LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Tatarlar Kilä!
Total number of words is 1967
Total number of unique words is 1050
45.5 of words are in the 2000 most common words
60.3 of words are in the 5000 most common words
66.7 of words are in the 8000 most common words
– Şef! Şef! – yärdämçe kinät, işekne şakıldatmıyça yögerep kerde. – Şef, bez alardan signal alıp kaldık!
– Nindi signal? Ä şifrın açtıgızmı? – İvan Romanoviç yärdämçeläreneñ bolay işek şakıldatmıyça kerülären yaratmasa da, bu oçrakta tiz genä eşkä küçte, çönki açuın çıgara torgan vakıt tügellegen sizende.
– Yuk äle, läkin bezneñ şifrlauçılar eşkä kereşkännär inde.
– Şulay bulgaç kitegez, şifrın açkaç kına doklad belän kerersez! – dip, tavışına äzräk metall kuşıp, boyırdı Şef häm, yärdämçeseneñ çıguın kötep tormıyça, telefon trubkasın alıp uyına kilgän berençe nomernı cıya başladı.
Yärdämçeseneñ artınnan işek yabılgaç, Şef telefon trubkasın saldı häm inde dulkınlanuın yäşermiçä siğaretanı alıp çıgardı da anı aktivlaştırdı. Ä dulkınlanu öçen säbäp bar ide. Cir şarı orbitasında berençe tapkır yäşerenmiçä ikençe mädäniyätneñ kosmik korabı kilep çıktı. Berençe märtäbä anıñ belän ofitsial elemtägä kerergä mömkin buldı. İñ möhime, alar bezneñ signalga cavap birdelär. Bu bik möhim, bigräk tä häzerge vakıtta, çönki Cir Federatsiyäse çirattagı krizis arkasında. Bu anıñ, Öçençe Bötendönya sugışınnan soñ oyıştırılgan vakıtınnan alsañ, öçençe krizisı. Menä inde 60 yıl cir şarıbız tınıç-imin tormış itä, bu barısı da Räsäy-anabız arkasında, çönki ul planetabızdagı tärtipne kulında totu avırlıgın üz östenä aldı. İkençedän, sugıştan soñ planetabızdan küp kalmadı – yartı Evropa, yartı Aziyä, Afrika, Avstraliyä häm Könyak Amerika. Häm Antarktida da kaldı, läkin kemgä ul häzer kiräk, aña häzer kul citmi.
Härkemneñ äytüe buyınça, Öçençe Bötendönya sugışı atomlı bulırga tiyeş ide, läkin AKŞ häm Ğaräp däüläte ber-bersen bütän koral – tektonik koral belän üterdelär. Älbättä, başka däülätlärgä dä eläkkän, bigräk tä Aurupa karçıkka.
Yarıy äle, Räsäy üz vakıtında neytralitet alıp kalgan. Läkin ni disäñ dä, kirägençä eläkkän şul. Ä Kıtayga kübräk eläkkän, anıñ 1,5 milliardınnan küp tä bulsa 200 millionı kalgan. Bezdä 10 million gına cäzalangan – yarıy äle tigez cirlär häm diñgezlär yırak.
Ä menä kosmosnı taşlarga turı kilde, çönki köç citmäde anı totarga. Häzer inde anı iskä töşerä torgan vakıt. Dönya hucalıgı sugış aldınnan bulgan hälenä kiterelde, bu kilmeşäklär vakıtın belep kildelär, inde berkem dä kosmosnı kütärü öçen irtä äle dip avız açmas.
İvan Romanoviçnıñ tirän uyların diplomatik şakıldatu bülderde.
– Keregez! – dip mahsus kütärenke tavış belän endäşte Şef häm qanägätlänep uylap kuydı: “Minem mäktäp, yärdämçem añına kilgän”. Häm çınlap ta, bu yärdämçe ide, tik anıñ qıyäfäte, İvan Romanoviçnıñ kötüenä karşı, äzräk bozılgan ide.
– Ya, närsä anda, şifrnı açtıgızmı?
– Äye, açtık, tik ber närsäne añlıy almıybız.
– Närsä sezgä añlaşılmıy? Tekst mäğnäseme?
– Yuk, şunısı añlaşıla – bezne sälamlilär häm ofitsial keşelär belän elemtä sorıylar.
– Şulay bulgaç närsä añlaşılmıy? – dip kaşın kütärep soradı İvan Romanoviç.
– Añlıysızmı, närsä kilep çıga, bu kilmeşäklärneñ tele 85% tatar telenä turı kilä.
– Nindi telgä? – İvan Romanoviçka yalgış işetkän şikelle toyıldı.
– Tatar telenä, – dip kabatladı yärdämçe.
– Bu tögälme? – dip kabatlap soradı İvan Romanoviç, yärdämçeseneñ yalgışkan buluına ömeten äle özmiçä, menä häzer ul tözätep berär tatsı, tarsı yağni bulmasa tagın ikençe ber telne äyter dip kötte, läkin şuşı kotoçkıç tatar tele genä bulmasın.
