Küñelem Suräte - 1

(Şiğırlär, cırlar)
Ädäbiyätçı, yazuçı, balalar ädibe Ğalimcan Gıylmanovnıñ şiğri lirikası tulısınça keşeneñ küñel dönyası belän bäylängän. Ul üzeneñ yörägendä tuıp, küñelendä çınıkkan ihlas hislären üze kebek ük sagışlı häm ihlas ukuçılar belän urtaklaşırga teli. Avılça samimilek, tugan nigezgä tugrılık, yäşäü mäğnäse, häter, täqdir, mähäbbät kebek töşençälärne küñelendäge yaktı sagışı aşa ütkärep yäşägän bu qaläm iyäseneñ tatar şiğriyätendä üz urını bar.

Min şağıyr tügel
Min şağıyr tügel. Küñelem genä şağıyr. Bu hakta min küptännän beläm. Döresräge, üzemne belä başlagannan birle beläm. Änkäy bügen dä kölep söyli. Miña ike yäşlär çaması bulgandır, ul mine, tezlärenä bastırıp, üçteki-üçteki sikertä ikän. Üze takmaklap şiğır äytä:
— Ulıkayım, sinmeni,
Atlar cigäseñmeni?..
Ulıkayım, sinmeni,
Atlar kuasıñmıni?..
Şul vakıt, böten tirä-yündägelärne ğacäpkä kaldırıp, änkäygä karşı takmaklıy başlaganmın:

— Änekäyem, tiñmeni,
Tıyır tavatıñmıni?..
Menä şulay “şağıyr” bulıp kitkänmen. Şiğır belän “söyläşä” başlaganmın. Läkin minem şiğırgä häväslegemne ätkäy belän änkäydän, kayber tugannardan başka keşe belmäde. Kürşe avılda yäşäüçe karti (änkäyneñ änise), ul da bäyetlär-cırlar çıgara, mine: “Babiçım minem!” — dip söyä ide. Kayçandır, Dürtöylegä barganda, alarga kerep-çıgıp yörgän Babiç. Ber balalarına Şäyehzadä dip tä isem kuşkannar. Ozak tormagan sabıy. Küräseñ, bu isemne yörtkän cannar ozın ğomerle bulmıydır...
Babiç, digännän, bu avıldaş şağıyr mine kolagımnan tartıp üsterde. Üze tügel, älbättä, ä anıñ ruhı. Üzen 1919 yılda uk, 24 yäşendä, Başkortstannıñ Zilair avılında kızıllarnıñ Smolensk polkı urısları, tereläy küzlären çokıp, kolakların kisep, soñınnan at koyrıgına tagıp yörtep, böten keşe aldında mäshäräläp, cäzalap üterälär. İdealınnan, imanınnan häm şiğırennän vaz kiçmägän öçen şulay eşlilär. Bez — Äsän avılı balaları — bu faciğane bik avır kiçerep yäşädek. Şuşı hätär tarih bezne şağıyr itte dä bugay. Şağıyr bulmasak ta, kübebezneñ yazmışın ädäbiyät belän bäyläde ul.
Çınlap ta, Äsän urta mäktäbendä şiğır yazmagan bala siräk bulgandır. Ş.Babiç isemendäge ädäbi premiyä dä bar ide. Şulay turı kilde inde — bu büläkneñ berençe laureatı min buldım.
Äsän töbäge elek-elektän Babiç gipnozı şaukımında yäşäde. Babiç muzee, “Babiç klassı”, “Babiç” ädäbi tügäräge, Babiç isemendäge sportklub, Babiç isemendäge kinoteatr, Babiç uramı, Babiçlar bakçası... “Romantika” isemle icat berläşmäseneñ töp devizı da Babiç şiğırennän alıngan ide:

Yarsınmasa kükräk yäşnäp, kükräp,
Telläreñdä yalkın yanalmıy.
Ah ormasañ sıkrap, teträp-teträp,
Kullarıñnan altın tamalmıy.
Bu yullar äsänlelärneñ yäşäü devizına äverelde. “Halık doşmanı”, “millätçe-kontrrevolyutsioner”, “burcuaz şağıyr” kebek möherlär yagıp, böten dönya şağıyrgä karşı kütärelgändä dä avıl keşeläre anıñ böyeklegenä häm çistalıgına şiklänmädelär. Şuña kürä, min keçkenädän şiğriyätneñ säyäsättän, inqıylab davıllarınnan östen buluın añlap üstem. Säyäsätne obraz aşa gäüdäländerep bula, ämma obraznı säyäsät belän alıştırıp bulmıy. Babiç mine şuña öyrätte.
Şağıyrneñ tugan nigeze min torgan uramda — bezdän berniçä yort aşa, karşı yakta ide. Soñrak ul nigezne Küäş yılgası alıp kitte. Säyer buldı bu — niçä ğasırlar turı, tınıç kına agıp yatkan yılga kinät kenä borıldı da Babiçlar urının “yalap aldı”. “Bu izge cannıñ ruhı räncegänder, bu ränceşne Hoday täğalä işetkänder”, — dip söyländelär kartlar. Babiçlarga karşı gına Şakir kart — bezneñ Ak babay tora. Ul Şäyehzadä belän bergä ukıgan. Şiğırlär, takmaklar çıgarıp, cırlap cibärä, özderep Saratov garmunında uynıy. Tagın da arırak Zinnät — şağıyr yortı. Ul könnär buyı şiğır tele belän söyläşep yöri. Avıl bäyrämnärendäge böten kotlau-teläklärne añardan yazdıralar. Gaz taratıp yörüçe Gayaz agaynı ezläp yörgändä äytkän takmagı äle dä istä:

Cirdän oçkan sputniklar
Häzer Aylarda mikän?
Gazlar bette, Gayaz kiräk,
Gayaz kaylarda ikän?
İkençe yak kürşedä yäşäüçe Fidan abıy da şiğırlär yaza. Alarnı miña gına kürsätä. Mine ul çın şağıyr dip sanıy.
İñ berençe şiğıremne häterlämim. Şiğır belän söyläşü, hätta uylau ğadäte keçkenädän bar ide. Berençe citdi yazmanı 1971 yılda, yağni 14 yäşemdä terkäp kuyganmın. Änkäygä bagışlangan durtyullık ul:

“Änkäyemneñ cılı kulı
Kön dä irkäli mine,
Göllärne söygän şikelle
Bakçanıñ nazlı cile.
1971 yıl, 5 may.”
Ber-ike yıl şundıyrak, änkäygä, avılga, Vatan sugışına, avıldaşlarga, “ikele”gä ukuçı malaylarga bagışlangan şiğırlär, hätta “poema”lar yazılgan. 1973 yıldan minem “icat”ka urgılıp mähäbbät teması kilep kerä. Ber kön eçendä 16 bitlek däftärlärne yazıp tutırgan vakıtlar ide ul. Yäş küñelemne berençe märtäbä mähäbbät toygısı ärnetkän çor...
Berençe ukuçım häm tänqıytçem änkäy buldı. Här yazganımnı aña ukıp bara idem. Änkäy üze dä çıp-çın şagıyrä. Süzlären dä, köyen dä üze icat itep, moñlı cırlar çıgara ide ul. Avılnıñ berençe cırçısı ide. Balaları, onıkları avılga cıyılgan çaklarda äle dä cırlıy. Äybät ide minem “tänqıytçe”. Gel maktıy ide. Ätkäy bik katışmıy. Çittän genä küzätep yäşi. Ul — strateg, zurrak mäsälälärne häl itüdä katnaşa. Sigezençe klassta ukıganda ul mine rayon gazetasına alıp kitte. “Gäcit çıga torgan cirdä şiğırne añlauçı tabılır äle”, — dip, iñ berençe işekkä alıp kerde. “Avıl hucalıgı bülege” ikän. Ölkän yäştäge ber abzıy itäğatle genä kabul itte bezne. Çınlap ta şiğırne añlıy ide ul. Anıñ kiñäşlären min häzer dä olı hörmät häm rähmät belän iskä alam.
Ozaklamıy minem berençe şiğırem basılıp çıktı. Anıñ artınnan tagın, tagın... Kazandagı “Yäş leninçı” belän yazışa başladım. Mäktäptä bik tiz beldelär, klass kızlarına berençe däftärlärem eläkte, ädäbiyät ukıtuçılarım Roza apa, Olya apa, Gans abıylar sorap alıp ukıy başladılar, icadi kiçälär oyıştırdılar. Danım taraldı. Miña bu häl bik oşıy ide. Şul vakıtta uk yazmışımnı ädäbiyät belän bäylärgä karar kıldım.
Kazan däülät universitetında ukıganda da, şaktıy yıllar fän taşı kimerep, arhiv-fondlarda utırganda da, soñrak Tatarstan kitap näşriyätında eşlägändä dä şiğır yazudan tuktalmadım. Kübräk üzem öçen genä yazdım. Şulay da, “Ällüki” ädäbi tügärägenä yörgändä, ber talpınıp aldım bugay. Ul vakıtta bu tügäräkneñ görläp eşlägän vakıtı. Starostası — seber tatarı Şäükät Sibgatullin. Şäriktäşlärem Fäiz Zölkarnäyne, Flyura Nizamovanı, Änäs Rizvanovnı, Kamil Nogmanovnı, Fäniyä Säyetgäräyevanı, Niyäz Akmalnı, Räfis Korbannı, ölkäräklärdän Mödärris Väliyev belän Häydärne , Fäyrüzä Möslimova belän Asiyä Minhacevalarnı, İldar Hösnetdinovnı yahşı häterlim... Nişläpter , bu buınga bik yul birergä telämädelär. Ravil Fäyzullinnardan soñ, soñrak Zölfät-Äğläm häm Robert Miñnullin belän Fännur Safinnan soñ tagın ber hör häm dumal şiğri buınnı küpsendelär partiyä funktsionerları. Läkin 70 yıllarnıñ ikençe yartısında formalaşa başlagan bu sallı şiğri buınnı berniçek tä yukka çıgarıp, sızıp taşlap bulmıy ide.
Şäükät, berençe kulyazmalarına kara möher salıngaç, Sebergä kitep bardı, un yıldan soñ kabat kaytıp, ber-ber artlı öç kitabın bastırıp çıgardı. Niyäz belän Rafis, öçär-dürtär märtäbä kire kagılgannan soñ gına Yazuçılar berlegenä kerä aldılar, Fäniyä Ufaga kitep şağıyr buldı, İldar Hösni Älmättä militsiyädä hezmät itte, ruhi krizistan çıga almıyça, vakıtsız arabızdan kitep bardı. Şulay da, berençe kitabın kürep kaldı. Fäiz belän Mödärris tänqıytkä kitärgä mäcbür buldılar, alar da kabat şiğriyätkä kayttılar. Kızlar da sınatmadı — Asiyä dä, Fäyrüzä dä bügen yazuçılar arasında. Un-unbiş yıldan soñ barıbız da şul uk urında cıyıla aldık. Flyurabız gına çittäräk yöri. Ämma bez beläbez: ul — çın şagıyrä, zur şagıyrä!
Bu yugalgan buınnıñ “tabıluı” tatar ädäbiyätı tarihında iñ serle häm fenomen küreneşlärneñ berse, häm ul citdi öyränelergä layık.
