Җанга Уелган Уйлар - 15

Ә.А. Дошманнар күп. Яшьләр арасыннан юк. Мин Салаватны бик нык яратам. Үзенә генә бирелгән моң белән җырлый. Һәм Хәнияне яратам. Алардан беркайчан да начар сүз ишеткәнем юк. Алар минем белән мактаналар, мин бик шатмын.
Зәйнәп белән Зөфәрне, Габделфәт Сафинны да яратам, бик матур җырлыйлар.
Р.В. Гадәттә, артист кеше, җырчы кеше хакында гайбәт сөйләмичә калмыйлар. Артист нихәтле талантлырак булса, гайбәте дә шулхәтле күбрәк була. Сезнең тирәдә дә гайбәт шактый булгандыр инде, Әлфия апа?
Ә.А. Безнең турында анекдотлар бик күп бит инде. Мин аларны ишетәм. Элегрәк яшь вакытымда сөйләгәнгә ояла идем, чөнки безне гел сөйләп тордылар.
Авыр сүзләр ишетеп, йөрәк яна иде, бер-ике сәгатьтән үзгәрә идем.
Минем өстән гайбәт бик күп булды. Ә мин яңа җырлар белән һәрвакыт үземне күтәреп тордым, көрәштем. Алар гайбәт сөйләп торды, ә мин һаман алга барып тордым. Менә нинди акыл булды миндә!
Р.В. Кеше, бигрәк тә иҗат кешесе, мәхәббәтсез, сөюсез яши алмый. Сезнең дә мәхәббәт утларында янган-көйгән чакларыгыз булгандыр. Сезне гомер буе Илһам Шакировка мәхәббәт тоткан, хәтта чак кына Илһамга кияүгә чыкмыйча калган, дип тә сөйләделәр.
Ә.А. Бусы гайбәт түгел, дөрес. Аны яшереп булмый. Кияүгә бармадым, ләкин Илһам минем яшьлек мәхәббәтем булды.
Р.В. Җырчы, никадәр талантлы булса да, баянчылардан, музыкантлардан башка җырлый алмый. Аннары, гадәттә, концертта биючеләр, сүз осталары да катнаша. Бу яктан караганда да Сез бик бәхетле булдыгыз бугай, Сезнең концертларда, Сезнең тирәдә гел талантлы кешеләр генә чыгыш ясый иде. Сез аларны үзегез җыя идегезме, әллә алар Сезне үзләре эзләп таптылармы?
Ә.А. Иң элек мин Наҗия Минкина белән чыгышлар ясый башладым. 30 ел бергә эшләдек. Аннары аны миннән Илһам тартып алды.
Музыка ансамбле җитәкчесе Кәрим Габидуллин белән дә 30 ел эшләдем. Габидуллин ничек түзгән, минем дә үзенчәлекле холык бар бит. Түземле кеше булды, чөнки иҗатта сүз әйткәләшергә вакыт калмады, өчәр-дүртәр концерт биреп йөрдек.
Р.В. Кайвакытта талантлы гына җырчылар, репертуар төзи белмәү аркасында, тамашачыга барып җитә алмыйлар, яисә аларның сәхнә гомерләре бик кыска була. Үз тавышыңа, үз мөмкинлекләреңә туры килә торган репертуар төзү – гаҗәеп катлаулы нәрсә. Ә Сезнең репертуарда татар халык җырлары да, композиторларыбыз әсәрләре дә, такмаклар да, озын көйләр дә, дөнья халыклары җырлары да бар... Репертуар төзергә кем булышты Сезгә? Әллә үзегезнең махсус сценарий язучыларыгыз, махсус киңәшчеләрегез, махсус режиссерларыгыз бар идеме?
Ә.А. Махсус язучы юк иде. Мәрхүм Фасил Әхмәтов, җырлар язгач та, миңа китереп бирә иде. Мин аның «Назлы гөлкәем» җырын халыкка чыгардым. Мин композиторлардан тавышыма туры килә торган җырларны сорап ала идем.
Р.В. Әлфия апа, Сез һаман шаян, һаман көләч, һаман матур итеп киенәсез. Кыскасы, картаерга һич кенә дә исәбегез юк. Картая белмәүнең сере нәрсәдә икәнне безгә дә әйтмәссезме?
Ә.А. Картаймаска өйрәтеп булмый инде анысы. Ләкин авыр сүзләр ишетсәң дә, йөрәгеңә алмаска кирәк.
Р.В. Кичләрен ялгыз калып, моңаеп утырганда, Әлфия апа, нәрсә турында күбрәк уйлыйсыз? Үткән гомерне ешрак искә төшерәсезме, бүгенге мәшәкатьләр күңелегезне борчыймы, әллә киләчәк хакында: балаларыгызның, оныкларыгызның язмышы, аларның киләчәге хакында уйлыйсызмы?
Ә.А. Бөтенесен дә уйлыйм. Балаларымны уйлыйм, оныкларымны уйлыйм. Һәрвакыт әйбәт булсыннар, акыллы булсыннар дим. Ике кыз үстердем, икесе дә акыллы, балалары да акыллы күренәләр. Аллага шөкер!