– Tögäl, bez tikşerdek inde, hata yuk, bu tatar tele, – dip pışıldadı yärdämçe, şefına şundıy naçar yañalık äytkänenä üze dä şat tügel ide inde.
– Yarıy inde, – dide İvan Romanoviç ber minut tınıçlıktan soñ häm eşne dävam itärgä äzer ide. – Tatar tele ikän, yarıy, bu naçar häl, – dip añlaşılmaslık itep äytte häm östäp kuydı – alar öçen. Tiz genä miña tatar telen yahşı belüçe keşene tap, ä yahşısı – 5-6 keşe. Miña beldermäneñ tekstın bir. Tagın, bez alarnı karşı alırga şatbız dip citkeregez häm küreşü urını, vakıtı turında soraşıgız. Bette. Tukta, miña ber çınayak kofe kiteregez.
Yärdämçese kofe kitergännän soñ, İvan Romanoviç anı susagan kileş eçte dä uylarına çumdı. Şef üzen härvakıt çın rus keşese dip isäpli ide, häm şunı üzenä, ä bigräk tä başkalarga isbatlarga tırışa ide. Anı şulay änise tärbiyälägän – Arina Fedor kızı. Üz vakıtında ul anı, 5 yäşlek balanı, tatar ätisennän alıp kalgan. Häm şunlıktan ul rus ruhında tärbiyälängän. Ätiseneñ tatar buluın ul häterlätergä yaratmıy, zur hataga isäpli ide. Can eçendä ul çit qabilälärgä, ayıruça tatarlarga, ciränep karıy ide.
Şunlıktan ğomere aña şundıy “büläk” kitergängä käyefe kitte. İvan Romanoviç hätta çınında utırgan kreslosınıñ selkenep toruın sizde.
Tolmaçlar kilep citkäç, İvan Romanoviç yañadan yärdämçesen çakırtıp, kilmeşäklärdän kübräk mäğlümat alırga, häm, kiresençä, bezneñ turında äzräk mäğlümat birergä boyırık birde.
Kilmeşäklär bik teläp elemtägä kerdelär häm üzläre turında küp närsä söylädelär. Söyläşülär kızıklı näticälär birde: bu kilmeşäklär Marstan kilgännär, läkin alar çın marsiannar tügel. Öçençe Bötendönya sugışı aldınnan Cirdän küçep kitkän keşelärneñ tokımı.
Şefnıñ yärdämçeläre arhiv materialların kütärdelär häm, çınnan da, şundıy häl buluın raslıy torgan dokumentlarnı taptılar. Sugış aldı yıllarında Räsäydä Marska yäşärgä halık cibärü programması aktiv eşlängän. Läkin bar kıyınlık küçenergä teläüçelärneñ yuklıgında bulgan. Menä iñ serle papkalarnıñ bersendä raketanıñ buşatılganı häm halıknıñ cibärelgäne turında häbär itelgän dokument tabıldı. Şunda uk küçenüçe halıknıñ ber tatar avılı keşeläre bulganı turında iğlan itelä ide. Bu boyırık İvan Groznev tarafınnan birelgän bula.
Söyläşü barışında şundıy mäğlümat şefka ciñellek häm, şul uk vakıtta, bernikadär östenlek birde. Bolar çınnan da şul avıl halıknıñ tokımı, alar berençe könnän ük borıngı marsiannar mädäniyäteneñ kaldıklarına tap bulgannar häm şunıñ näticäsendä kırıs Mars şartlarında başta isän, annan soñ yäşäp kalgannar.
İvan Romanoviç süzne bu halıknıñ Räsäy-ananıñ, bigräk tä alarnı Marska cibärgän il aldındagı burıçı yagına borırga teläde. Şuşı fiker belän yaña marsiannar kileşmädelär. Alar fikerençä, Cir alarnı rähimsez eksperiment räveşendä Marska cibärep taşladı gına, alar turında bötenläy onıttı. Häm alarnıñ isän kalularında Räsäyneñ ber dä kereşmäse yuk.
Näticädä söyläşülär ber-beren añlaşu etabınnan hezmättäşlek uñayına citte. İvan Romanoviç ipläp kenä süzne marsiannarnı cir tugannarına yärdäm kürsätü mömkinleklärenä kagıldı. Tatar-marsiannar, alar şulay dip üzlären atıylar ide, moña karşı kilmädelär, läkin üzläre yagınnan ber şart kuydılar – Cir Federatsiyäse, şunnan çıgıp Räsäy inde, cir şarında yäşäüçe böten tatar halkına kiñ suverenitet birergä tiyeş. Şundıy şartlar belän Räsäy kileşä almıy ide, şunıñ öçen bu noktada söyläşülär tuktalıp kaldı. Yaña marsiannar uylarga ber atna vakıt birep, apparatların sünderdelär.
