Tatar Halkı Häm Tatarstan Tarihı - 16

Kazan monıñ üçen kaytarırga bula, ruslarnıñ çik buyı şähärlärenä berniçä tarafka gaskärlär cibärelä. Alar tönyakta uñışka ireşälär, ä könyakta yugaltularga duçar bulalar. Şul uk vakıtta Vyatka uşkuynikları hanlıknıñ könçıgış rayonnarına höcüm itälär, Vyatka häm Kamada tatar säüdägärläreney korabların da talıylar. Alarga karşı Kazannan gaskär cibärelep, ul Vyatka cirläreneñ üzäge bulıp isäplängän Hlınov şähären ala häm aña baş itep tatar hakimen kuyıp kayta.
1469 yılda Mäskäü kasıymlılarnı katnaştırmıyça gına Kazanga üz yavın oyıştıra häm tagın uñışsızlıkka yulıga. Ruslarnıñ ike törkem gaskär belän—berse Nicniy Novgorodtan İdel buylap häm ikençese Ustyug şähärennän tönyak yuldan İdelgä taba Moloka, Vyatka häm Kama buylap Kazanga ber ük vakıtta barıp citärgä häm anı kamap alırga digän uyları tagın barıp çıkmıy. Gaskärlär ikese ber ük vakıtta kilep citä almıy, tatarlar alarnı berämläp yuk itälär. Bu häl may häm iyün aylarında bula. Bu ike törkem, kire kaytkanda Nicniy Novgorodta oçraşıp häm tagın baytak köç tuplap, sentyabrdä yañadan Kazan yulına çıga, tik eş bäreleşkä qadär barıp citmi, solıh tözelä. Bu kileşü Kazannan bigräk Mäskäüneñ üze öçen kiräk bula, çönki näq şul çakta möstäqıyl Novgorod cire belän mönäsäbätlär kinät kiyerenkelängän, ä könyakta Rus öçen hiç tä kiräkmägän Litva-Urda (Zur Urda) berlege barlıkka kilgän bula.
1478 yılda İvan III Novgorodka berniçä yau oyıştıra häm anı Rus däülätenä kuşa, şunıñ belän Kazanga karşı yañadan häräkätlär başlau öçen mömkinlek ala. Tatarlar şul kışnı, üzeneñ bäysezlegen daulıy başlagan Hlınovka yauga barıp, annan äsirlär alıp kaytalar. Bu vakıyga Mäskäüneñ Kazanga yaña höcümnär başlap cibärüe öçen ber sıltauga äverelä. Şul uk yılnıñ yazında oyıştırılgan pohod ruslar öçen uñışsız tämamlana, şulay bulsa da, monnan 9 yıl elek tözelgän kileşü yañadan ozaytıla. Kızganıçka karşı, tarihi çıganaklar, 1469 yılda Kazan hanlıgınıñ rus äsirlären azat itärgä rizalık birüen terkäü belän çiklänep, bu solıhnıñ başka şartların kürsätmägännär. 1479 yılda İbrahim han ülep, anıñ ike hatınınnan biş ulı kala: berençe hatını Fatıymadan İlham, Hodaygıl häm Mäliktahir, ä ikençe hatını Nursoltannan Möhämmätämin belän Gabdellatıyf. Bu vakıtta Kazan hanlıgınıñ tışkı säyäsäten bilgeläüdä zur urın totkan ike partiyä oyışıp citä. Alarnıñ Fatıyma citäkçelegendäge berençese Şärıkka, Nugay urdasına, anıñ aşa Urta Aziyägä yöz tota. İkençese—Nursoltan yaklısı—Mäskäü belän kileşü tözü yagında bula. Alar, ruslar belän tatu mönäsäbättä yäşäp, ilneñ bäysezlegen saklarga telilär.
Şärık partiyäse ciñep çıga häm ul tähetkä, haklı varis bularak, İlhamnı utırta. Nursoltan Kırım hanı Miñlegäräygä kiyäügä çıga häm üze belän keçe yäştäge ulı Gabdellatıyfnı da alıp kitä. Ölkän ulı 10 yäşlek Möhämmätämin Mäskäügä ozatıla, häm tizdän aña Kaşira şähäre belän idarä itüne tapşıralar.
İlham äniseneñ säyäsäten ütkärä başlıy. Bu, älbättä, İvan III gä oşamıy, häm ul 1482 yılda Kazanga gaskär cibärä. Gaskär berençe tapkır bularak puşkalar belän korallandırıla häm anı çıgışı belän grek bulgan nemets incenerı Aristotel citäkli. İlham hökümäte, gaskärneñ Nicniy Novgorodka kilep citüen işetkäç, solıh sorıy, bu solıh Mäskäügä faydalı şartlarda kabul itelä.
İlham ätisendäge säyäsi häm däülät eşleklese sıyfatlarına iyä bulmagan. Näq menä anıñ idarä itü yıllarında ıgı-zıgılar başlangan, häm Kazan hanlıgı üzeneñ tübängä taba töşü çorına kilep kergän. Döres, soñrak kütäreleş, däülätneñ kuäte bilgele ber däräcädä üskän çorlar da bulmagan tügel. Läkin ul inde Mähmütäk häm İbrahim hannar däverenä has elekkege kuäten torgıza almagan. Mäskäüneñ Kazan eşlärenä katnaşuı yıldan-yıl nıgrak sizelä bargan. Mäsälän, 1484 häm 1485 yıllarda Kazanga härbi otryadlar kilgän, häm alar çiratlap Möhämmätämin belän İlhamnı alıştırıp utırtkannar. Nihayät, 1487 yılda Kazanga çirattagı bik zur yau kilgän häm, ike ay çaması kamap torgannan soñ, 9 iyüldä rus gaskärläre şähärgä bärep kergän, Mäskäü yaklı partiyä İlhamnı tähettän töşergän häm anı Mäskäü voyıvodasına totıp birgän.