Ul vakıttagı basım miña da tide. Berençe cıyıntıknı bordılar, matbugatka kertmi başladılar. Min fängä kittem. Läkin anda da böten şöğıllängänem şiğriyät, bigräk tä anıñ poetikası ide. Şiğırdä min tämam küñelemä bikländem, kübräk üzem öçen genä yazdım. Üzemnän şağıyr çıkmasa da, küñelemdäge şağıyrlekne ğomerem buyı hörmät itep yäşädem. Törle däftärlärgä, köndäleklärgä töşep kalgan şiğri yazmalarımnı yüri genä sanap karadım — biş meñnän arta ikän. Törlese bar. Läkin bu yazmalarnıñ barısı da qaderle, ğaziz miña. Çönki alar ihlaslıktan, samimilektän häm mähäbbättän tugannar. Şiğır yazganda min bervakıtta da küñelemä falş häm yalgan kertmädem. Çönki gonorar da, tänqıyt tä, hätta äsärläremneñ yazmışı da mine artık kızıksındırmadı. Bu äsärlär — avır sagıştan tulgan küñelemne buşatu, ciñeläytü, ömetländerü ısulı bulgandır, möğaen. Läkin, küpçelek oçrakta, bu tezmälär — küñel haläten akka töşerep kaldırırga tırışu çarası ide. Kulga qaläm alıp, şul minuttagı küñel kiçereşläremne yazıp kuymagan könem-säğatem siräkter. Şiğırdä min bervakıtta da akıllı bulırga, keşe öyrätergä tırışmadım. Bu canrda minem öçen ayıruça ike äyber möhim ide — obrazlılık (surätlelek) häm ihlaslılık (küñelçänlek). Şiğırneñ moñı, ahäñe dä turıdan-turı şuşı ike sıyfat belän bäylängän bit...
Minemçä, şiğır doga kebek kabul itelergä tiyeş. Här obraz, metafora, surät, epitet, ilahi kod, simvol kebek, ukuçı küñeleneñ iñ yırak, iñ tirän poçmaklarına barıp citärgä tiyeş, anıñ iñ avır häm iñ neçkä hislären dä kuzgatırga, aña ciñellek yäisä dulkınlanu, hätta ömet, ışanıç birergä tiyeş. Älbättä, anı öyrätergä dä, fikri yaktan bayıtırga da tiyeşter ul. Ämma şiğırneñ uñışı iñ elek obraznıñ häm ahäñneñ döres saylanuınnan tora. Şular tärtiptä bulganda gına fiker belän assotsiativ häm garmonik bötenlekkä ireşergä mömkin. Boları inde poetika fänenä karıy. Bu fänne miña mäşhür ğalimebez Hatıyp Gosman ukıttı. Bu “şiğır professorı” citäkçelegendä sigez yıl buyı gıylmi eş belän şöğılländem, “Tatar balladası” digän temaga dissertatsiyä yakladım. Anıñ ğacäep däräcädä serle häm unikal lektsiyäläre minem tıynak kına şiğriyätemä täesir itmi kalmagandır, dip uylıym.
Utız yıl buyı cıyılıp kilgän lirik şiğırläremne bu köngä qadär dönyaga çıgarmavımnıñ säbäpläre öçen, bar. Äytüemçä, min alarnı iñ elek üzem öçen, küñelem öçen genä yazdım.
Annan soñ, minem bolay da ukuçım belän söyläşerdäy, aralaşırday eşlärem küp ide — soñgı un-unbiş yılda Ş.Babiç tomı, “Tatar balladası”, “Tatar mifları” buyınça monografiyälär, tänqıyt, proza kitapları, balalar öçen şiğır cıyıntıkları, pyesalar kitabı bastırıp çıgardım, sähnä äsärlärem kuyılıp tora, cırlarım cırlana...
Şulay da, kayber şiğırlärem ukuçıga barıp ireşkän ikän. “Tozlı yañgır” kitabındagı “Özelgän çäçäk” povesten genä isegezgä töşeregez. Äsärneñ üzäk geroyı Samat — şağıyr bit! Ul şiğır belän uylıy! Üzem dä ğacäplänäm — illeläp şiğır birelgän ikän bu povestta! “Oça torgan keşelär” romanındagı Säübän dä şiğırlär yaza, hätta “Albastılar”dagı Hälim dä — şagıyranä canlı yeget. Ä hikäyäläremdä, parça-näserlärdä küpme alar — şiğırlär, şağıyrlär!
Olı ädäbiyätta icat itelgän obrazlarım kebek, şiğırläremneñ kübese — gamle, sagışlı, hätta ah-zarlı. Min şiğırne sagışlı, borçulı çakta häm şundıy uk sagışlı, borçulı keşelär öçen yazam. Tatar keşeseneñ töp haläte sagış tügelmeni? Anıñ böten canın, haläten, tormışın şul his, şul moñ bilgelämimeni?! Ukuçım döres añlasın ide: min aña üzemneñ küñel zarlarımnı tagarga cıyınmıym. Çönki beläm: sagışlı äsär ukıp kına sagışlı bulıp bulmıy, ä menä küñeldäge avır toygılardan, yağni şul uk sagıştan buşanırga mömkin. Şiğriyätemneñ töp eşe dä, töp köçe dä şunda. Ul keşene yäşärgä öyrätmi, keşene ul toyımçanrak, safrak häm izgeräk bulırga öyrätä. Ä izgelek küñel borçuı häm can sagışı aşa gına kilä ala.
Bu cıyıntıkta tormışımnıñ şähsi yaklarına kagılgan äsärlär küp. Şähsi bulmagan şağıyrlärne atap karagız sez. Tukaymı? Cälilme? Yuk, alar da üz küñelläre, üz yazmışları hakında yazgannar. Şulay dilärme äle: “Talantlı şağıyrlär üz küñelläre belän söyläşälär, ä alarnı böten dönya yıgılıp tıñlıy”. Min Tukay, Cälil belän dä, hätta zamandaş şağıyr duslarım belän dä tiñläşergä cıyınmıym, çönki min gomumän şağıyr tügel, küñelem genä şağıyr. Şuña kürä, berençe şiğır cıyıntıgıma küz salır aldınnan üz küñelegezdäge uy-fikerlärne, toygı-hislärne, sagış-zarlarnı tärtipkä kiterergä onıtmagız, minem icatıma küñelemne ränceterdäy his, şaukım alıp kermägez, zinhar... Oçraklı gına alıp keräsez ikän inde, min bu his-şaukımnı böten bulgan asıl sıyfatlarım, küñel baylıgım, ihlaslıgım häm mähäbbätem belän üzgärtergä, yahşırtırga tırışaçakmın.
Şiğırläremdä kabat oçraşkanga qadär! Hörmät belän —
avtor.
Cırlarım
Cırlarımda barsı bardır:
Şatlıgı da, sagış ta...
Ämma alar meñ sınalgan,
Sınatmagan yalgış ta...
Küñel timerçelegendä
Çınıgu algan alar.
Yörägem tamırlarınnan
Özelep kalgan alar!..