Böten cavaplılıknı üz östenä alıp, İvan Romanoviç zur kiñäşmä cıyarga buldı. Elemtä caylaştırılgannan soñ, Şef kiñäşmä äğzalarınıñ golografik surätlären karap çıgu belän tamak kırıp süzen başladı:
– Äfändelär! Min sezne kiñäş alu öçen cıydım. Berençedän, härkemegezgä bezneñ orbitada çit planeta keşeläre belän elemtä caylanuı turında citkeräsem kilä. Alar bezgä üzläreneñ yärdämen täqdim itälär. Bu yaña tehnologiyälärgä kagıla, şuşı tehnologiyälär energoresurslarnı ekonomiyä itärgä mömkinlek birä häm yırak kosmoska çıgunı ciñeläytäçäk. Läkin alar üzläreneñ şartların kuyalar: almaşka alar böten tatarlarga, alarnıñ babalarına, kiñ suverenitet birergä taläp itälär. Menä şundıy häl. Sezneñ fikerläregez nindi?
İke sekund tınlıktan soñ, başlandı:
– Menä alarga – kükiş!
– Totsınnar kapçıgımnı, tatarlarga – suverenitet! Berkayçan da şuña bulmaska.
– Ä närsä, uylap karasañ, ällä nindi ikençe däräcädäge millätkä suverenitet, şundıy täqdim öçen tatarlarga gına tügel, çukçalarga da ayırım däülät tözergä bula.
– Raketa belän alarnı şartlatırga gına!
– Tınıçlanıgız, tınıçlanıgız, – dip İvan Romanoviç hälne üz kulına alırga tırıştı. – Zinhar öçen, beräm, beräm söylägez. Süz saklau ministrına, İvanov äfändegä birelä.
Ä min üz süzemne äyttem inde, raketa belän alarnı şartlatırga.
Nigä? – dip Şef añlamıyça kaşın kütärde.
Ä başka kilmäsennär öçen.
– Konstruktiv uylamıysıñ, Semen Vasileviç. Ä iqtisad ministrı närsä diyär.
– Minemçä, bu täqdimne böten yaklap kararga kiräk, bar uñay häm kire yakların ülçärgä kiräk: bu kileşügä künep närsä kazanabız. Berençedän, iqtisad üseşenä kuätle törtü. İkençedän, ildä bezneñ ihtiramıbız danı kükkä hätle üsär. Ä anısı bik möhim, çönki ul Aziat berlege oyıştırılgan vakıttan töşenke häldä. Öçençedän, zur kosmoska çıgu. Ä närsä yugaltabız? Tik halık isäbennän ikençe urında torgan tatarlar milläte aldında bulgan östenlegebezne yugaltabız. Häm üzegez uylap karagız, närsä kübräk – uñay ällä kire yagıma.
– Ä menä ildäge ihtiram belän sin arttırıp cibärgänseñ, – dip kuşıldı eçke eşlär ministrı. – Küptän inde bölenep alıngan millät aldında ciñellek kürsätü nindi ihtiramga kitersen ikän.
– Nigä, minemçä, bötendönya cämğıyate monı ihtıyar cestı itep kabul itär.
– Näq köçsezlek bilgese itep bäyäläner bu, – dip karşı çıktı çit il eşläre ministrı.
– Şul, şul inde, tatarlarga buşlık birsäñ, häzer uk çeçennar, annarı başkirlar, yakutlar h.b. häräkätlänä başlar. Şul räveşle bötenläy koloniyälärsez kalırga mömkin, – dip süzgä eçke eşlär ministrı kuşıldı.
– Ä küpme şunda çeçennar häm başkalar kalgan, alarnı isäpkä dä almaska mömkin. İkençe eş – tadciklar häm äzärbäycannar, menä kaydan naçarlık kilä.
– Ä äzärbäycannarga karşı sez närsä äytä alasız? – dip kızulanıp kitte mädäniyät ministrı Äyüp ulı. – Bezneñ diaspora bälki başakalarga karaganda kübräk Räsäy danı öçen tırışa.
– Tınıçlanıgız, äfändelär, tınıçlanıgız! – dip İvan Romanoviçka tagın süzgä kuşılırga turı kilde. – Häzer süz tatarlar turında gına bara. Mömkin bit başta suverenitet birergä, annarı kire alırga. Patşa süze üzgärüçän. Bezgä iñ möhime tehnologiyälärne alırga, şunnan kürsäterbez bez alarga! 60 yıl eçendä küpme taralgannar alar, million, yäisä ike.
– Ä riza bulmasak närsä bulır? – dip sorau birde bu vakıtka qadär tınıç utırgan FKH (federal kurkınıçsızlık hezmäte) direktorı.
– Menä şul, FKH direktorı problemanıñ tamırın şunda uk kürä, – dip kuandı Şef häm östäp kuydı: Ä bernärsä bulmıy, alar bezgä ultimatum kuymadılar.
– Şulay uk bernärsä dä?
– Älbättä, bötenläy tügel, alarnıñ ğarizalarında Mars halkı barlık küçenergä teläüçelärne karşı alırga rizalıgın belderä.
– Menä iudalar, ä. Alar bit böten tatarlarnı üzlärenä tartıp alırlar häm beznekelär dä kitärgä bik riza bulırlar. Häteregezdäme, üz vakıtında İzrailgä küplär kittelär bit.
– Ä närsä, äydä, alıp kitsennär üzläreneñ böten tokımnarın, bezgä sularga ciñelräk bulır.