2000 ел

МӘГЪНӘЛЕ СҮЗ МОҢЛЫ, КӨЙЛЕ БУЛА
Нәфис сүз остасы Айрат Арсланов
Разил ВӘЛИЕВ: Татар халкының мактанычы һәм горурлыгы булган, милли рухлы, һәммә татарның күңел түрендә йөргән бөек шәхесләр бар. Шигърияттә — Тукай, музыкада — Сәйдәш, җырда — Илһам, рәсем сәнгатендә — Урманче... Ә нәфис сүз сәнгатендә, һичшиксез, Айрат Арсланов!
Татар шигъриятенең меңьеллык бай тарихы бар, әмма шигырь уку сәнгатенең үткәне, элекке осталары безгә анык билгеле түгел. Булгандыр, һичшиксез, булгандыр алар... Бер очрашуда, Айрат абый, Сез гасыр башында яшәгән трагик актер Мохтар Мутинның гаҗәеп оста шигырь укучы, шигырь сөйләүче булганын әйткән идегез... Сүз сәнгатендә Сез дә буш урында барлыкка килмәгәнсездер, Сезнең дә Мохтар Мутин кебек элгәрләрегез, укытучыларыгыз булгандыр бит?..
Айрат АРСЛАНОВ: Рус сәнгатендә сәнгатьле уку Гоголь заманнарыннан башлана. Гогольнең шундый әйткән сүзе бар: «Әле киләчәктә сәнгатьле укучылар спектакльләрне алмаштырыр».
Рус актеры Щепкин бу өлкәдә күп эшли. Әлеге сәнгатьне тудыруда Горбунов дигән актерны атарга була. Ә соңрак, совет чорындагы остазлардан – Закушняк. Ул интим хикәя кичәләре оештырган.
Ә безнең татар халкында сәнгатьле укуны безнең чор башларында туган сәнгать дип беләм мин. Әлбәттә, беренче чиратта бөек Тукаебыз исемен атарга кирәк. Тукай үзенең шигырьләрен бик матур укыган. Аның дусты Габдулла Кариев та шигырь укуны оста башкарган. Мин Әзәл Яһудинның истәлекләрендә укыган идем: «Мин бала вакытта безнең өйдә Габдулла Кариев язмасында Тукай әсәрләре бар иде» – дип искә ала ул. Моннан 20 ел элек Тукай башкаруында язылган пластинкалар булган дигән сүз ишеткән идем. Тукай Кариев белән бик дус булган бит. Әгәр дә Кариев язылган булса, әлбәттә, ул Тукайны да димләмичә калмагандыр бу эшкә. Шушы язмалар, пластинкалар табылса, безнең мәдәният өчен бик зур байлык булыр иде.
Әлбәттә, Габдулла Кариев та, Сәхибҗәмал Гыйззәтуллина-Волжская да үзләренең труппалары белән бик күп йөргәннәр, спектакльләрдән гайре концертлар да биргәннәр һәм алар икесе дә сәнгатьле уку белән шөгыльләнгәннәр.
Менә сез әйткән Мохтар Мутинга да килеп җиттек. Ул үзе Татарстанның Актаныш районы Такталачык авылында туган. Бәләбәйдә гимназия тәмамлагач, Уфада «Галия» мәдрәсәсе шәкертләрен һәм башка зыялы яшьләрен туплап, труппа оештырган, спектакльләр куйган. Шул вакытларда ук ул концертлар бирә торган булган. Концертларда Габдулла Тукай һәм Сәгыйть Рәмиев әсәрләрен һәм үзе уйнаган спектакльләрдән монологлар укыган.
Р.В. Бөек затлар үзләре генә бөек булып калмыйча, талантлы яшьләрне әллә каян күреп алып, аларга канат куялар, ярдәм кулы сузалар. Әле яңа гына сәхнәгә чыга башлаган Айрат Арслановны Салих Сәйдәшев үзенең 50 еллык юбилей кичәсен алып барырга чакыра. Кичә тәмамлангач, иңнәреннән сөеп мактый, киләчәк иҗатына хәер-фатыйха бирә. Сәйдәш фатыйхасын алу Сезнең өчен зур җаваплылык та, олы мәртәбә дә булгандыр бит, Айрат абый?
А.А. Ул чакта мин радиода эшли идем. Үзегез беләсез, радиога эшкә бик иртә – сәгать алтыда торып барабыз, җидедә микрофонны ачабыз. Салих Сәйдәш бик иртә тора иде. Аның флигеле театр йорты янәшәсендә. Һәр иртәдә капка төбендә очрашабыз: «Айрат, нихәл? Эшкә киләсеңме?» - дип сорый.
Мин аның фатирына килеп йөрдем. Радиодан эш буенча җибәргәләделәр аның янына. Ул йорттан миңа фатир биргәч, мин аның белән бер коридорда яшәп калдым, ишекләр янәшә иде.