Hannı änise, ike hatını, tugannarı belän bergä Mäskäügä alıp kitkännär. İlhamnıñ üzen Vologdaga sörgännär häm ul şunda ülgän. Başkaların şul uk Vologda cirendäge rus şähäre Kargolomga ozatkannar. Alar da anda avır yazmışka duçar itelgännär. Ozak tormıyça hanbikä Fatıyma häm anıñ ulı Mäliktahir da ülgän. Mäliktahirnıñ ike ulı çukındırılgan, häm alar soñınnan rus däülätendä törleçä hezmät itkännär. İlhamnıñ bertugan enese Hodaygıl da Petr İbrahimoviç isemendä çukındırılgan. Tizdän ul sak astınnan çıgarılgan häm İvan III neñ bertugan señelesenä öylängän. Hanzadä 1523 yılda ülgän, häm anıñ tabutı Mäskäü Kremleneñ Arhangel soborına rus patşaları häm olı kenäzläre belän yänäşä kuyılgan.
Kazan tähetenä Möhämmätämin utırtılgan. Ul Mäskäü kuygan varis sıyfatında 1496 yılga qadär idarä itkän. 1487 yılda Kazannı basıp algannan soñ başlangan Mäskäü yogıntısı bik nık üskän. Mäskäü Kazanga üz ihtıyarın turıdan-turı köçläp taga, hätta han itep kemne utırtırga ikänen dä üze häl itä başlagan. Şärık partiyäse mondıy bäylelekkä çik kuyuga beraz ömet uyata torgan omtılış yasap karagan, Seber hanzadäse Mamuknı han tähetenä utırtırga çakırgan, tik şul partiyä üze ük soñga taba Mamukka yärdäm itüdän tuktagan. Partiyäneñ başlıgı—Kazan hökümäte idaräçese Kolähmät üz süzendä tormıyça mäskäülelär yagına küçkän. Mamuknıñ vakıtlıça Kazanda bulmavınnan faydalanıp, şähär kapkaların yabıp kuygannar, häm ul üzeneñ yarannarı belän kabat Sebergä kaytıp kitärgä mäcbür bulgan häm ni säbäpleder yulda ülep kalgan.
Kazan idaräçeläre Olug Möhämmät dinastiyäsen torgızırga karar kılgannar. Tik anı Möhämmätämin faydasına tügel (çönki Kilähmät belän Möhämmätämin arasında karşılıklar bulgan), ä anıñ keçe enese, bu vakıtta Mäskäü yanındagı Zvenigorod belän idarä itkän Gabdellatıyf faydasına häl itkännär. Läkin yäş hanzadä şuñarçı üz änise Nursoltan yanında, Kırımda tärbiyä algan. Anıñ dönyaga karaşı formalaşuda, Kazan hanlıgınıñ bäysezlege hakında üz säyäsäten ütkärüdä Nursoltan bik zur rol uynagan. Gabdellatıyf biş yıldan artıgrak kına (1497—1502) idarä itep kalgan. Ul Kilähmät katnaşında İvan III Kazanga cibärgän rus ilçelege tarafınnan tähettän töşerelgän.
Kazannıñ Olug Möhämmät näselennän kilgän soñgı ike hanınıñ anası hanbikä Nursoltannı berniçä tapkır telgä aldık. Ul Kazan hanlıgı tarihında bik zur rol uynagan, häm hanlıknıñ 1480—1520 yıllar arasındagı 40 yıllık vakıtnı hätta Nursoltan çorı dip tä atıylar. Kazan—Kırım—Rus mönäsäbätlärendäge häm Kazan hanlıgı yäşägän katlaulı yıllardagı bik zur vakıygalar anıñ iseme belän bäyle. Mäskäü yogıntısı köçäygän avır yıllarda rus-tatar mönäsäbätläreneñ küp kenä çeterekle mäsälälären açıklauda häm häl itüdä ul zur ihtıyar köçe häm nıklık kürsätkän. Üzeneñ ziräklege häm süzendä toruçanlıgı, hätta İvan III neñ hatını Sofya Paleolog belän şähsi duslık urnaştıruı arkasında, ul «Rus üzenä cirlär tuplagan» häm Mäskäü däüläteneñ böyek dercavaçılık säyäsäte bik açık kürenä başlagan çorda Kazan hanlıgın däülät itep saklauga bäyäläp betergesez öleş kertkän.

§ 46. SÄYÄSİ TARİH. XVI YÖZNEÑ BERENÇE YaRTISI
1502 yılda Gabdellatıyfnı kulga alalar häm Mäskäügä ozatalar, zamanında İlham hannı cibärgän kebek, anı da tönyakka sörgengä sörälär. Kazan tähetenä tagın Möhämmätämin utırtıla. Şuñarçı ul Kaşira häm Serpuhov şähärläre belän idarä itkän bula. Bu vakıtka inde ul 30 yäşkä citä, däräcäsenä karap, süzdä genä bulsa da, Litva sugışında hätta rus gaskärläreneñ başlıgı itep tä bilgelänä.