– Äye, ä kem armiyädä hezmät itär? – dip, saklau ministrı torıp kitte.
– Ä kem naloglarnı tülär, şul tatarlar bit byudcetnıñ 20% eşlilär, – dip kuşıldı iqtisad ministrı.
– Äye, cibärmibez bezneñ tatarlarnı.
– Minem añlavımça, ikençe variant berençesenä karaganda tagın da kileşsezräk. Şulay bulgaç, soraunı tavışlarga kuyam: kem çit planeta keşeläreneñ täqdimnäre belän kileşergä riza, kulıgıznı kütäregez. Dimäk, barıgız da riza, tik nigäder saklau ministrı karşı. Min sine añlamıym, Semen Vasileviç, sin yärdämläşügä dä karşı häm tatarlarnı birügä dä karşı. Närsä uylıysıñ? – dip kızıksındı Şef.
– Min dä riza, tik uylanıp kına kalganmın, – dip bik tiz karaşın tözätep äytte saklau ministrı.
İvan Romanoviç, kiñäşmä betkäç, yärdämçesenä çit planeta keşelärenä cavap kaytarırga häm oçraşu urını häm vakıtı turında söyläşergä boyırık birde.
***
Kön bik matur ide. Yılnıñ bu vakıtına has bulgança, böten kükne bolıtlar basıp ala torgan ide, läkin bügen alar nişläpter taralıştı. Bälki sinoptiklar tırışkannardır. Şef, başın gorur kütärep, yakın keşeläre arasında tora , cil anıñ agarıp kitkän çäçläre belän uynıy ide.
Oçraşu urını itep Kızıl mäydan saylangan ide häm böten dönyaga kürsätelä. İvan Romanoviç dulkınlanıp üz eçendä: “Rähim itegez, qaderle marsiannar!” digän sälamläü süzlären kabatlıy ide. Döresen äytkändä, ul üzen niçekter tupas itep toya, läkin berkemgä dä sizdermäskä tırışa. Şundıy situatsiyälärdä bulu iñ naçarı tügel. Svitasın küze belän äyländerep çıkkaç, nigäder saklau ministrınıñ yuklıgın kürde. Yärdämçesenä äylänep sorarga gına telägän ide, läkin ölgermäde, çönki mäydandagı halık dulkınlanıp kitte. Härkem başın yugarga kütärde, kıçkırıştı: “Änä ul, kilä!”. Başın kütärgäç, Şef üze dä kiñ zäñgär küktä küz aldında zuraya torgan ak noktanı kürde. İvan Romanoviç tagın ber märtäbä tirä-yagına, tikşerep, küz töşerde. “Kayda şul Semen Vasileviç? Oşamıy bu miña”, – dip uylap kına ölgerde, häm şul uk vakıtnı halık: “Ah!” itte. “Närsä, närsä buldı?” – dip uyladı Şef häm şunda uk üze dä kürde – havada raketanıñ ak eze tiz genä töşep kilgän apparat yanına citep kilä ide.
– Bu tagın närsä! – dip kenä äytep ölgerde İvan Romanoviç häm şul uk mizgeldä hava yaktırıp çıktı.
Şef bik ozak küzlären açarga kurkıp tordı, ä açkaç, ni kürsen: apparat, berni bulmaganday töşep kilä, ä raketadan tik töten bolıtı häm yanıp torgan kaldıkları gına kalgan. Apparat töşep, işege açılgan vakıtta da İvan Romanoviç äle ise kitkän häldä tora ide.
– Sez bezne aldadıgız, – dip çista rus telendä äytelgän katı tavış işetelde mäydan östendä, – läkin bez sezne gafu itäbez. Ämma bez sezneñ planetagızda bulgan koral zapaslarıgıznı beterdek.
Bu vakıtkaçı tın torgan mäydan görläp kitte: “Ura! Yäşäsennär yaña marsiannar! Yäşäsennär tatarlar! Yäşäsen böten dönyada tınıçlık!”
***
İvan Ramazanoviç qanäğat ide. Sabantuy menä digän ütte. Bigräk tä Mars kunaklarına oşadı, şul räveşle anıñ tatar telendä yasalgan çıgışı. Yazmışı aña tatar ätisen birgänenä, niçek bulsa da, kuandıra ide. İvan Ramazanoviç – bu bit İvan Romanoviçka karaganda yahşırak işetelä. Läkin iseme beraz kauşata, uylap kararga kiräk, bälki İbrahim yäisä İslam digän isemgä almaştırırga?
Häzer bit dönyada barlık tatar närsälär modaga kerde – yäşlär Marstan kiterelgän tatar biyulärennän, cırlarınnan erep kitä. Modanıñ yugarı noktası itep mahsus yasalgan marsiannar käläpüşe. Ul fotoelementlardan tora, ä alar üz çiratında energiyä birälär.
Ä kino, ä hezmät tehnikası h.b, h.b. Barısın isäpläp tä çıgıp bulmıy. Niçek bez şul cille neçkä äyberlärsez yäşädek inde. Läkin, tatar-marsiannar digänçä “Donya tegäri”, mägnäse şundıy: “Här närsä ber urında kalmıy, agıp, üzgärtep tora”. İn mäğlüm, monda anıñ da kuşılganı bar.