Салих абыйның өендә импровизацияләнгән концертлар була, анда артистлар күп килә иде. Шул концертларга ул мине алып керә иде. Мин керергә оялам, ләкин ул мине сөйрәп алып керә.
Бер көнне ул мине үзенә чакырды да: «Айрат, тиздән минем юбилей кичәсе була. Мин ул кичәне синең алып баруыңны сорыйм», – диде. Мин бераз каушап калдым. Чөнки мин 1949 елда гына театр мәктәбен тәмамлаган кеше, сәхнәдә әле бер концертта да катнашканым юк. Менә шундый бөек затның концертын алып барырга тиешмен. Мин әйтәм: «Салих абый, бик зур рәхмәт Сезгә. Ләкин мин бит әле куркып калдым». «Курыкма, барысы да яхшы булыр, сине ишеткәнем бар, Тукайны бик матур укыйсың. Концерт кичәсендә бер-ике шигырен дә укырсың», – дип күндерде Салих абый.
Шулай итеп, 1951 елның 10 гыйнварында Кәрим Тинчурин театры бинасында (ул вакытта академия театрыбыз иде) Салих Сәйдәшевнең бик зур юбилей кичәсе үтте. Аның концерт өлешен алып бару миңа насыйп булды. Концерт зур уңыш белән үтте. Анда бик зур актерларыбыз, җырчыларыбыз, музыкантларыбыз катнашты. Оркестр белән ул үзе дирижерлык итте.
Әйе, Сез әйткәнчә, концерттан соң Салих Сәйдәшев минем кулымны кысып, аркамнан сөеп: «Менә синең радиога гына түгел, татар эстрадасына да аяк басуың шушы көннән башлансын», – диде. Салих абыйның ул сүзләре минем хәтердә мәңгегә калды.
Р.В. Сезнең яраткан шагыйрьләрегез күптер. Шулай да Сезгә татар теленең тәмен тоярга ярдәм итүчеләрнең иң беренчесе дип кайсы шагыйрьне саныйсыз?
А.А. Мин, әлбәттә, яшьтән үк Тукайны укып, аның иҗатын яратып үстем. Минем әтием дә авыл зыялысы иде. Ул авылда зоотехник булып эшләгән кеше. Без аның белән кичләрен рус һәм татар әдәбиятын укый идек: Тукайны, Такташны, Мәҗит Гафурины... Бу да яшьтән үк әдәбият белән кызыксынуга ниндидер этәргеч биргәндер.
Аннан соң районда яшьләр арасында олимпиадаларны еш үткәрделәр. Ул вакытта безнең мәктәптә күпләр Һади Такташ иҗатына мөкиббән иде. Барысы да Такташны укыйлар. Мин дә олимпиадаларда катнашып, призлар алганым хәтердә.
Ә нинди шагыйрь дип әйтсәгез, шагыйрьләр бик күп. Тукай китабы – минем көндәлек китабым. Күңелем төшсә дә мин кулыма Тукай әсәрләрен алам, ул һәрвакытта көч-дәрт өсти торган шагыйрь.
Р.В. Концертлар һәм кичәләрдә, гадәттә, үзәк урында җыр була. Җыр арасындагы бушлыкны тутырыр өчен яисә җырны җырга ялгау, артистны ял иттереп алу өчен генә арага бию номерлары кертәләр, шигырь яисә мәзәк сөйлиләр. Мондый кичәләрдә сөйләнгән шигырьләр, гадәттә, бик тә уртакул була, шигырь сөйләүче ничек тә тамашачының күңелен күтәрергә, аны көлдерергә генә тырыша.
Айрат абый, Сез беренчеләрдән булып бу традицияне бозарга җөрьәт иттегез. Сез татар сүзенең, татар шигыренең бәясен күтәрдегез. Сез катнашкан кичәләрдә сүз һәрчак иң алгы урынга чыга... Билгеле, моның төп сәбәбе осталыктадыр... Әмма икенче, бик зур сәбәп – тирән мәгънәле шигырьләр, әдәби әсәрләр сайлаудадыр... Чын шигырьне, чын әдәби әсәрне танырга, аңларга кемнәр өйрәтте Сезне?
А.А. Элек безнең дәүләттә идеология дигән нәрсә бар иде. Идеясезлек булмасын, идея алгы планга күчсен дип өйрәтәләр иде.
Р.В. Айрат абый, сез бит татарча гына укымыйсыз. Тагын бер яктан уникаль шәхес сез – ике телдә дә – русча да, татарча да укыйсыз. Андый кешеләр татарда башка бар микән әле ул?
А.А. Мин Пушкинны күп ятламадым. Ләкин мин аны өч мәртәбә Бөтенроссия конкурсларында укыдым. Аның беренчесе 1957 елда Октябрьнең 40 еллыгына багышланган иде. Икенчесе В.И.Ленинның 100 еллыгына багышланган иде. Мин аларның икесендә дә лауреат исеме алдым. Һәм Пушкинның 175 еллыгына багышланган конкурста катнаштым. Анда мин Пушкинны саф татарча укып, өченче урынны алдым. Соңыннан миннән сорадылар: «Сез урысча укыйсызмы?» – дип. Мин лирикадан берничә әйбер укып күрсәттем.