I . Moñ kayda?
Taular küçä...
Tufrak küçä, komnar, taular küçä,
İllär bulıp illär küçälär...
Çor-däverlär küçä dastannarga,
Çiklär küçä, tellär, keşelär...
Keşe genä tügel, uylar küçä
Ber ülçäüdän ikençesenä.
Ant-väğdälär küçä, kıybla küçä,
Küktän iñgän dinnär küçenä.
Sannar küçä, protsentlar küçä
Bilgesezlek orbitasına.
...Kiläçäkkä küçäm, yözne kuyıp,
Babamnarnıñ qaber taşına...

İkmäk
Tormışıbız bügen ciñel tügel,
Yä hävefle, yä ul hikmätle.
Kan-yäş yotıp yörgän çaklarda da
Gel qaderläp totıyk ikmäkne!
İllär imin bulsa, härber yortta
Bala-çaga şaulap gör kiler.
Änilärneñ cılı uçlarınnan
Kara ikmäk ise börkeler...
Sabıylarnıñ kersez küzlärendä
Gäräbädäy ikmäk töse bar.
İkmäk uñgan cirneñ halkı uñgan,
İkmäge bar ilneñ köçe bar!
Dönyabız gel ak-saflıktan tormıy,
Zamanıbız bügen hikmätle.
Qaderen belep yäşik tugan ilneñ,
Änkäylärneñ, kara ikmäkneñ!

Barmı?
Tamaklarda töyer bulıp kalgan
Köyläre bar tatar halkınıñ.
“Ramay”ları, “Karurman”ı yäşi,
Bar gamnären cıyıp, yalkının,
Küpne kürgän tatar halkınıñ.
Bäğırlärdä gazap bulıp kalgan
Tukayı bar tatar halkınıñ
Tormışına barlık zarın cıygan,
Üpkäsenä barlık salkının,
Tukayı bar tatar halkınıñ.
Bu gazapnı iman itep saklar
Küñle barmı tatar halkınıñ?
“Tugan tel”ne, “Ällüki”ne cırlar,
Cırlap kabat öskä kalkınır
Moñı barmı tatar halkınıñ?
Köçe barmı tatar halkınıñ?