Hantı-Mansiyk - 2008
– Nindi signal? Ä şifrın açtıgızmı? – İvan Romanoviç yärdämçeläreneñ bolay işek şakıldatmıyça kerülären yaratmasa da, bu oçrakta tiz genä eşkä küçte, çönki açuın çıgara torgan vakıt tügellegen sizende.
– Yuk äle, läkin bezneñ şifrlauçılar eşkä kereşkännär inde.
– Şulay bulgaç kitegez, şifrın açkaç kına doklad belän kerersez! – dip, tavışına äzräk metall kuşıp, boyırdı Şef häm, yärdämçeseneñ çıguın kötep tormıyça, telefon trubkasın alıp uyına kilgän berençe nomernı cıya başladı.
Yärdämçeseneñ artınnan işek yabılgaç, Şef telefon trubkasın saldı häm inde dulkınlanuın yäşermiçä siğaretanı alıp çıgardı da anı aktivlaştırdı. Ä dulkınlanu öçen säbäp bar ide. Cir şarı orbitasında berençe tapkır yäşerenmiçä ikençe mädäniyätneñ kosmik korabı kilep çıktı. Berençe märtäbä anıñ belän ofitsial elemtägä kerergä mömkin buldı. İñ möhime, alar bezneñ signalga cavap birdelär. Bu bik möhim, bigräk tä häzerge vakıtta, çönki Cir Federatsiyäse çirattagı krizis arkasında. Bu anıñ, Öçençe Bötendönya sugışınnan soñ oyıştırılgan vakıtınnan alsañ, öçençe krizisı. Menä inde 60 yıl cir şarıbız tınıç-imin tormış itä, bu barısı da Räsäy-anabız arkasında, çönki ul planetabızdagı tärtipne kulında totu avırlıgın üz östenä aldı. İkençedän, sugıştan soñ planetabızdan küp kalmadı – yartı Evropa, yartı Aziyä, Afrika, Avstraliyä häm Könyak Amerika. Häm Antarktida da kaldı, läkin kemgä ul häzer kiräk, aña häzer kul citmi.
Härkemneñ äytüe buyınça, Öçençe Bötendönya sugışı atomlı bulırga tiyeş ide, läkin AKŞ häm Ğaräp däüläte ber-bersen bütän koral – tektonik koral belän üterdelär. Älbättä, başka däülätlärgä dä eläkkän, bigräk tä Aurupa karçıkka.
Yarıy äle, Räsäy üz vakıtında neytralitet alıp kalgan. Läkin ni disäñ dä, kirägençä eläkkän şul. Ä Kıtayga kübräk eläkkän, anıñ 1,5 milliardınnan küp tä bulsa 200 millionı kalgan. Bezdä 10 million gına cäzalangan – yarıy äle tigez cirlär häm diñgezlär yırak.
Ä menä kosmosnı taşlarga turı kilde, çönki köç citmäde anı totarga. Häzer inde anı iskä töşerä torgan vakıt. Dönya hucalıgı sugış aldınnan bulgan hälenä kiterelde, bu kilmeşäklär vakıtın belep kildelär, inde berkem dä kosmosnı kütärü öçen irtä äle dip avız açmas.
İvan Romanoviçnıñ tirän uyların diplomatik şakıldatu bülderde.
– Keregez! – dip mahsus kütärenke tavış belän endäşte Şef häm qanägätlänep uylap kuydı: “Minem mäktäp, yärdämçem añına kilgän”. Häm çınlap ta, bu yärdämçe ide, tik anıñ qıyäfäte, İvan Romanoviçnıñ kötüenä karşı, äzräk bozılgan ide.
– Ya, närsä anda, şifrnı açtıgızmı?
– Äye, açtık, tik ber närsäne añlıy almıybız.
– Närsä sezgä añlaşılmıy? Tekst mäğnäseme?
– Yuk, şunısı añlaşıla – bezne sälamlilär häm ofitsial keşelär belän elemtä sorıylar.
– Şulay bulgaç närsä añlaşılmıy? – dip kaşın kütärep soradı İvan Romanoviç.
– Añlıysızmı, närsä kilep çıga, bu kilmeşäklärneñ tele 85% tatar telenä turı kilä.
– Nindi telgä? – İvan Romanoviçka yalgış işetkän şikelle toyıldı.
– Tatar telenä, – dip kabatladı yärdämçe.
– Bu tögälme? – dip kabatlap soradı İvan Romanoviç, yärdämçeseneñ yalgışkan buluına ömeten äle özmiçä, menä häzer ul tözätep berär tatsı, tarsı yağni bulmasa tagın ikençe ber telne äyter dip kötte, läkin şuşı kotoçkıç tatar tele genä bulmasın.
– Tögäl, bez tikşerdek inde, hata yuk, bu tatar tele, – dip pışıldadı yärdämçe, şefına şundıy naçar yañalık äytkänenä üze dä şat tügel ide inde.