Ә менә филармониядә эшләгәндә мин Маяковскийны бик яратып укый идем. Есениннан да программа эшләгәнем бар иде. Чеховның вак хикәяләреннән программа төзегәнем булды. К.Симоновны, Д.Кугультиновны, Р.Гамзатовны программага кертә идем. Шундый шагыйрьләр күп иде.
Р.В. Музыкантларны, җырчыларны музыка мәктәпләрендә, училище­ларда, консерваториядә әзерлиләр. Рәссамнарның да махсус үз уку йортлары бар. Ә менә бары тик сүз осталыгына, сүз сәнгатенә генә өйрәтүче мәктәпләр һәм уку йортлары юк бугай...
А.А. Әлбәттә, сәнгатьле уку өлкәсендә эшләүчеләр өчен махсус уку йортлары юк. Заманында Мәскәүдә Сүз институты булган, Луначарский үзе җитәкчелек иткән. Анда аерым бүлекләр булган, сүз жанрына бик зур әһәмият бирелгән.
Без күбрәк театр училищеларында, театр институтларында укыйбыз инде. Мин үзем башта театр училищесында 4 ел укыдым. Миңа бик ярдәм итүчеләр булды – атаклы нәфис сүз остасы С.Качерян һәм Вахтангов театры актеры Я.М.Смоленский, соңрак ул Вахтангов исемендәге театр училищесы профессоры булды, хәзер мәрхүм инде. Мәскәүдә театр йортында нәфис уку буенча секцияләр үткәрелә торган иде, курслар кебек инде. Минем аларны тыңлаганым булды.
Р.В. Бүгенге көндә татар сүз сәнгате бик авыр чор кичерә кебек. Яшьләр арасында Сезнең дәрәҗәдә, дип әйтмим, хәтта яхшы шигырьнең мәгънәсен аңлап, тамашачыга җиткерерлек гадәти конферансьелар да бик сирәк күренә. Камал театры артистлары арасындагы шигырьгә гашыйк берничә останы санамасак, бу өлкәдә тулы бушлык, битарафлык хөкем сөрә кебек. «Әллә безнең сүз сәнгатебезнең киләчәге юкмы икән?» – дигән хәвефле уйлар да килә кайчак...
А.А. Безнең бу жанрда эшләүчеләрнең базалары күбрәк филармониядә иде. Анда төрле милләтле күп кенә директорлар: башкортлар да, руслар да, яһүдләр дә эшләде. Ләкин шул вакытларда да аларда татар эстрада сәнгатен күтәрүгә омтылыш бар иде. Без ул чакны бөтен илне йөреп чыктык. Кайда татар яши, без шунда булдык.
Хәзерге вакытта филармониянең хуҗасы татар, әмма ул килү белән безнең жанр бетү ягына юнәлеш тота башлады. Чөнки эстрада бригадалары әкрен-әкрен генә кыскартылды, бүгенге көндә эстрада бригадаларында бер-ике җырчы һәм бер шигырь-хикәя укучы – Рәшит Сабиров калды. Алар Татарстаннан читтә концертлар куймыйлар диярлек, бары тик Казан тирәсендәге авылларда, районнарда йөриләр.
Р.В. Айрат абый, кайбер башка шәһәрләрдә сүз осталары үз остаханәләрен, үз мәктәпләрен булдыралар, үзләре тирәсенә шәкертләрен туплыйлар. Сезнең андый мөмкинчелегегез юкмы? Яисә сездә андый база юкмы?
А.А. Әйткәнемчә, мин сәнгать академиясендә биш ел укыттым. Бик яратып укыдылар, аны тәмамлаган кешеләр республика театрларында һәм башка сәнгать оешмаларында эшлиләр хәзер. Алар мине бүгенге көнгә кадәр очрашканда «мөгаллим абый» дип йөриләр. Мин дә аларны укучыларым дип саныйм.
Соңгы елларда биш елдан артык филармониядә режиссер булып эшләдем. Эстрада бүлегендә. Әмма соңгы вакытларда мин бу өлкәдә эшләүчеләрне белмим. Сәнгатьле укуны үзенең профессиясе итеп алырлык кешеләрне әле мин күрмим. Әгәр дә андыйлар булса, мин рәхәтләнеп тәҗрибәм белән уртаклашыр идем.
Аннары радиода эшләүчеләр безне, озак еллар радиода эшләгән кешеләрне, укытучыларыбыз дип йөриләр. Әле күптән түгел генә мин телевидениедә дикторлар группасы җыеп, Бөек Җиңүгә бер композиция эшләдек. Алар да мине укытучыбыз диләр. Шулай итеп, мин теләкләре булганда аларга булышырга әзер. Әлбәттә, хәзер концертларны бик матур алып баручы яшьләр бар. Әмма сәнгатьле укуның юнәлеше үзгәрде дидек бит. Хәзер ул җиңел планда алып барыла. «Шаян-шоу»лар китте. Мин аларның репертуарын өнәп бетермим.