Moñnar kitä...
Cırga-moña susap yäşi tatar,
Bu susauga tüzep kara sin!
“Karaurman”nar
totaştırıp tora
Tatar belän tatar arasın.
Tukaylarga susap yäşi tatar,
“Tugan tel”ne tele sagına.
“Täftiläü”lär tıngı birmi aña, —
Imsındıra gorur çagına.
Säydäşlärgä suap yäşi tatar,
“Säydäş marşı” canın alkışlıy.
“Huş avılım” belän yulga çıga,
Tatar belä — moñnar aldaşmıy...
Tufannarga susap yäşi tatar,
Äle yarıy şundıy teräk bar!
Ämma belep yäşi — härber cirdä
Bäylänmiçä kalgan yöräk bar...
Häydärlärgä susap yäşi tatar,
Sandugaçın kötä tal kızı.
Tatar küñelennän moñnar kitä,
Niçek yäşär tatar yalgızı?
Niçek yäşär
tatar
yalgızı?

Moñlı cırı bar
İrek öçen yauda ciñelsä dä,
Tarihında Urda çorı bar.
Tatarlarnıñ ile, Vatanı yuk,
Tatarlarnıñ moñlı ciri bar...
Küñelendä ömet az bulsa da,
Betmäs sagışı bar, zarı bar.
Üz zarına batar ide tatar,
Moñlı ilhamı bar, cırı bar!
Tatarlarnıñ ocmah bakçası yuk,
İkmäk üskän basu-kırı bar.
Kiläçäge barmı? Äle yarıy
Häter bulıp katkan cırı bar!
Küp kardäşe taşlap kitkän anı,
Äle yarıy söygän yarı bar.
Can-yöräge ber yarılır ide,
Äle moñlı cırı bar!

Tatar garmunı
(1986)
Kaya bulgan köylär?
Kaya kitkän bar moñ?
Iñgıraşa küñelem...
Iñgıraşa garmun...
Kaydadır yatkan ul
Yartı ğomer buyı.
Cırsız, köysez ütkän
Böten ğomer tuyı...
Äle sulga tartıp,
Äle uñga tırtıp,
Uylıym... Nider citmi,
Nider anda artık...
Ör-yaña garmun bit,
Üze şundıy iske!
Üksez, mesken, zäğıyf,
Üze şundıy izge!
Tatar garmunında
Köylär ärnep yata.
Här telendä anıñ
Ber moñ törenep yata.
Uynap karıym anı
Halık köylärenä.
Kersen bu köy, diyep,
Keşe öylärenä...
Bar dönyanı kümä
Garmun tavışları.
Küñellärgä kerä
Bar moñ-sagışları...
Nindi häyät-il bu —
Böten dönya kölde.
Garmun tellärendä
Barmaklarım ülde...
Niçek kuzgatırga
Keşe bäğırlären?
Belä ide bit ul
Köyneñ qaderlären...
Nişlägän bu tatar,
Nişlägän bu garmun?
Kaya kitkän köylär?
Kaya kitkän bar moñ?

Moñ kayda?
Moñ ul —
Koşlar tavışında,
Atlar küzendä.
Ana sagışında,
Ğomer közendä.
Moñ ul —
Soldat hatlarında,
Tugan illärdä.
Bala çaklarımnan
İskän cillärdä...

Tatar cırı
Zöhrä Sähäbiyevaga
Tatar cırı üzeneñ par kanatın
İ kiyerep cäyde ul könne.
Ber päygambär itep, ber divana,
Küñel ofıgında cilkende.
Keräm, keräm cırnıñ eçenäräk,
Canda yaña moñnar yaralsın!
“Nindi ülem telär ideñ?” — disäñ,
Çäçräp çıgıp äytäm:
— Cır alsın!

Halık
Yözyaşär imännär şaulıy,
Oçın küzläp küz tala.
Balta yöze tiyü belän
İmän ava...
Halık kala.
Meñ yıllık töpsez çişmägä
Ber mänseze taşlar sala.
Üksep-üksep çişmä yılıy,
Çişmä sula...
Halık kala.
Million yıllık mähabbät tau.
Bu cir öçen ul da bala.
Tübäsennän ber taş kuba,
Tau işelä...
Halık kala.
İlgä doşman bärep kerä,
Ata, asa, bogau sala.
Soñgı irne arkanlıy da
Alıp kitä...
Halık kala!

Tatarlar
(Cır)
Här tarafta — moñlı ahäñ,
Tatar köye, tatar cırı.
Ber kilerme, ber kilerme
İdel-Yortka tatar çorı?
Kuşımta:
Tau yagında, Minzälädä
Tatarlarnıñ utarları.
Çistay, Bua mişärläre
Häm keräşen tatarları...
Berkayçan da baş imäsme,
Sürelmäsme tatar canı?
Bayrak itep kütärerme
Härber tatar tatarçanı?
Kuşımta:
Ästerhanda, Seberdä bar
Tatarlarnıñ utarları.
Nicgar, Sergaç mişärläre,
Başkortostan tatarları...
Ofıklarda tatar tañı
Ber atarmı, ber atarmı?
Kayan cıyıp beterergä,
Ber itärgä bu tatarnı?
Kuşımta:
Kıtayda häm Törkiyädä
Tatarlarnıñ utarları.
Fin tatarın tugan itä
Amerika tatarları...
Barısına tugan tiyeş
Kazan artı tatarları...