– Yarıy inde, – dide İvan Romanoviç ber minut tınıçlıktan soñ häm eşne dävam itärgä äzer ide. – Tatar tele ikän, yarıy, bu naçar häl, – dip añlaşılmaslık itep äytte häm östäp kuydı – alar öçen. Tiz genä miña tatar telen yahşı belüçe keşene tap, ä yahşısı – 5-6 keşe. Miña beldermäneñ tekstın bir. Tagın, bez alarnı karşı alırga şatbız dip citkeregez häm küreşü urını, vakıtı turında soraşıgız. Bette. Tukta, miña ber çınayak kofe kiteregez.
Yärdämçese kofe kitergännän soñ, İvan Romanoviç anı susagan kileş eçte dä uylarına çumdı. Şef üzen härvakıt çın rus keşese dip isäpli ide, häm şunı üzenä, ä bigräk tä başkalarga isbatlarga tırışa ide. Anı şulay änise tärbiyälägän – Arina Fedor kızı. Üz vakıtında ul anı, 5 yäşlek balanı, tatar ätisennän alıp kalgan. Häm şunlıktan ul rus ruhında tärbiyälängän. Ätiseneñ tatar buluın ul häterlätergä yaratmıy, zur hataga isäpli ide. Can eçendä ul çit qabilälärgä, ayıruça tatarlarga, ciränep karıy ide.
Şunlıktan ğomere aña şundıy “büläk” kitergängä käyefe kitte. İvan Romanoviç hätta çınında utırgan kreslosınıñ selkenep toruın sizde.
Tolmaçlar kilep citkäç, İvan Romanoviç yañadan yärdämçesen çakırtıp, kilmeşäklärdän kübräk mäğlümat alırga, häm, kiresençä, bezneñ turında äzräk mäğlümat birergä boyırık birde.
Kilmeşäklär bik teläp elemtägä kerdelär häm üzläre turında küp närsä söylädelär. Söyläşülär kızıklı näticälär birde: bu kilmeşäklär Marstan kilgännär, läkin alar çın marsiannar tügel. Öçençe Bötendönya sugışı aldınnan Cirdän küçep kitkän keşelärneñ tokımı.
Şefnıñ yärdämçeläre arhiv materialların kütärdelär häm, çınnan da, şundıy häl buluın raslıy torgan dokumentlarnı taptılar. Sugış aldı yıllarında Räsäydä Marska yäşärgä halık cibärü programması aktiv eşlängän. Läkin bar kıyınlık küçenergä teläüçelärneñ yuklıgında bulgan. Menä iñ serle papkalarnıñ bersendä raketanıñ buşatılganı häm halıknıñ cibärelgäne turında häbär itelgän dokument tabıldı. Şunda uk küçenüçe halıknıñ ber tatar avılı keşeläre bulganı turında iğlan itelä ide. Bu boyırık İvan Groznev tarafınnan birelgän bula.
Söyläşü barışında şundıy mäğlümat şefka ciñellek häm, şul uk vakıtta, bernikadär östenlek birde. Bolar çınnan da şul avıl halıknıñ tokımı, alar berençe könnän ük borıngı marsiannar mädäniyäteneñ kaldıklarına tap bulgannar häm şunıñ näticäsendä kırıs Mars şartlarında başta isän, annan soñ yäşäp kalgannar.
İvan Romanoviç süzne bu halıknıñ Räsäy-ananıñ, bigräk tä alarnı Marska cibärgän il aldındagı burıçı yagına borırga teläde. Şuşı fiker belän yaña marsiannar kileşmädelär. Alar fikerençä, Cir alarnı rähimsez eksperiment räveşendä Marska cibärep taşladı gına, alar turında bötenläy onıttı. Häm alarnıñ isän kalularında Räsäyneñ ber dä kereşmäse yuk.
Näticädä söyläşülär ber-beren añlaşu etabınnan hezmättäşlek uñayına citte. İvan Romanoviç ipläp kenä süzne marsiannarnı cir tugannarına yärdäm kürsätü mömkinleklärenä kagıldı. Tatar-marsiannar, alar şulay dip üzlären atıylar ide, moña karşı kilmädelär, läkin üzläre yagınnan ber şart kuydılar – Cir Federatsiyäse, şunnan çıgıp Räsäy inde, cir şarında yäşäüçe böten tatar halkına kiñ suverenitet birergä tiyeş. Şundıy şartlar belän Räsäy kileşä almıy ide, şunıñ öçen bu noktada söyläşülär tuktalıp kaldı. Yaña marsiannar uylarga ber atna vakıt birep, apparatların sünderdelär.
Böten cavaplılıknı üz östenä alıp, İvan Romanoviç zur kiñäşmä cıyarga buldı. Elemtä caylaştırılgannan soñ, Şef kiñäşmä äğzalarınıñ golografik surätlären karap çıgu belän tamak kırıp süzen başladı:
– Äfändelär! Min sezne kiñäş alu öçen cıydım. Berençedän, härkemegezgä bezneñ orbitada çit planeta keşeläre belän elemtä caylanuı turında citkeräsem kilä. Alar bezgä üzläreneñ yärdämen täqdim itälär. Bu yaña tehnologiyälärgä kagıla, şuşı tehnologiyälär energoresurslarnı ekonomiyä itärgä mömkinlek birä häm yırak kosmoska çıgunı ciñeläytäçäk. Läkin alar üzläreneñ şartların kuyalar: almaşka alar böten tatarlarga, alarnıñ babalarına, kiñ suverenitet birergä taläp itälär. Menä şundıy häl. Sezneñ fikerläregez nindi?