Сәхнәдән классика төште. Тукай да укылмый, Такташ та укылмый, Туфан да укылмый, Хәким дә укылмый. Бүгенге көндә менә дигән шагыйрьләребез бар, алар да укылмый. Алай булмый бит ул.
Р.В. Татар халкы – сәхнә җанлы, тамаша җанлы халык. Әмма соңгы елларда, минемчә, безнең тамашачының зәвыгы бик нык түбән төште кебек. Монда безнең «сүз осталарыбызның», сәхнәдән очсызлы мәзәк сөйләүче кайбер җырчыларыбызның да өлеше бардыр?..
А.А. Минем Мәскәү, Ленинград сәхнәләрендә концертлар белән бик күп катнашканым булды. Чайковский залына опера солистлары белән елына бишәр мәртәбә килә идек. Мин инде шул концертларны алып баручы буларак сәнгатьле уку белән катнаша идем. Ул концертлар искиткеч зур уңыш белән үтә иде. Без чыгыш ясамаган театрлар аз калгандыр Мәскәүдә. Минем Кремльнең Зур сараенда гына чыгыш ясаганым булмады.
Ул чагында башкаручыларның репертуарына да башкачарак карыйлар иде, җитди караш бар иде. Җырчыларыбызның да репертуары мәшһүр композиторларыбызның әсәрләреннән төзелә торган иде.
Ә бүгенге көндә радио-телевидениене карагыз сез. Радио әле классиканы да бирә. Ә телевидениедә күбрәк бер көнлек җырлар яңгырый. Ә хәзерге көндә ачылган ваграк радиоларда көне буе шул җырлар яңгырап тора. Шушылай тәрбияләү зәвыкны бозуга китерә торгандыр. Мин шулай уйлыйм.
Аннан соң нәфис сүз өлкәсендә эшләүчеләрнең репертуарында да хәзер – бары тик көлдерү әйберләрен уку. «Шаян-шоу»ларны карыйм, клоунадага әйләнеп китә кайчагында.
Р.В. Татарстан телевидениесенең беренче дикторы, гомер буе радио белән хезмәттәшлек иткән кеше буларак, Сез бүген дә үзебезнең радио һәм телевидениегә битараф түгелдер? Андагы тапшыруларның сәнгати ягына мөнәсәбәтегез, бәягез нинди? Татар телен вата-җимерә сөйләүче кайбер дикторларыбызны, «сиңга», «миңга» дип тапшыру алып баручы журналистларыбызны тыңлаганда җаныгыз сыкрамыймы?
А.А. Әлбәттә, без радиода үзебез белгән дикторларыбызга һәрвакыт әйтәбез, алар безне кабул итәләр. Ләкин бит хәзер дикторлар күбәйде, аларның барысына да әйтеп бетереп булмый.
Заманында Мәскәүдә дикторлар төркеме белән профессор Розенталь эшли иде. Сәнгатьле уку буенча алар белән актерлар да шөгыльләнә иде.
Мин үзем дә радио-телевидениедә күп эшләдем. Безнең андый ярдәм итүчеләребез булмады. Без бу турыда һәрвакыт әйтә килдек. Чөнки диктор радио-телевидениенең йөзе, бөтен республикага, илгә чыга торган кеше ул.
Соңгы вакытта бу мәсьәлә телевидениедә күтәрелде. «Сез алынмассызмы?» - дип әйтеп тә карадылар. Без вәгъдә иткән идек, ләкин бу һаман сүздә генә кала килә. Мин барысын да тыңлап киләм, сез әйткән әйберләр белән килешәм. Дикторларны махсус укыта торган бүлек юк бит. Алар барысы да сәнгать академиясеннән, театрлардан киләләр. Ләкин алар сәнгатьле укуның асылын белергә тиешләр.
Р.В. Айрат абый, соңгы елларда туган телебезгә игътибар артты. Хәзер телне белүче кешеләр көннән-көн күбрәк кирәк була башлый. Әмма закон кабул итсәк тә, мәктәпләр ачсак та, күпме генә тырышсак та, барыбер, татар теле икенче урында кала бирә. Моның өчен без парламентта да, Дәүләт Советында да күбрәк туган телебездә сөйләшергә тиешбездер. Дәүләт теле дип игълан иткәч, татар теле ул мәктәптә, трамвайда, троллейбуста, урамда, кухняда гына сөйләшә торган тел булмаска тиештер, ул дәүләт белән идарә итә торган тел булырга тиеш. Шушы ил белән идарә итүчеләр дәүләт телен бик яхшы белергә тиеш.
Айрат абый, Сезнең иҗат турында бик күп мәкаләләр язылган, Сезгә багышлап йөзләгән шигырьләр иҗат ителгән. Бу инде Айрат Арслановның чын мәгънәсендә милләт улы, халыкның сөеклесе булуы турында сөйли. Чөнки бары тик үзең чын-чынлап хөрмәт иткән, яраткан кеше турында гына шигырь язып була. Мин дә заманында Сезгә багышлап шигырь язган идем. Мөмкин булса, хәзер шуны укырмын...