Tatar köräşe
(Cır)
Mäydan urtasında köräş —
Kaharmanlık bilgese.
Dönyalarnı urap kayta
Tatarnıñ ak sölgese.
Kuşımta:
Tormışıñ köräştän tora,
Niçek tä çıda, tatar!
Canına yalkın kabınsa,
Köräşkä çıga tatar.
Köräş bargan mäydannarga
Tatar ruhı agıla.
Köräş bargan mäydannarda
Söygän yarlar tabıla!..
Kuşımta.
Köräş — tatarnıñ yahmışı, —
Barısı da bar anda.
Ciñelü dä, ciñü dä bar
Köräş bargan urında.
Kuşımta.
Köräş maydanı şundıy ul, —
Ğayrätle cannar yana.
Ciñüçe bulıp tanıla
Tik gorur cannar gına!
Kuşımta.

Tatar ziratı. 26 aprel
Görläp tora bügen, şaulap tora
İske Bistä tatar ziratı.
Bergä cıyılgan kük halkıbıznıñ
Dönyalarnı totar ir-atı...
Tukay tagın üz dusların cıygan,
Härber isem — ğaziz, söykemle.
İñ urtada — avıru Tukay üze,
Tatarlarnıñ canı şikelle...
Sibgat Häkim — tatarlarnıñ akılı,
Häsän Tufan — anıñ yarası.
Cide adım gına
Tukay belän
Räşit Ähmätcanov arası...
Tukay kürşesendä tagın beräü...
Alar arasına cil kermi.
“Kemnär bar?” — dip, ürelep karap tora,
Sınap tora Fäiz Zölkarnäy...
Näqıy İsänbät tä şunda gına,
Hatıyp Gosman, Gomär Bäşirov...
Yäp-yäş kileş kalgan Fännurne dä
Kart usaklar tora yäşerep...

Dönyalıkta yazgı cillär uynıy,
Mäñgelektä moñsu tantana.
Märhümnärne üz yanına cıyıp,
İsännärdän Tukay ant ala...

Tatarstan yäşläre
(Cır)
Kazan öslärendä kanat cäygän
Millätemneñ alsu tañ koşı.
Här yaktı kön sorau bulıp tua:
“Kem kulında tatar yazmışı?”
Kuşımta:
Tatarstan yäşläre,
Tatarstan yäşläre.
Yılasa da, küzlärendä
Bulır ömet yäşläre...
Tatarstan yäşläre...
Gorur canlı tatar balaları
İskä töşererlär ütkänne.
Yalgışı da, açı yazmışı da,
Ömet-hıyalı da küptänge.
Kuşımta.
Tatar yäşlärendä moñ bar äle,
Tatar yäşlärendä yegär bar.
Kiler vakıt: tatar balaları
Vakıt tulparların cigärlär.
Kuşımta.
Küpne kürgän, gorur tatar ile
Yäşlärendä tabar terägen.
Moñlı cırlar saklap kalır anı,
Cır kotkarır tatar yörägen.
Kuşımta.

Yäş aralaş...
(Tsikl)
1.
İ tatarım!..
(İroniyä)
Oçraklı gına tuganbız,
Dönyada... üteşli bez.
Başnı çöyep moñlanabız,
Baş iyep eş eşlibez!

2.
Vakıt taşlap kitkän
Barısı da üz urınında anıñ,
Kayan kilä aña bu tarlık?
Zaman belän duslık çamalırak,
Vakıt taşlap kitkän tatarnı...
3.
Tatar akılı
İnanıp, ışanıp yäşi
İnde baytaktan küñel:
Belem kitaptan bulsa da,
Akıl — kitaptan tügel.
“Akıl — yöräktän” digän süz
Bulgan, di, törkilärdä.
Tatarnıñ böten akılı —
Yazmışı cır-köylärdä.
4.
***
Tatarnıñ yazmışı şuldır —
Yä kitä ul, yä kala...
Tatar tınıç bara almıy, —
Yä çaba, yä yıgıla.
Tınıç kına eşli almıy,
Eş eşli dä... ükenä.
Tınıç kına söyä almıy,
Yä yılıy ul, yä kölä...
Tatar tınıç cırlıy almıy,
Yä yana ul, yä sünä...
Tınıç kına söyli almıy,
Yä maktıy ul, yä sügä...
Tatar tınıç tora almıy,
Yä kuşa ul, yä bülä...
Tatar tınıç yäşi almıy,
Yä tua ul, yä... ülä!

***
Hoday tatarga ut birgän,
Tot kirägeñä, digän.
Tatar ut atıp uynagan, —
Can-yörägenä tigän...
Hoday tatarga at birgän,
Rähätlänep çap, digän.
Çaba-çaba, tañ kabıngan
Canındagı çatkıdan...
Hoday tatarga moñ birgän,
Sin — bähetsez can, digän.
Utıñ da bar, atıñ da bar, ñ
Sagışıñda yan! — digän...
Bez — Kazan yegetläre
(Cır)
Küktäge koyaştan sora,
Ofıktan, tañnan sora.
Kazan ul cırdan yaralgan,
Kazan — gel moñnan tora.
Kuşımta:
Bez — Kazan yegetläre,
Bez — tatar yegetläre.
Bezneñ cırda — halkıbıznıñ
Işanıç-ömetläre.
Cırlap uyana uramnar,
Cırlap uyana koşlar.
Cırlap moñlana küñellär,
Cırlap moñlana duslar.
Kuşımta:
Bez — Kazan yegetläre,
Bez — tatar yegetläre.
Bezneñ cırda — kiläçäkneñ
Işanıç-ömetläre.
Cırıbız söyü hakında,
Sagışı da citärlek.
Cırlagan härber tatarnı
Moñga salıp kitärlek.
Kuşımta:
Bez — Kazan yegetläre,
Bez — tatar yegetläre.
Bezneñ cırda — küñellärneñ
Işanıç-ömetläre.