İke sekund tınlıktan soñ, başlandı:
– Menä alarga – kükiş!
– Totsınnar kapçıgımnı, tatarlarga – suverenitet! Berkayçan da şuña bulmaska.
– Ä närsä, uylap karasañ, ällä nindi ikençe däräcädäge millätkä suverenitet, şundıy täqdim öçen tatarlarga gına tügel, çukçalarga da ayırım däülät tözergä bula.
– Raketa belän alarnı şartlatırga gına!
– Tınıçlanıgız, tınıçlanıgız, – dip İvan Romanoviç hälne üz kulına alırga tırıştı. – Zinhar öçen, beräm, beräm söylägez. Süz saklau ministrına, İvanov äfändegä birelä.
Ä min üz süzemne äyttem inde, raketa belän alarnı şartlatırga.
Nigä? – dip Şef añlamıyça kaşın kütärde.
Ä başka kilmäsennär öçen.
– Konstruktiv uylamıysıñ, Semen Vasileviç. Ä iqtisad ministrı närsä diyär.
– Minemçä, bu täqdimne böten yaklap kararga kiräk, bar uñay häm kire yakların ülçärgä kiräk: bu kileşügä künep närsä kazanabız. Berençedän, iqtisad üseşenä kuätle törtü. İkençedän, ildä bezneñ ihtiramıbız danı kükkä hätle üsär. Ä anısı bik möhim, çönki ul Aziat berlege oyıştırılgan vakıttan töşenke häldä. Öçençedän, zur kosmoska çıgu. Ä närsä yugaltabız? Tik halık isäbennän ikençe urında torgan tatarlar milläte aldında bulgan östenlegebezne yugaltabız. Häm üzegez uylap karagız, närsä kübräk – uñay ällä kire yagıma.
– Ä menä ildäge ihtiram belän sin arttırıp cibärgänseñ, – dip kuşıldı eçke eşlär ministrı. – Küptän inde bölenep alıngan millät aldında ciñellek kürsätü nindi ihtiramga kitersen ikän.
– Nigä, minemçä, bötendönya cämğıyate monı ihtıyar cestı itep kabul itär.
– Näq köçsezlek bilgese itep bäyäläner bu, – dip karşı çıktı çit il eşläre ministrı.
– Şul, şul inde, tatarlarga buşlık birsäñ, häzer uk çeçennar, annarı başkirlar, yakutlar h.b. häräkätlänä başlar. Şul räveşle bötenläy koloniyälärsez kalırga mömkin, – dip süzgä eçke eşlär ministrı kuşıldı.
– Ä küpme şunda çeçennar häm başkalar kalgan, alarnı isäpkä dä almaska mömkin. İkençe eş – tadciklar häm äzärbäycannar, menä kaydan naçarlık kilä.
– Ä äzärbäycannarga karşı sez närsä äytä alasız? – dip kızulanıp kitte mädäniyät ministrı Äyüp ulı. – Bezneñ diaspora bälki başakalarga karaganda kübräk Räsäy danı öçen tırışa.
– Tınıçlanıgız, äfändelär, tınıçlanıgız! – dip İvan Romanoviçka tagın süzgä kuşılırga turı kilde. – Häzer süz tatarlar turında gına bara. Mömkin bit başta suverenitet birergä, annarı kire alırga. Patşa süze üzgärüçän. Bezgä iñ möhime tehnologiyälärne alırga, şunnan kürsäterbez bez alarga! 60 yıl eçendä küpme taralgannar alar, million, yäisä ike.
– Ä riza bulmasak närsä bulır? – dip sorau birde bu vakıtka qadär tınıç utırgan FKH (federal kurkınıçsızlık hezmäte) direktorı.
– Menä şul, FKH direktorı problemanıñ tamırın şunda uk kürä, – dip kuandı Şef häm östäp kuydı: Ä bernärsä bulmıy, alar bezgä ultimatum kuymadılar.
– Şulay uk bernärsä dä?
– Älbättä, bötenläy tügel, alarnıñ ğarizalarında Mars halkı barlık küçenergä teläüçelärne karşı alırga rizalıgın belderä.
– Menä iudalar, ä. Alar bit böten tatarlarnı üzlärenä tartıp alırlar häm beznekelär dä kitärgä bik riza bulırlar. Häteregezdäme, üz vakıtında İzrailgä küplär kittelär bit.
– Ä närsä, äydä, alıp kitsennär üzläreneñ böten tokımnarın, bezgä sularga ciñelräk bulır.
– Äye, ä kem armiyädä hezmät itär? – dip, saklau ministrı torıp kitte.
– Ä kem naloglarnı tülär, şul tatarlar bit byudcetnıñ 20% eşlilär, – dip kuşıldı iqtisad ministrı.