İkençe tapkır Kazan hanı bulıp utırgaç (1502—1518), Möhämmätämin üzeneñ dönyaga karaşın üzgärtä, säyäsi hällärne başkaça bäyäli başlap, üz däüläten bäysezlek yulı belän üsterü küzlegennän çıgıp eş itügä kereşä. Çıganaklarda äytelgänçä, monda anıñ yaña cämäğate—İlham hannıñ tol kalgan hatını zur yogıntı yasagan. Äüväl şundıy tärtip yäşägän: ülgän monarhnıñ hatının anıñ däülät başlıgı bulıp kalgan enesenä kiyäügä birä torgan bulgannar. Mäsälän, Kasıym han ülgäç, anıñ tol hatının Mähmütäk hanga, Hälimneñ hatını Nursoltannı İbrahim hanga birgännär. Hannan tol kalgan hatın ikençe tapkır, öçençe tapkır turı kilsä, anda da barı tik hanga gına kiyäügä çıga algan. Ägär ireneñ keçe tuganı bulmasa, anı başka hanlık idaräçesenä dimläp birgännär. Şuña kürä tatar hannarınıñ ike yäki berniçä hatını buluga bügenge ukuçı ğacäpsenmäskä tiyeş. Gomumän, mondıy yola urta ğasır dönyasında kiñ taralgan bulgan.
İlhamnıñ tol hatını Kazan cireneñ vatanpärväre (patriotı) häm üzeneñ berençe ire belän sörgendäge kıyırsıtularnı küp kürgän keşe bulgan, häm, älbättä, ul Möhämmätäminneñ milli hislären uyata algan. Hannıñ änise Nursoltan tärbiyäseneñ dä yogıntısı timiçä kalmagan, hanbikä ul vakıtta Kırımda yäşäsä dä, Kazanga häm Rossiyägä üz balaların kürü öçen äledän-äle kilep torgan.
Möhämmätämin, ziräk häm häyläkär säyäsätçe bularak, sugışka bik yäşerten räveştä äzerlängän. Anı Mäskäü idaräçeläre häm hannıñ Kazandagı doşmanı Kilähmät tä iskärä almıy kalgannar. Süz uñayında äytik, Möhämmätäminne häm Gabdellatıyfnı tähettän töşerüdä ğayeple häm Kazan hanlıgınıñ säyäsi tormışında tiskäre rol uynagan Kilähmät 1506 yılda kulga alıngan häm cäzalap üterelgän.
Kartayıp betkän İvan III neñ könnäre inde sanaulı gına kalganlıgın, kayçandır kuätle monarhnıñ bügen hiç tä hälitkeç köç bula almavın han bik yahşı añlagan. Ä rus monarhınıñ ulı—tähet varisı Vasiliy III ätiseneke kebek sälätkä iyä bulmagan. Möhämmätämin 60 meñle gaskären Nicniy Novgorodka taba cibärgän. Olı kenäz tatarlarnıñ çik buyındagı Sura yılgasın kiçep çıguların işetkän häm alarga karşı üz gaskärlären çıgargan. Ämma kazanlılar bu vakıtta inde Nicniy Novgorodnı kamap ölgergännär, tik şähärne ala almagannar häm, rus gaskäre belän oçraşmıyça, kire kaytıp kitkännär.
1505 yılnıñ oktyabrendä İvan III ülgän, ä 1506 yılnıñ aprelendä Vasiliy III Kazan hanlıgına karşı ike berläşmädän— flotiliyä häm atlı gaskärlärdän torgan zur armiyä cibärgän. 22 mayda Möhämmätämin Kazannan yırak tügel genä cirdä aldan kilgän köymäle gaskärne tar-mar itkän, ä ber aydan soñ, 25 iyündä, atlı gaskär dä kilep citkäç, böten rus armiyäse katı ciñelügä duçar itelgän. Kayber rus çıganaklarına karaganda, Mäskäü gaskäre 100 meñ keşedän torgan. Rossiyä tarihı turındagı hezmätendä K. Marks ta bu sugışnı telgä alıp bolay di: «Mäskäülelärne Kazan yanında şundıy itep tar-mar kitergännär, barı 7000 keşe genä kotılıp kala algan...»
Kıskası, anda bik katı sugış bulgan. Rusnıñ Çıñgız häm Batu hannardan soñ berkayçan da äle mondıy ciñelügä duçar itelgäne bulmagan. Şul çor keşeläre bu bäreleşne Kulikovo sugışına tiñlägännär. Tatarlar, älbättä, monnan 125 yıl elek ciñelüläreneñ üçen kaytargannar. Vasiliy III Möhämmätämin han belän «elekkeçä tatulık häm duslık» solıhı tözergä mäcbür bulgan. Soñrak S. Gerberşteyn yazgança, «kazanlılar Mäskäü idaräçesennän beraz tın algannar».
Möhämmätämin solıhka rizalık birgän häm şunnan arı anıñ säyäsi eşçänlegendä nindi dä bulsa aktivlık kürenmi.Tarihçı M. G. Hudyakov anıñ şuşı çordagı idaräsenä mondıy bäyä birä: ruslar östennän menä digän ciñü yaulap, Möhämmätämin Mäskäügä yararga tırışkan elekke eşçänlege öçen Kazan cämäğatçelege karşında üzen aklagan, häm şunnan soñgı tormışın tınıç ütkärgän. Soñgı yıllarda ul katı avırıp kitkän häm 48 yäşe tulganda —1518 yılda vafat bulgan.