Ул Ходайга якыная бара
Еллап түгел, айлап...
Телсезләргә тел иңдерер өчен
Җиргә иңгән Айрат.
Берәү яши, безгә пычак кайрап,
Берәү яши сайрап.
Елата да, юата да безне
Былбыл телле Айрат.
Коллык йөге башны баскангамы?–
Хәтеребез саерак.
Кол Галинең кылган гамәлләрен
Сөйли безгә Айрат.
Мәгънәле сүз моңлы, көйле була,
Әйтелә ул җайлап.
Өзелгәндер татар бәгыреннән
Моңлы бала – Айрат.
Алга дәшсен безне иманлы сүз,
Шигырь булсын байрак!
Шигырь-байрак тотып, мәңгелеккә
Әйди безне Айрат.
Ходай аны безгә бүләк иткән
Миллионнардан сайлап.
Халкым булмас, Илһам җырламаса,
Сөйләмәсә – Айрат.
2000 ел

ТАТАР ОПЕРАСЫ БАР, АНЫ ҮСТЕРЕРГӘ КИРӘК
Россиянең һәм Татарстанның халык артисты,
җырчы Зилә Сөнгатуллина
Разил ВӘЛИЕВ: Көлә-көлә Зилә килә.
Нигә көлә – кем белә?!
Йөзләреннән бар дөньяга
Бәхет нуры сибелә.
И юмарт соң бу табигать!
Аңа нинди сәбәптән,
Мулдан биргән чибәрлек тә,
Уңганлык та, сәләт тә.
Йә Алтынчәч була Зилә,
Йә Розина булып көлә,
Йә халык җырын чыңлатып,
Чишмәдән кайтып килә.
Елмайсын да көлсен Зилә –
Гел изге теләк телә;
Аның көмеш авазыннан
Җиргә шатлык бөркелә.
Зилә Сөнгатуллинаны ничә еллар күреп-белеп, аралашып яшәгән кеше буларак, гомер буе мин аның һәрчак шулай яктырып-балкып йөрүенә, уйнап-көлеп, шаярып, дөньяга ямь биреп яшәвенә сокландым. Мин беркайчан да аның кара көеп, турсаеп йөргәнен, кемнәр беләндер ямьсезләнеп сөйләшкәнен күрмәдем. Менә шундый мәңге бетмәс тормыш дәрте, яшәү дәрте сиңа каян килә, ул тылсымлы көчләрне каян аласың син, Зилә? Никадәр генә яхшы артист булсаң да, гомер буе бәхетле кеше ролен уйнап булмый торгандыр бит ул? Син чынлап та бәхетле кешедер, ахрысы?
Зилә СӨНГАТУЛЛИНА: Роль турында әйткәндә, мин рольләремдә уйнамыйм. Үземне бу ситуациядә ничек тотар идем дип, үземне шушы рольләргә куеп чыгам сәхнәгә.
Ә бәхет дигәндә, Сез, чынлап та, җавабын таптыгыз. Мин бәхетле кеше, үземне бәхетле дип саныйм. Чөнки минем яраткан эшем, балаларым бар, шушы Татарстанда яшим.
Р.В. Балачактан татар моңын җаныңа иңдереп үскән кеше буларак, опера сәнгатенә дә син үзебезнең милли рухны, милли моңны иңдерергә омтылып, аны милли моңга сугарып яшәдең. Соңгы елларда татарга опера кирәкме-түгелме, ул безгә хас сәнгатьме, дип шактый күп бәхәсләр булып алды. Без инде аның кирәк булуы-булмавы хакында түгел, ә татар милли операсы нинди булырга тиешлеге турында сөйләшсәк, дөресрәк булыр кебек. Бүгенге көндә бармы ул бездә милли рухлы чын татар операсы?
З.С. Безнең татар операсы күптән бар. Аның турында бәхәс тә кирәкми. Чөнки безнең балабыз туса, бу бала кирәкме-юкмы дип бәхәсләшмибез бит. Опера бар, аны үстерергә кирәк, аның белән горурланырга кирәк.
Чын мәгънәсендә татар операсы нинди булырга тиеш икән? Аның рецепты юк, ул чын милли булырга тиеш, безнең тарихны чагылдырырга, татарның бөтен матур якларын күрсәтергә тиеш. Башка милләт кешесе килеп, татар операсын тыңлап, татар халкының нинди булуын аңларга тиеш. Мин шулай дип уйлыйм.
Р.В. Ярый «Алтынчәч» операсын дөньяның классик әсәрләре белән янәшә куеп була, дип сөйлибез ди. Алайса, нигә дип соң аны дөньяга күрсәтмибез, дөньяга чыгарырга тырышып та карамыйбыз? Әллә соң ул безнең өчен генә шулай кыйммәтлеме?