– Äye, cibärmibez bezneñ tatarlarnı.
– Minem añlavımça, ikençe variant berençesenä karaganda tagın da kileşsezräk. Şulay bulgaç, soraunı tavışlarga kuyam: kem çit planeta keşeläreneñ täqdimnäre belän kileşergä riza, kulıgıznı kütäregez. Dimäk, barıgız da riza, tik nigäder saklau ministrı karşı. Min sine añlamıym, Semen Vasileviç, sin yärdämläşügä dä karşı häm tatarlarnı birügä dä karşı. Närsä uylıysıñ? – dip kızıksındı Şef.
– Min dä riza, tik uylanıp kına kalganmın, – dip bik tiz karaşın tözätep äytte saklau ministrı.
İvan Romanoviç, kiñäşmä betkäç, yärdämçesenä çit planeta keşelärenä cavap kaytarırga häm oçraşu urını häm vakıtı turında söyläşergä boyırık birde.
***
Kön bik matur ide. Yılnıñ bu vakıtına has bulgança, böten kükne bolıtlar basıp ala torgan ide, läkin bügen alar nişläpter taralıştı. Bälki sinoptiklar tırışkannardır. Şef, başın gorur kütärep, yakın keşeläre arasında tora , cil anıñ agarıp kitkän çäçläre belän uynıy ide.
Oçraşu urını itep Kızıl mäydan saylangan ide häm böten dönyaga kürsätelä. İvan Romanoviç dulkınlanıp üz eçendä: “Rähim itegez, qaderle marsiannar!” digän sälamläü süzlären kabatlıy ide. Döresen äytkändä, ul üzen niçekter tupas itep toya, läkin berkemgä dä sizdermäskä tırışa. Şundıy situatsiyälärdä bulu iñ naçarı tügel. Svitasın küze belän äyländerep çıkkaç, nigäder saklau ministrınıñ yuklıgın kürde. Yärdämçesenä äylänep sorarga gına telägän ide, läkin ölgermäde, çönki mäydandagı halık dulkınlanıp kitte. Härkem başın yugarga kütärde, kıçkırıştı: “Änä ul, kilä!”. Başın kütärgäç, Şef üze dä kiñ zäñgär küktä küz aldında zuraya torgan ak noktanı kürde. İvan Romanoviç tagın ber märtäbä tirä-yagına, tikşerep, küz töşerde. “Kayda şul Semen Vasileviç? Oşamıy bu miña”, – dip uylap kına ölgerde, häm şul uk vakıtnı halık: “Ah!” itte. “Närsä, närsä buldı?” – dip uyladı Şef häm şunda uk üze dä kürde – havada raketanıñ ak eze tiz genä töşep kilgän apparat yanına citep kilä ide.
– Bu tagın närsä! – dip kenä äytep ölgerde İvan Romanoviç häm şul uk mizgeldä hava yaktırıp çıktı.
Şef bik ozak küzlären açarga kurkıp tordı, ä açkaç, ni kürsen: apparat, berni bulmaganday töşep kilä, ä raketadan tik töten bolıtı häm yanıp torgan kaldıkları gına kalgan. Apparat töşep, işege açılgan vakıtta da İvan Romanoviç äle ise kitkän häldä tora ide.
– Sez bezne aldadıgız, – dip çista rus telendä äytelgän katı tavış işetelde mäydan östendä, – läkin bez sezne gafu itäbez. Ämma bez sezneñ planetagızda bulgan koral zapaslarıgıznı beterdek.
Bu vakıtkaçı tın torgan mäydan görläp kitte: “Ura! Yäşäsennär yaña marsiannar! Yäşäsennär tatarlar! Yäşäsen böten dönyada tınıçlık!”
***
İvan Ramazanoviç qanäğat ide. Sabantuy menä digän ütte. Bigräk tä Mars kunaklarına oşadı, şul räveşle anıñ tatar telendä yasalgan çıgışı. Yazmışı aña tatar ätisen birgänenä, niçek bulsa da, kuandıra ide. İvan Ramazanoviç – bu bit İvan Romanoviçka karaganda yahşırak işetelä. Läkin iseme beraz kauşata, uylap kararga kiräk, bälki İbrahim yäisä İslam digän isemgä almaştırırga?
Häzer bit dönyada barlık tatar närsälär modaga kerde – yäşlär Marstan kiterelgän tatar biyulärennän, cırlarınnan erep kitä. Modanıñ yugarı noktası itep mahsus yasalgan marsiannar käläpüşe. Ul fotoelementlardan tora, ä alar üz çiratında energiyä birälär.
Ä kino, ä hezmät tehnikası h.b, h.b. Barısın isäpläp tä çıgıp bulmıy. Niçek bez şul cille neçkä äyberlärsez yäşädek inde. Läkin, tatar-marsiannar digänçä “Donya tegäri”, mägnäse şundıy: “Här närsä ber urında kalmıy, agıp, üzgärtep tora”. İn mäğlüm, monda anıñ da kuşılganı bar.
Hantı-Mansiyk - 2008
You have read 1 text from Tatar literature.