Tatarlar aldında tagın tähetkä kemne utırtu mäsäläse kilep tugan, çönki Olug Möhämmät näsele şunda tuktalgan: İlham häm Mäliktahir inde vafatlar, Hodaygıl çukındırılgan, ä menä tönyakta sörgendäge Gabdellatıyfnı Möhämmätäminneñ vafatına ber yıl gına kala ütergännär. Döres, İbrahim hannıñ berniçä kızı bulgan, alarnıñ berse, ayırata bilgelese,— Gäühärşad (rus yılyazmalarında—Kovgarşad). Ul—Nursoltan kızı da, Kazan hanlıgınıñ milli bäysezlege öçen zur köräşkä äzerlängän keşe. Läkin anıñ varis bula aluı-almavı hakında cämäğatçelektä süz kuzgatılmagan, çönki ul vakıtlarda hatın-kızlarnıñ tähetkä utırırga hokukları bulmagan. Ägär şulay bula kalsa, iñ elek Nursoltannıñ üze hakında söylärgä mömkin bulgan bulır ide. Anıñ ire—Kırım hanı Miñlegäräy 1515 yılda şulay uk ülep kitkän.
Şulay da Nursoltannıñ Miñlegäräydän ike ulı, ikençe törle äytkändä, Möhämmätämin belän Gabdellatıyfnıñ eneläre Möhämmätgäräy belän Sähipgäräy kalgannar. Möhämmätgäräy ätise ülgännän soñ Kırım hanı bula häm, Kazan tähetenä üzeneñ enesen utırtırga täqdim yasap, Vasiliy III gä möräcäğat itä. Mäskäü monnan baş tarta—ul kiläçäktä köçle Kırım-Kazan berlege oyışuın telämi. Vasiliy III neñ üz isäbe, üz kandidaturası bula häm ul anı Kazan hakimiyätenä citkerergä aşıga, Kasıym hanı Şäyeh Äüliyärnıñ olı ulı Şahgaline (rus yılyazmalarında Şiğali) täqdim itä. Vasiliy III neñ täqdime yukka gına bulmıy: Şahgali Mäskäüdä üskän, çıp-çın rus tärbiyäse algan häm bu anıñ tatarlarnı yaratmavı, alarga karşı eşçänlege öçen nigez bula.
Şahgali Kazanga yulga çıgar aldınnan Rossiyägä tugrılıklı bulırga ant itä häm 1519 yılda 13 yäşendä Kazan tähetenä utıra. Rus yılyazmaçısınıñ tasvirlavına karaganda, ul «küz töşerügä ük şökätsez qıyäfätle, yämsez yözle häm täbänäk buylı, salınkı ozın kolaklı, hatın-kız bitle, yuan, bültäyep çıkkan korsaklı, kıska ayaklı, ozın kullı, çıgınkı artlı» ber bändä bulgan. 1526 yılda Şahgaline Mäskäüdä kürgän S. Gerberşteyn da anı şul çamadarak surätlägän. Ul da zähär törtterep: «Şundıy padişanı alarga, tatarlarga, mıskıl itep häm mäshäräläp birgännär», dip yazıp kuygan.
Mäskäü Şahgaline Kazan tähetenä öç tapkır kiterep utırta häm öçesendä dä anı annan kuıp cibärälär—kazanlılar öçen ul artık däräcädä cirängeç häm näfrät tudırgan keşe bula. Anı hätta Mäskäü yaklı tatarlar da küralmagannar, tik Mäskäü üze kiterep kuyganga kürä genä tüzemlelek kürsätkännär. Anı kırımlılar da yaratmagan: Gäräylär näsele häm Zur Urdanıñ Ähmät han näsele (Şahgali şunnan çıkkan) küptän inde üzara doşman bulgannar. Şunıñ östenä Vasiliy III dä, Kazan tähetenä ul keşene utırtmam dip kırımlılarga birgän väğdäsen bozıp, näq şul keşene Kazan hanlıgınıñ başlıgı itep kuygan. Kırımlılarnıñ tüzemlege soñgı çikkä citkän, çönki berniçä yıl elek kenä, Rossiyä belän tözelgän solıhnı ütäü yözennän, Möhämmätgäräy han Rossiyägä doşman bulgan Polşa gaskären tar-mar itkän. Kırım üz şartların ütägän, ä ruslarnıñ olı kenäze väğdäsez bulıp kalgan.
Menä 1521 yılnıñ yazında Kırımnan 300 sugışçı belän genä çıgıp kitkän Sähipgäräy Kazanga kilep citä. Bu bötenläy kötelmägän häl bula häm Sähipgäräy şähärgä bernindi karşılıksız kerä ala. Şunda uk rus ilçese häm voyıvodası kulga alına, barlık rus häm Kasıym säüdägärläreneñ mal-mölkäte tartıp alına, Şahgalineñ sakçı gaskäre bötenläy diyärlek yuk itelä. Şahgali üze isän kala häm ber keçkenä otryadı belän Mäskäügä kaçıp ölgerä. 35 yıl çaması dävam itkän (1487—1520) Mäskäü protektoratı tämamlana. Kazan hanlıgı tarihında yaña çor, milli añ kütärelü, Kazan şähäre häm Kazan cire halkınıñ baskınçılarga karşı köräş çorı başlana.