З.С. Мин уйлыйм инде, һәр нәрсәнең үз вакыты була дип. Бәлки сез белмисездер, без аны чит илгә чыгардык. Моннан ике ел элек, Төркиядә Бөтендөнья төрки операсы фестивале булды. Без Мөнир Якупов белән гримнардан, костюмнардан «Алтынчәч» операсыннан бер зур сәхнәне җырлап күрсәттек. Бу фестивальдә төрки илләрдән килгән бик күп опералар ишеттек. Үзебезгә дә бик кызык булды. Аларны да мин безнең байлык дип саныйм, чөнки алар төрки опералар. Шунда «Алтынчәч»не иң яхшы опера дип таптылар. Без бик сөенеп, канатланып кайттык, чөнки чит илдә дә безнең операны яратып кабул иттеләр.
Р.В. «Алтынчәч»нең Төркиядә булуы бик әйбәт. Әмма ләкин минем аны операның ватаны Европада күрәсем килә иде. Төрекләр үзләре дә безнең кебек операга яңа гына аяк басып килә торган халык. «Алтынчәч»нең Европага чыкканы күренми бугай.
З.С. Анда Европадан да импрессариолар, опера сөючеләр бар иде. Алар да бик кызыксынып карадылар.
Операның теле бик фәлсәфи түгел, ул аңлаешлы. Хәзерге техника ярдәмендә аның нәрсә турында барганын да аңлатырга була. Мин уйлыйм, иң мөһиме – аның музыкасы дип.
Р.В. Дөресен әйткәндә, минем татар операсы турында инде артык сөйләшәсем дә, бәхәс кузгатасым да килми. Күпме сөйләшеп тә, нәтиҗәсе булмагач, күпләр аңа кул селтәде бугай инде... Татар операсына Нияз Даутов кебек шәхесләр килмичә торып, бу мәсьәләне административ юл белән генә хәл итү мөмкин нәрсә түгелдер. Бәлки, мин ялгышамдыр, бәлки, аның башка юллары да бардыр?
З.С. Кешеләр килә, кешеләр китә. Зур шәхесләр алар, чынлап та, сирәк була. Алар бөтенләй юк дип әйтмәс идем мин. Даутов та безнең театрдан чыккан, безнең кебек җырчы. Шулхәтле тәҗрибә туплагач, ул инде яшьләрне өйрәтә башлаган. Безнең театрда да режиссурага сәләтле солистлар бар. Безнең кадрларны барларга гына кирәк, дөрес юнәлеш кенә бирергә кирәк. Янып-көеп торган кеше булса, ул эш бара.
Минем үземнең дә яшьләргә ярдәмем күп булырга мөмкин. Хәзер яшь режиссерлар да, дирижерлар да юк, үзебезнең труппа таркалды, юкка чыкты дип әйтергә була. Ә яшьләр белән көн дә эшләргә кирәк, шундый тырышлыклар куйсаң гына, зур уңышка ирешеп була.
Р.В. Сез – татар опера театрын энәсеннән җебенә хәтле белгән, татар операсы булсын өчен гомер буе җан атып йөргән кеше. Һәм, шунысы куанычлы, мәшһүр җырчы Зилә Сөнгатуллина бүгенге көндә Казан дәүләт консерваториясе профессоры да. Димәк, татар опера сәнгатенең киләчәк язмышы, шактый дәрәҗәдә, сезнең кулда, дип әйтергә була. Бүген сезнең нинди талантлы укучыларыгыз бар? Опера сәнгате, җыр сәнгате тиздән тагын бер яңарыш кичерер, дип әйтеп, өметләнеп буламы?
Консерваториягә килеп җиткәнче, сәләтле бала әле бик озын юл үтәргә тиеш була. Ул катлаулы юлны үтә алмыйча, ярты юлда адашып, югалып калучылары да бардыр. Ә консерватория үзе шул сәләтле, талантлы яшьләргә каршы барып, аларга ярдәм кулы сузамы, юл табарга булышамы?
З.С. Консерватория турында әйткәндә, хәзер авыл балаларын да укытырга мөмкинчелек бар. Бөтенләй нота белмәгән балалар безгә килеп, халык музыкасы факультетында укый башлыйлар. Әгәр дә чынлап та операда җырларлык тавышлары булса, аларны ике ел буе әзерлибез, аннары башка факультетка да күчерергә мөмкин.
Яшьләр бар, ләкин опера тавышы бик сирәк була торган нәрсә. Аны табарга, үстерергә кирәк. Әмма ул әле туарга да тиеш.
Р.В. Зилә ханым, мин һәрвакыт уйлап йөри торган бер нәрсә бар. Бездә талантлы җырчылар бик күп. Халыкара аренага чыга алырлыклары да бар. Әмма ләкин бер генә татар җырчысының да Италиягә барып, анда укып, эшләп кайтканын мин белмим. Бәлки мин генә белми торганмындыр?
З.С. Чынлап та, безнең республикадан андый хәлләр булмады. Чит республикадан бик күп булды. Бурятлар, казакълар бик яхшы укыталар. Андый мөмкинчелек бардыр дип уйлыйм. Күп акча да кирәкми, талантлы яшьләрне стажировкага җибәрергә кирәк.