Çäk-çäk
(Cır)
Öställärneñ iñ türendä
Tämle-tatlı öy aşı.
Çäk-çäk — tabın maturlıgı,
Çäk-çäk — tabın koyaşı.
Kuşımta:
Ballı çäk-çäk, tämle çäk-çäk,
Kabıp karagız çak-çak.
Tatarnıñ matur küñelen
Añlap alırsız şul çak.
Kunak kilsä, iñ berençe
Çäk-çäk birelä aña.
Ozatkanda küçtänäçkä
Çäk-çäk törelä aña.
Kuşımta.
Moñga katkan küñellärne
Çäk-çäk balı eretsen.
Sibelgän tatar balasın
Milli çäk-çäk ber itsen.
Kuşımta.


Han yöräge (Cır)
Hannar yöri ap-ak tulpar atlarda,
Hannar çıga üz däüläten yaklarga.
Hannarnıñ da yöräge bar, yöräge.
Hannar — ilneñ ışanıçlı teräge.
Kuşımta:
Han yöräge at kebek lä, at kebek,
Han atında bolıt kebek ak kübek.
Han yöräge yarata da belä ul.
Can-yöräge yarılıp ta ülä ul...
Hannar yöri ap-ak tulpar atlarda,
Hannar çaba han isemen aklarga.
Hannar haman bäygelärdä, yaularda,
Hannar çıga kız küñelen yaularga!
Kuşımta.
Hannar yöri ap-ak tulpar atlarda,
Hannar birmi söygän yarın yatlarga.
Hannarnıñ da küñele bar, canı bar,
Han canına härber güzäl canı par!
Kuşımta.
Hannar yöri ap-ak tulpar atlarda,
Han yöräge dörläp yana utlarda.
Hannar atı yarsıp keşni kaydadır,
Hannar moñı bügen şulay kaytadır...
Kuşımta.

Yäşäü mäğnäse
İldus Gıyläcevka
Keşe cirsez yäşi almıy;
Taza bulsa beläge,
Tuyındıra, kiyenderä, —
Cir ul — Hoday büläge!
Keşe cırsız yäşi almıy;
Hıyalı bulsa taza,
Küñele bulsa tıngısız, —
Ul moñlı cırlar yaza!
Keşe ilsez yäşi almıy;
Här canga teräk kiräk.
Çäçräp çıgıp yaklarlık
Kaharman yöräk kiräk!
Yaratsın disäñ ıruıñ,
Üz itsen disäñ Vatan.
Teleñdä bulsın cırlarıñ,
Kulıñda bulsın sukañ!

Taşlandık avıl
— Ällä Çeçnyame bu, babay? — diyep
Sorap kuydı kinät onıgım.
Yul çitendä şäülä bulıp kalgan
Bu avılnı şunduk tanıdım.
Kötü kayta ide bu avılga,
Bik küp çakrımnarga suzılıp;
Kük biyälär tärtä tibä ide,
Näsel dävamına uzınıp...
Bala-çaga tavışına kümelep,
Görläp yäşi ide bu avıl.
Nindi davıl tuzdırgandır anı,
Ay-hay hätär bulgan bu davıl!..
Mäçeteneñ manarası kitek,
Kaysı zamana bu, kaysı çor?
Minem öçen ğadäti ber borçu,
Bu cir öçen — açı kaygıdır!..
Uramınnan sugış ütkän kebek,
Onıgımnı añlıym, bik añlıym.
Küzlärennän karaşımnı yäşerep,
Kara yazmış cırın nik tıñlıym?
Bu avılnı vakıt taşlap kitkän,
Bu avılnı dönya onıtkan.
Şuşı zaman öçen, çorım öçen
Kıyınsınıp baram onıktan.

Çeçen tsiklı
1
(Veteran)
“Çeçen ilendä dä tınıç häzer,
Sugış bette” diyep yazalar.
... Sulış algan sayın, ütken yarçık
Kükrägenä barıp kadala...
2
(Kulsız)
Küzlär isän. Toma sukır kebek,
Salkın çiksezlekkä töbälgän.
Kulları yuk. Ämma yodrıkları
Katkan bäğır kebek töynälgän!
3
(Taular bulsa!..)
Dala ulı bit min, kiñ kırlarda
Uynap üskän küñel aygırım.
Dala ulı bit min... Tik kayçakta
Taular yuklıgına kaygıram!..
4
(Cansız gäüdä)
Anıñ öçen sugış küptän tämam,
Güyä bötenläy dä bulmagan.
Ul bit inde öç märtäbä ülgän,
Äle ber märtäbä tumagan...
5
(Eşelonnar)
Eşelonnar tulıp soldat kitä,
Çäyni-çäyni çit il sagızın.
Cannar belän tomalamakçılar
Tuya belmäs tämuğ avızın...
6
(Kayttı...)
Äybät hezmät öçen, äle genä
Kaytıp kitkän ide. Kız karap...
Tagın kayttı... Çäçäk, çäçäk, çäçäk...
Tik tabutı gına kıskarak...
7
(Urtada — tau...)
Kıybla yakka karap ikäü tora,
Kük alarga kapusın açkan.
Berse — “geroy”, ikençese — “bandit”, —
Möselmannar namazga baskan...
8
(Çistka)
Kulga almadılar ber malaynı,
Keçkenäräk äle buyı, dip.
Añlamıylar şunı: härber ir-at,
Härber sabıy monda — boyıvik!
9
(Post. Spetsnaz)
Här keşene tentep çıgara ul,
Boyıviklar yukmı — dönya bit...
Belmi:
Här yodırık monda — granata,
Härber yöräk — mina, dinamit!
10
(Kavkaz!)
Kayçan tuktar ikän
bäğırenä
Şakşı tayak tıgıp butaular?
Häzer beldem inde, — gıysyan bulıp,
Kaberlärdän üskän bu taular.