Sähipgäräyneñ iseme ukuçılarga tanış inde. Kazan hanlıgı çorınıñ saklanıp kalgan berdänber çın dokumentı—han yarlıgı näq menä Sähipgäräy iseme belän bäyle. Üzeneñ elgärennän ayırmalı bularak, yaña han bik matur keşe bula, elekkege idaräçeläre bulgan «Kasıym imgäge»nnän soñ kazanlılar anı yaratıp kabul itälär. Şul uk 1521 yılnı, Möhämmätgäräy han belän bergä, ul Rossiyägä karşı sugış başlıy. Kırım häm Kazan gaskärläre Kolomna şähäre yanında kuşılalar (şunıñ aldınnan kazanlılar Nicniy Novgorodnı algan bulalar), bergäläşep Mäskäügä barıp citälär häm anı kamap alalar. Şähär eçendä köçle kauşau başlana. Bu turıda rus häm könbatış yılyazmalarında bik yahşı yazılgan. Olı kenäz üze, Mäskäüne saklaunı kayınese Petr İbrahimoviçka, yağni Hodaygılga kaldırıp, Volokolamsk şähärenä çıgıp kaça. Rus hökümäte solıh sorıy, häm olı kenäz, Mäskäügä kaytkaç, hurlıklı kileşügä kul kuyarga mäcbür bula. Ul üzeneñ Kırım hanlıgına bäylelegen tanıy häm elekkeçä yasak tüläp torırga rizalık birä. Kazan tatarları da zur uñışka ireşep, Mäskäüdän tulı bäysezlek alıp, kaytıp kitälär.
Kazanga kaytkaç, tatarlar rus kupetsların kıra başlıylar, hätta Mäskäüneñ ilçesen dä üterälär. Bu häl tatarlarga karşı yaña sugış başlau öçen Vasiliy III gä sıltau bula. Başta Kazanga yakınrak itep hanlık cirendä Vasil kreposten (Vasilsursk) tözilär. Basıp alu säyäsäteneñ mondıy başlangıçın Mäskäüneñ üzendä dä yaratıp betermilär, ämma hristian ruhaniları Mäskäü hökemdarlarınıñ eşen huplıylar. Mitropolit Daniil hätta: «Şul şähär belän bez Kazannıñ böten ciren basıp alaçakbız», dip belderä.
Kazan öçen bik ük uñay bulmagan vakıygalar başlana: Kırımda Sähipgäräyneñ tuganı häm bulışçısı Möhämmätgäräy kinät ülep kitä. Yaña Säğadätgäräy han Mäskäü belän söyläşülär başlıy, anı Kazan belän tınıçlık kileşüe tözergä öndi. Vasiliy III monı katgıy töstä kire kaga häm tagın tatarlarga karşı sugışka äzerlek başlıy. Hävef yakınlaşuın sizep, Sähipgäräy Kırımnan üzeneñ tugannan tugan enese Safağäräyne çakırtıp ala, üze Törkiyägä kitä, anda soltannan Kazannı yaklauda yärdäm sorıy. Kayber çıganaklarda şulay yazılgan. Läkin han Törkiyägä, Kazanga yärdäm itüne soraudan bigräk, Kırım täheten alu öçen bargan. Berniçä yıldan ul Säğadätgäräyne tähettän aldıruga häm üze şunda han buluga ireşä. Kırım Sähipgäräy han vakıtında (1532—1551) çäçäk atu çorın kiçerä. Ul üz zamanı öçen yugarı ğıylemle keşe häm zur däülät eşleklese, kuätle Altın Urda hannarınıñ layıklı varisı bula.
Kazan tähetenä 13 yäşlek Safağäräy utıra. Katlaulı zaman başlana: bik zur rus gaskäre yakınlaşıp kilä, kayber çıganaklarda 150 meñ, ä kayberlärendä 180 meñ sugışçı diyelgän. Ämma bu gaskärneñ dä ayırım öleşläre, näq 1469 häm 1506 yıllardagı kebek, Kazanga törlese törle vakıtta kilep citälär. Tatarlar başta atlı gaskärneñ aldıngı otryadın, ä annarı böten ber flotiliyäne tar-mar kiterälär, hätta 90 korab kazanlılar kulına elägä. Gomumän, rus yavı barıp çıkmıy häm yañadan solıh tözelä. Şunıñ näticäsendä Vasiliy III Safağäräyne Kazan hanı itep tanırga mäcbür bula.
Läkin tınıçlık ozakka barmıy —1530 yılda Kazanga tagın rus gaskäre kilep citä. Safağäräy hanga yärdämgä 30 meñläp nugay häm ästerhanlı kilälär. Ruslar Bolak yılgası yagınnan Kazan bistäsenä ut törtälär, ämma şähärneñ üzen ala almıylar. Mäskäü hökemdarları, tatarlarnı bolay gına ciñep bulmayaçagın añlagaç, diplomatiyä häyläsenä kereşälär — yogıntılı kayber tatar morzaların üzläre yagına audarırga häm Kazanda hanga karşı baş kütärü oyıştırırga kiräk digän fikergä kilälär. Kazan türäläreneñ kayberläre çınnan da şul tozakka elägä. Safağäräy tähettän bärep töşerelä häm Mäskäü hanlıkka tagın şul uk Şahgaline täqdim itä. Läkin Kazan anı katgıy töstä kire kaga. Şunnan soñ anıñ enese, törle yıllarda näq Şahgali kebek ük Kasıymda han bulıp utırgan Cangaligä (rus yılyazmalarında —Yınaley) tuktalalar.
