кама сүзе әле дә бар. Кама дип су җәнлеге выдраны, икенче бер җирдә кондызны атыйлар. Хәтта бу турыда җыр да булган: «Байлар кия кама бүрек, без киябез эшләпә...» Димәк, Кама – кама җәнлеге күп булган елга.

Икенче вариант буенча Кама кам, камлау сүзеннән чыккан, дип әйтергә була. Кам – борынгы ата-бабаларыбызның Тәңрегә табынган заманындагы дини рухание. Камлау - әлеге камның үзебезнең тәүге аллабызга табыну йолаларын үтәве. Моны алар су буенда кама тиресе ярдәмендә үткәргәннәр дә инде. Бу турыда гарәп Ибне - Фазлан язып калдырган. Димәк Кама – табыну елгасы, икенче вариант – изге елга.

К а с л и, Чиләбе өлкәсендәге Большие и Малые Касли күлләре буендагы шәһәр.

Тикшеренүчеләр Касли атамасын башта манси телендәге « хасли (мүкле)» сүзеннән чыккандыр, дип фараз итәләр, ахырда башкорт сүзе «казлы»га кайтып калалар(А.К.Матвеев). Гомүмән, әлеге автор белепме, белмиме, даими рәвештә татар һәм башкорт сүзләрен бутый. Соңгы очракта да шулай: казлы(гусиный) башкортча башкачарак бит. Кайвакытта татар сүзләрен казах телендәге сүзләр белән дә бутый. Мәсәлән, Карталы шәһәре атамасын казах сүзе кара таллы дан китереп чыгара. Бу инде хөрмәтле авторның, телләрне белмәгән килеш, шундый эшкә тотынуы күрсәтә: кара таллы татар сүзе бит.

Без исә бу атаманы кәсле сүзеннән килеп чыккандыр, дип уйлыйбыз. Акрын агучы елга төпләрендә, күлләрдә күп вакыт үлән, кәс була бит. Бу сусыл азыкны поши һәм боланнарның да яратып ашавы билгеле.

К а т а в – И в а н о в с к, Челябинск өлкәсенедә, Катав дип аталган елга буендагы шәһәр. А.Матвеев әлеге сүзнең башкорт сүзе «катыу»дан (загрязняющийся, пересыхающий) китереп чыгарылгандыр, дип уйлый. Икенче вариант итеп башкортның к а т а й этнонимыннан (кабилә, кавем атамасы) булырга тиеш, дип яза. Бу урында ул катайларның башкорт халкының борынгы нәселе, дип саный, ягъни ул башкорт галимнәренең язмаларын гына укыган. Баксаң, катайлар берничә төрки халыкларының борынгы ата-бабалары, һәм катайларның «эзе» Татарстанда да байтак. Һәм, гомумән, хатай – катай – кытай кланы Алтын Урдада һәм Нугай урдасында зур урын алып торган татарлар нәселе (Д.М.Исхаков, И.Л.Измайлов «Этнополит. история татар, 2007г.») .

Ә «катав» сүзенә килгәндә, аны татарның к а т а у (крепость, ныгытма, кирмән) сүзенә бәйләргә кирәктер, чөнки, беренчедән, мәгнәсе тәңгәл килә, икенчедән, татар телендә, «в» дип язылган, ләкин «у» дип укыла торган сүзләр күп, мәсәлән: тавык – тауык, авыл – ауыл һ.б. Ә елганың атамасы шәһәрнекенә карата куелган булса кирәк, чөнки андый очраклар да байтак.

К а р а б о л к а, Челябинск өлкәсендәге Синара елгасының уң кушылдыгы. Н.И.Шувалов язуынча, бу атама, янәсе, урыслар тарафыннан башкортларның «Карабалык» сүзен үзгәртеп китереп чыгарылган. Чынында бу тирәдә татарлар яши һәм «линь» татарча да «кара балык». Ә менә ул тирәдәге татарлар бу атаманы «Караблак» дип әйтәләр, һәм аны «кара булак» черная речка сүзеннән китереп чыгарылганын да беләләр. Ә инде «Черная речка» дигән атама бик еш очрый.

Әле XX гасыр урталарында ук Караблак буендагы татарларның атом-төш коралы афәтеннән зур зыян күргәнлекләре билгеле (бу турыда Ф.Бәйрәмова язды). Челябинск тирәсендәге атом-төш коралы әзерләү заводында авария булып, зарарлы матдәләр җирләрне – суларны пычраткач, мондагы халыкка яшәү мөмкирлеге калмый. Авылларның кайсыларын икенче урынга күчерсәләр дә, татар авыллары шул ук урында калган.

К р а с н о у ф и м с к, Свердловск өлкәсенең көньяк- көнбатышындагы район үзәге. Шәһәрдә барысы 50 меңнән артык кеше яши, шуларның күп өлеше урыслар, берничә мең татар, мари һ.б.

Шәһәр салына башлаганчы (1736 ел) бу урындагы Кызыл Яр дигән җирдә Болгары дип аталган авыл булган. Бу исә бу тирәләрдә татарларның ата-бабалары саналган болгар халкы яшәгәнлекне күрсәтә. Тирә яктагы авыллар да татар авыллары булганнар (хәзер дә бу районда 15 татар авылы бар). Мондагы халык үзләрен Болгардан килгән халыкбыз, дип яздырган булганнар (болгарлар турында өстәрәк укырга була). Ләкин, өстәрәк язылганча, Красноуфимск татарлары күңгер (Пермь) татарлары составына керәләр, шулай булгач, алар монда болгарлардан да элек яшәгәннәрдер, дип әйтергә була.

Шәһәр башта Красноярск кирмәне (крепость) дип аталган, анда барлыгы 19 кеше яшәгән, соңрак татарлардан чыккан казаклар да хезмәт иткәннәр. Ул Уралда башкортлардан, казахлардан һ.б. сакланыр өчен төзелгән 21 кирмәннең берсе булган (А.Трофимов «Две крепости-соседки»). Бер заман Уфимск дип тә йөрткәннәр. Хәзерге Красноуфимск сүзе ике атамадан китереп чыгарылган. Шәһәрне башлап салучылар дип И. Кирилов һәм А.Тевкелев (патшага хезмәт итүче татар – Котлымөхәммәт) саналалар. Шәһәр эчендәге таш кыялар калдыклары астында элегрәк җир асты юллары да булган, дип яздылар төбәкне өйрәнүчеләр. Ләкин инде аларның керү урыннары күмелгән.

Красноуфимскта пристань да булган, һәм анда йөк ташучы пароходлар туктый торган булган. Хәзерге вакытта шәһәрдә өч чиркәү һәм бер мәчет эшли. Шунсын да әйтергә кирәк, Красноуфимск шәһәре турында әледән әле тарихи китаплар чыга тора, ләкин аларда татарларга урын бирелми, аларның тарихтагы урыны яшерелә. Ә менә шәһәрдә һәм районда булмаган дип әйтерлек башкортлар бу җирләрнең элеккеге хуҗалары, дип исәпләнәләр. Шәһәрдә һәм районда даими үткәрелә торган милли фестивальләрдә, конкурсларда, сабан туйларында һәм төрле концертларда урыслар, татарлар һәм марилар катнаша, башкортларның катнашканы юк, дип әйтерлек. Әйтергә була ки, әлеге мәдәни чаралар шушы тирәдәге татарлар яшәгән өч –дүрт районны берләштерәләр һәм бу тирәдәге татар культурысының чишмәсе саекмавын күрсәтәләр.