İ Keşe!..
Kara cirneñ kuyının kapşap,
Küsäk taba da keşe.
Çülmäk vatıgı taba da
Häbär sala: “Yau eşe!”
İske çäçkap kürä dä ul
Möher suga: “Tol hatın!”
Sıngan daga — härbi caydak
Kaldırıp kitkän atın...
Yau söreme tomalagan
Küñeleñ täräzäsen, —
İ Keşe, kalbeñ tuzanlı,
Yalgançı küräzä sin!
Tıñla, tıñla, närsä di soñ
Sine tudırgan cireñ?
— Tamgan miña köräşçelär,
Bahadir irlär tire...
Şaulı bäyge buldı monda,
Yeget söygänen üpte...
Çülmäk vatıp uynadılar,
Monda Sabantuy ütte...
Monda Sabantuy ütte!

Küperlär
Beräülär küper sala da
Başkalarga kaldıra.
Beräülär şul uk küperne
Üzennän soñ yandıra!
Beräülär bu utnı
tañnıñ
Balkışı dip kuana.
Al hıyalın ezläp kitä,
Barsa... anda ut yana!
Ul tagın küper sala da
Başkalarga kaldıra.
Ä ikençe beräü tagın
Şul küperne yandıra.
Bel: äle ber yılganıñ da
Küpersez torganı yuk.
Beräüneñ üçe, mäkere,
Beräüneñ hıyalı — ut!
Hakıykat basa küper kük,
Basa hıyalıy yöräk.
Allaga şöker, bu Cirdä
Olı cannar küberäk!

Süz — yazmış!
Süzneñ yöze bik küp törle,
Kübräk — ızgış...
Süz — agu da, uk ta tügel,
Süz ul — Yazmış...

Tugan cir yäşätä!
Här hat ömet alıp kilä,
Härber häbär öşetä!
Tugan il cannarnı kıya,
Ä tugan cir — yäşätä!


***
Babamnardan kalgan şöğıl mindä,
Babam ruhı nigez-ciremdä.
Ätkäylärdän küçkän hönär mindä,
Änkäylärdän otkan cır mindä.
Kemder eşlär minnän kalgan eşne,
Minem kulnı toymas kırlarım.
Minem cırnı kemder cırga kuşar,
Mindäy cırlıy almas cırların...

Näsel kitabım
Taşka yazılmagan ber kanun bar,
Tatar öçen möhim bu kanun.
Şul kanunga karap belä tatar
Kemneñ kayan, nindi bulganın.
Min dä ukıym näsel kitabımnı,
Min dä beläm cide babamnı.
Şul kitapka karap öyränäm min
Ayırırga yahşı-yamannı.
...Yaratkanın gına sınıy Hoday,
Bezneñ näsel şaktıy sınalgan.
Cir dä sörgän, mäçetlär dä totkan, —
Taza näsellärdän sanalgan.
Nurıy babam minem morza bulgan,
Gabdelnasır babam — ruhani.
Mäşhür cannar! İke dönya çigep,
Küptän kiçsälär dä, ruh tanıy!
Gabdelislam babam — iñ mäşhüre,
Sigez malay birgän ber tamır.
Patşa sörgän Nurıy morza näselen
Şuşı malaylardan il tanır.

İñ ölkäne Nogman haci bulır,
Miña buın birgän Nogman ul.
Şiğır yazgan, bäyet çıgargan, di,
Minem kebek cırda yangan ul...
Annan kilä Gıylman atlı babam,
Hälle genä, hätta bay keşe.
Bik imanlı bulgan: tamgası da
Basu uragınıñ ay teşe!
Ber yalçı da totmagan bu babam,
Kötü-kötü sarık totsa da.
Ser birmägän, “sävitçe”lär kilep,
Bar mölkäten utka atsa da.
Gomär, Rähimcanın kaldırgan da,
Doga ukıy-ukıy süngän ul.
İsenä kilep, bulgan kömeşlären
Ber koyıga iltep kümgän ul.
Rähimcanga iñ hätäre töşkän:
Sugış yotkan anı tereläy.
Sabıy malayına karap kalgan
Aç-yalangaç tormış, büredäy...
Ä bu sabıy — minem ätkäy bulgan.
Hämitcannı dönya sınagan.
Avıru hatın belän narasıynıñ
Mihnätlären kemnär sanagan?!

İsän kalgan näsel şul çakta da, —
İzge cannar barıber tabılgan.
İñ bähetle mizgel — kilen bulıp