Cangali Kazan tähetenä 1531 yılda 15 yäşendä menep utıra häm anıñ hanlık itüe isem öçen genä bula. Çınında il belän İbrahim han belän Nursoltannıñ kızı Gäühärşad citäkçelegendäge hökümät idarä itä. İke yıl ütügä yäş hannı Nugay biye Yosıfnıñ 15 yäşlek kızı Söyembikägä öyländerälär. Monıñ öçen rus hökümäteneñ rizalıgı alına. Bu nikah ayırım ber isäp belän eşlänä—Mäskäü Nugay Urdasın üzeneñ ışanıçlı soyuzdaşı itärgä niyätli. Läkin Yosıf, yalgışın añlap, Rossiyä belän soyuzga karşı keşe bulıp kitä.
1535 yılda Vasiliy III ülgäç, Gäühärşad kürenekle karaçı bi Bulat Şırın belän bergä (kayber çıganaklarda alar berazdan öyläneşkännär diyelä) Mäskäü protektoratına karşı köräş başlıy. Urta ğasırdan kalgan iñ ışanıçlı çıganaklarnıñ berse bulgan Voskresenye yılyazmasında bu turıda bolay diyelgän: «Han kızı Gäühärşad belän Bulat bi, vä barça Kazan cire olı kenäz İvan Vasileviçka hıyanät ittelär». Şunnan soñ uk däülät perevorotı bula. 1535 yılnıñ 25 sentyabrendä Cangali üterelä häm anıñ urınına yañadan Safağäräy çakırıla. Şul uk vakıtta Nicniy Novgorod, Kostroma häm Murom taraflarında tatarlarnıñ Rossiyägä karşı uñışlı höcümnäre başlana.
Ozak ta ütmästän, Kazan hanlıgınıñ citäkçeläre arasında tagın zur karşılıklar kilep çıga—bu yulı inde Safağäräy belän 1531 yılda hannı tähettän töşerüne oyıştıruçı Bulat Şırın arasında. 1541 yılda hanga karşı zur oppozitsiyä oyışa häm ul Safağäräyne töşerü öçen yärdäm sorap Mäskäügä möräcäğat itä. Rossiyä sugışka äzerlänä başlıy, läkin yañadan Kırım komaçaulıy, häm sugış bulmıy kala. Safağäräyneñ häle nıgıy, ike citäkçe törkem—han häm Şırın partiyäse arasında kileşü yasala. Tik şunnan soñ da alar kayçak urtak tel tabıp, kayçak daulaşıp toralar.
1545 yılda, han belän oppozitsiyä arasında dävam itkän karşılıklardan faydalanıp, Mäskäü Kazanga yaña yau oyıştıra. İnde berniçä tapkır eşlängänçä, ruslar Kazanga ike yaklap: Nicniy Novgorodtan İdel buylap häm tönyaktan Vyatka aşa kilälär. İdel otryadı belän oçraşuda kazanlılar uñış yaulıy almıylar, anıñ karavı soñrak Vyatkadan kilep citkän gaskärne tar-mar itälär. Han ruslarnıñ Kazanga yau oyıştırularında oppozitsiyäne ğayepli, kulga alular häm cäzalaular başlana. Gäühärşad belän Bulat bi tarih sähnäsennän töşep kala. Gärçä alar hanlıknıñ bäysezlege öçen köräşsälär dä (Mäskäü varisı Cangaline tähettän töşergändä bu ayıruça nık sizelgän), däülät eçendäge köçlärne berläşterügä barıber ireşä almıylar.
Ber yıldan soñ Kazan biläre Boyırgan häm Çura Narık citäkçelegendä hanga karşı yaña oppozitsiyä hasil bula. Tagın Safağäräy hanlıktan töşerelä, bu yulı hätta kırımlılarnı kıru başlana. Han Nugay Urdasına, annan Ästerhanga kitä, annan yaña gaskär cıyıp kayta, läkin Kazannı ala almıy häm yañadan Nugay yagına kitä. Kazanga han itep ikençe tapkır Şahgali çakırıla. Ämma ul barı ber ay gına «idarä itep» kala: Nugaydan zur gına gaskär belän Safağäräy kaytıp töşä häm bernindi karşılıksız şähärgä ütep kerä. Şahgali bu yulı da kaçıp kotıla ala. Kazanda kulga alular başlana. Çura Narık häm anıñ bulışçıları cäzalap üterelälär. Ruslar yaklı partiyä nigezdä tarkala häm hökümät bärep töşerelä. Mäskäü belän Kazan arasında tınıç mönäsäbätlär torgızıla.

§ 47. KAZAN HANLIGIN YaULAP ALU
1549 yılnıñ martında Safağäräy, üzeneñ varisın atap äytergä ölgerä almıyça, 39 yäşendä ülep kitä. Anıñ berniçä hatını häm dürt ulı bulıp, ikese Kırımda yäşi, şularnıñ berse Büläkgäräy, ätise ülgännän soñ, Kazanga hanlıkka çakırıla. Läkin kazanlılar üzläre ük anı kire kagalar. Ä rus hatınınnan tugan ulınıñ tähetkä utırırga hokukı bulmıy. İñ keçe ulı, barı ike yäş tulgan Ütämeşgäräygä tuktalalar. Anı Kazannıñ yaña hanı itep, ä änise Söyembikäne anıñ yanına regent (han urınına eşläp toruçı) itep bilgelilär.