Р.В. Соңгы вакытларда безнең театр үзенең спектакльләренә читтән солистлар чакыруны бик хуп күрә башлады. Әйе, җырчылар аралашып яшәргә, бер-берсеннән өйрәнергә тиештер. Әмма зур акчалар түләп чакыртылган, вакытлыча сатып алынган җырчылар хисабына гына үз милли операңны, үз милли театрыңны булдыру — өметсез эштер. Чөнки театр бит ул спорттагы җыелма команда гына түгел, ул үзебезнең милли кадрларны тәрбияли, үстерә һәм зур дөньяга чыгара торган олуг сәнгать мәктәбе дә.
З.С. Мин уйлыйм, хөкүмәттә шундый проблеманы чишәргә кирәк дип. Финанс яклары – дәүләт проблемасы. Ә артистларның эше җырлау, иҗат итү.
Р.В. Кеше алдында гел елмаеп, шаярып-көлеп йөрсәң дә, кирәк вакытта без синең шактый ук үзсүзле, үҗәт һәм кыю фикерле кеше икәнеңне яхшы беләбез. Үзеңнең иҗатташларыңны яклап, театр язмышы өчен борчылып газеталарда бик үткен мәкаләләр язучы да, зур-зур трибуналардан борчылып сөйләүче дә син булдың бит. Борчылып, коридорда чышын-пышын килеп йөрү бер нәрсә, ә шул фикерне бөтен халык алдына чыгып әйтү инде бөтенләй башка нәрсә, аның өчен тәвәккәллек тә, сәнгать, иҗат мәнфәгатьләрен үз мәнфәгатьләреңнән өстенрәк куя алу да кирәк.
З.С. Ничек сакларга чын музыканы? Безнең зур-зур шәхесләребезнең – Александр Ключаревның, Нәҗип Җиһановның юбилейлары үтеп китте. Килгән тамашачы, ул музыканы мавыгып, сагынып тыңлый. Җиһанов кичәсеннән соң күп кенә татар зыялылары: «Кара әле, мин Җиһановны бөтенләй белмим икән», – диде. Без аны яңгыратырга тиеш. Чын музыкабыз, чын байлыгыбыз көн дә яңгырамый. Яшь буын шуны ишетеп үссен иде. Аның юллары күп. Хәзер аудиокассеталар, компакт-дисклар күп чыга. Карагыз әле, татарча нәрсәләр чыга икән? Һәр артист булдырганча акча табып, үзенекен чыгара. Ә дәүләт нәрсә эшли, Разил әфәнде, татар классик музыкасын халыкка кайтару өчен? Читтән киләләр, өйгә шалтыратып сорыйлар: «Татар классик музыкасын тыңлыйсыбыз килә, каян сатып алыйк?» – диләр. Мин аларны радиокомитетка җибәрәм. Аннан да бит әле бик җиңел генә сатып алып булмый. Мин уйлыйм, радиокомитет аны эшли ала. Безнең алтын фондны гел чыгара барырга кирәк.
Р.В. Безнең күптән түгел генә «Каз канаты» дип аталган компакт-дискыбыз чыкты. Ике компакт-дискта йөзгә якын классик әсәр тупланган. Бу – беренче карлыгач. Киләчәктә дә алар булыр дип уйлыйм.
Күптән түгел генә Мөнирә Булатова белән тапшыру оештырганнан соң, Казаныбызның хакимият башлыгына хат яздым, М.Булатованың компакт-дискын чыгарырга дип. Андый эшләрне әкренләп эшлибез. Ләкин бу зуррак масштаб белән эшләнергә тиеш.
Зилә Сөнгатуллинаны халык җырчы буларак белә, илаһи бер зат итеп кабул кыла. Ә татар авылында туып үскән, авыл сәхнәсеннән опера сәнгатенә кадәр күтәрелгән Зилә Сөнгатуллинаның ничек яшәгәнен, нинди уйлар-борчулар белән янганын, нинди мохиттә гомер уздырганын бик аз кеше генә белә торгандыр. Ниндирәк кеше, ниндирәк шәхес ул Зилә Сөнгатуллина?
З.С. Һәр кешенең үз хыялы бар. Ул хыялларның барысын да әйтеп бетерергә дә кирәкми. Татарда шундый тәрбия инде, эчеңдәге бар нәрсәне дә ачып булмый. Дөньяда мин сез яшәгән кебек яшим.
Р.В. «Бу дөньяда кешене тәкъдир йөртә», – дип әйтәләр. Шулайдыр, әмма тәкъдир көймәсенә генә утырып, агым уңаена агып яшәү – иҗат кешесенә, көчле шәхесләргә хас нәрсә түгелдер. Язмыштан узмыш юктыр, әмма һәр кеше, үз мөмкинлегенчә, үз язмышын үзе ясарга тиеш. Синең язмыш үзең теләгәнчә булдымы?
З.С. Кечкенәдән беркемгә дә әйтмичә җырчы буласым килде. Булдым да.
Ә язмыш дигәннән, зур теләк булмаса, нәрсә дә булса китереп чыгарып булмый. Аллаһы Тәгаләдән язмышка нәрсәдер язылгандыр, әмма кеше үзе язмышын үзе хәл итә.