Söyembikä ukuçılar öçen tanış isem, ämma küplär anıñ tarihın nıklap belmilär äle. Anıñ ätise, Nugay biye Yosıf, ataklı İdegäy näselennän çıkkan, ul İdegäyneñ keçe ulı Nuretdinneñ onıgınıñ ulı bulgan. İdegäy Söyembikä öçen ıru başı bulıp sanalgan. Şul yaktan Söyembikä belän Nursoltan kardäşlär dä bulgannar: Nursoltannıñ babası häm Söyembikäneñ babasınıñ atası bertugannar, İdegäyneñ ulları bulgannar.
Söyembikä Kazanga 1533 yılnıñ avgustında kilä häm 1551 yılnıñ avgustında anı Kazannan mäñgegä alıp kitälär.
Cangali üterelgäç, Söyembikäne Safağäräygä kiyäügä birälär, alar 14 yıl buyı yaratışıp, tatulıkta yäşägännär, 1446 yılda alarnıñ Ütämeşgäräy isemle ulları tugan. Söyembikä Safağäräyneñ hatınnarı arasında iñ yäşe bulsa da, üzeneñ däräcäse belän ul barısınnan da östen torgan, çönki ul hannıñ yaratkan hatını bulgan. Rus yılyazmalarında äytelgänçä, ul bik çibär häm akıllı bulgan. Tatar rivayätlärendä häm bäyetlärendä anıñ güzällege häm keşeleklelege çiksez maktala. Söyembikä iseme tatar halkı tarihında azatlık häm bäysezlek öçen köräşüçe simvolı bulıp tora.
Ä häzer Kazan hanlıgınıñ iñ soñgı çorına, tatar halkı tarihında onıtılmas faciğale ez, halık küñelendä hiç tözälmäs yara bulıp kalgan vakıygalarga tuktalıyk.
Kazanda Kırım uglanı, garnizon başlıgı Kuçak citäkçelegendä hökümät oyışa. Gracdanlık häm härbi hakimiyätneñ ber kulga tuplanuı mondıy avır, katlaulı zamanda uñay rol uynarga tiyeş ide. Läkin hökümät Safağäräy ülgännän soñ öç ay ütkäç kenä tözelä. Şulay itep, gaskärne tuplau häm anı sugışçan äzerlekkä kiterü öçen kiräkle vakıt kuldan ıçkındırıla. Ä Mäskäü citäkçelege şul arada Kazanga yaña yau oyıştırırga äzerlänä.
1540 nçı yıllar azagında tarihta «İvan Groznıynıñ Kazan pohodları» dip tanılgan, başında İvan IV üze torgan höcümnär başlana. Olı kenäz İvan IV baliğ bulu yäşenä citä häm 1547 yılda, rus däüläte tarihında berençe bularak, ul üzen patşa dip iğlan itä (añarçı Rusnıñ barlık hökemdarları, belgänebezçä, olı kenäz dip yörtelgännär). Yäş patşanıñ ğadättän tış sugışçan häm basıp alularga omtıluçan itep tärbiyälänüendä nigezdä ike keşe zur urın totkan. Alarnıñ berse—mitropolit Makariy, ul uk patşa hökümäteneñ başlıgı, yağni däülättä patşadan kala ikençe keşe. İkençese—yugarıda telgä alıngan İvan Peresvetov. Ul patşaga yazgan hatlarında häm publitsistik yazmalarında Kazan hanlıgın basıp alırga gel çakırıp torgan. Ataklı rus-sovet tarihçısı, stalinizm yıllarında tıyılgan ğalim, akademik M. N. Pokrovskiy bik döres äytkänçä, İ. Peresvetov «sugışlar taläp itkän»—iñ elek Kazannı basıp alunı, annarı gomumän höcüm itü, basıp alu sugışların.
İvan Groznıy üzeneñ ählaksız tormışı häm keşeleksezlege belän ayırılıp torgan, häm ul tözegän terrorlık säyäsätennän iñ elek rus halkı üze zur zıyannar kürgän. Buysındırılgan halıklarga karata ul alarnı yuk itep beterü säyäsäte ütkärgän. Bu anıñ Kazanga yaularınnan başlanıp, Kazan hanlıgın basıp aluga häm anı tämam yuk itügä kitergän.
Dähşätle vakıygalar bolay başlanıp kitkän. 1548 yıl azagında patşa belän mitropolit bergäläp, üzläre gaskär başına basıp, tatarlarga karşı yauga çıkkannar. Läkin ul yau şulkadär naçar oyıştırılgan bulgan, 1549 yılnıñ mayına qadär suzılgan häm «polkovodetslar» Mäskäügä buş kul belän kaytıp kergännär.
1550 yılnıñ kışında pohod kabatlangan, tagı patşa üze gaskär başında torgan häm... tagı yul uñmagan—ütkändäge kebek, yılyazmalarda äytelgänçä, «yazgı cebetü», yañgır, cılıtular häm «yul
özeklekläre» kitkän. Monda, älbättä, cılıtu häm yul özelülärgenä tügel, ä oyıştıruçılarnıñ buldıksızlıgı töp säbäpçe bulgan. Läkin Kazan hakimiyäte dä, rus armiyäse Kazan yanında 13
kön buyına häräkätsez basıp toruga karamastan, doşmanga höcüm oyıştıru öçen bernindi dä çara kürä almagan.
Menä şuşı uñışsız pohodlardan soñ Kazan hanlıgın basıp alu öçen Mäskäüdä kiñ kolaçlı citdi programma äzerlilär. Anı eşläüdä zamanınıñ härbi belgeçläre, däülät häm çirkäü başlıkları katnaşa. Könbatış Evropadan tanılgan ostalar çakırıla häm şulay uk Kazan hanlıgınıñ härbi-däülät tözeleşendäge köçle häm yomşak yaklarnı yahşı belüçe hıyanätçe tatarlarnıñ fikerläre dä iskä alına. Böten rus gaskären üzgärtep koru başlana (Kırım häm Törkiyäneñ algı korpuslarnı oyıştıru täcribäse dä faydalanıla, andıy berläşmälärne ukçılar — «streletslar» dip atıylar), artilleriyä köçäytelä, nemets häm ingliz belgeçläre bulışlıgında häm turıdan-turı katnaşında Kazannıñ nıgıtmaların şartlatu öçen incenerlık gaskärläre tözelä.
Kazan hanlıgın basıp aluga äzerlek çorında ruslarnıñ hanlık cirendä, Kazannan nibarı 30 çakrımda höcüm itü sugışında töp tayanıç häm kuätle nıgıtma sıyfatında Sviyäcsk kreposten tözep kuyuları härbi-strategik plannı tormışka aşıruda alarnıñ iñ zur kazanışlarınnan berse bula. Ul 1551 yılnıñ mayında bik kıska vakıt eçendä—nibarı 28 köndä tözelep betä. Monıñ öçen bulaçak krepostnıñ başta Ugliçta äzerlängän öleşlären İdel buylap kiterälär. Zamanı öçen Sviyäcsk bik kuätle härbi punktka, häräkättäge armiyä öçen uñay bazaga gına tügel, hanlıknıñ könbatıştagı yartı bilämäsen täşkil itkän Tau yagında härbi-säyäsi üzäkkä dä äverelä. Tau yagınıñ ruslar yagında ayırılıp kaluı aldagı sugışta tatarlar öçen kiräkle bik küp matdi häm canlı köçlärneñ, bigräk tä sugışçılarnıñ, yugaluına kiterä. Şundıy tayanıç noktası korıp kuyu ruslarga töp su (İdel, Kama, Zöyä, Vyatka) häm korı cir yulların basıp alu häm şunıñ belän tatarlarnıñ bolay da avır säyäsi karşılıklar belän intekkän başkalasın kamau öçen zur mömkinleklär aça.
Kazanda Kuçak hakimiyätenä karşı zur oppozitsiyä oyışa, yaña fetnä äzerlänä. Kuçak ber keçkenä törkem belän şähärdän çıgıp kaça. Läkin ruslar anı Vyatka tamagında totıp Mäskäügä ozatalar, häm ul şunda halık aldında cäzalap üterelä. Kazanda Hodaygıl (Petr İbrahimoviç tügel, başka keşe) häm bezgä mäğlüm Bulat Şırınnıñ ulı Nurali Şırın citäkçelegendä hökümät oyışa. Kileşü şartları täqdim itep, Mäskäügä ilçelek cibärelä. Rus hökümäte Kazanga han itep Şahgaline utırtırga, ä Söyembikäne ulı belän Mäskäügä ozatırga digän şart kuya, ä inde kazanlılar şuşı taläpne ütämäsälär, ul solıhnı özü häm şunda uk Kazanga gaskär kertü belän yanıy.
Söyembikä hälneñ bik tä katlaulı buluın añlıy: hanlık ikegä bülengän, başkalaga kilä torgan barlık töp yullar diyärlek tomalangan, dimäk, halıktan gaskär cıyarga inde bernindi mömkinlek yuk. Däülät belän idarä itüdä täcribäse az bulganlıktan, ul, üzen äsir itep alıp kitsälär häm Şahgaline han itep kuysalar, Mäskäü hökemdarları Kazanga gaskär kertep tormaslar, dip uylagan häm, däülätne saklap kalu öçen, üzen korban itärgä bulgan. Ägär ul añlı, mädäniyätle doşman belän eş itkändä şundıy adım yasagan bulsa, anıñ bu ğamälen iskitkeç ziräklek dip bäyäläp bulgan bulır ide. (Ä doşman anı tupas räveştä aldıy: üz väğdäsendä tormıy, ber yıldan Kazannı basıp ala.) Kazanga rus patşasınıñ väkile kenäz Serebryanıy kilä häm, bik küp mal-mölkät tuplap, Söyembikäne Ütämeşgäräy belän bergä Mäskäügä alıp kitä.
Söyembikäne üz halkınnan, tugan ilennän, berdänber ulınnan mäñgelekkä ayırgannar häm Kazan cimerelgäç Kasıymga han itep bilgelängän Şahgaligä köçläp kiyäügä birgännär. Anıñ ğomereneñ soñgı yılları avır kaygı-häsrät eçeñdä ütkän. Ätise Yosıfnıñ İvan Groznıyga yazgan hatlarında, bik urınlı däğva häm üpkä belderep, Şahgalineñ Söyembikäne niçek gazaplavı turında äytelgän. Söyembikäneñ ulı Ütämeşgäräy Aleksandr iseme belän çukındırılgan, 1564 yılga qadär yäşägän häm 18 yäşendä vafat bulgan (ülüeneñ säbäbe açıklanmagan). Ul da, Hodaygıl — Petr İbrahimoviç kebek, Mäskäü Kremleneñ Arhangel soborına kümelgän.