Төрүт Хотугу Дьоммут - 25

нуорма а тэ нээтэххэ искусственнай радионуклидтар, уопсайынан, соччо улахана суох үрдүүллэр, ол эрээри күөл балыктарыгар кинилэр өрүс балыктарынаа ар ордук элбэхтэрэ бэлиэтэннэ, ол биир эрэ суолунан быһаарыллар: күөллэр глобальнай
киртийии бородуукталарын бэйэлэригэр ыланнар, өр илдьэ сылдьаллар, оттон өрүстэр олору аан дойду акыйааныгар илдьэллэр. Радиационнай куттал суох буолуутун тирээн турар проблемалара республика промышленнай оройуоннарыгар бааллар диэн
билиниэххэ наада, онно хайа предприятиеларын технологическай процесстарыгар айыл а радионуклидтара тутгуллаллар.
Уопсайынан ылан эттэххэ, республика айыл атын эйгэтигэр
техногеннай баттааһын, биллэн турар, кини сирин анныгар
уһулуччу баай уонна араас көрү нээх сиртэн хостонор туһалаах
баайдар баалларыттан күүһүрэр. Саха сиригэр саппаастар
түмүллүбүт баланстарыгар минеральнай сырьелар уонна энергоносителлэр 39 көрү нэригэр 1200 кэри э үөскээбит сирдэрэ
учуотганна: хара, ө нөөх, дэ э көстөр уонна ыһыллан сытар
металлар, ол иһигэр тимир рудата, хор олдьун, сурьма, вольфрам; күндү металлар уонна алмаас (алмаас үөскээбит 34, көмүс
— 700, үрү көмүс — 18, платина — 1); нефть, айыл а гааһа,
конденсат үөскээбит 43 сирдэрэ. Флогопит, гипс, ас тууһа, апатит, өнгнөөх таас уонна керамзит сырьета, эркин киэргэлэ буолар таастар, известняк үөскээбит сирдэрэ үөрэтилиннилэр. Биллэн турар, итилэртэн а ыйахтара эрэ үлэ э киирдилэр. Ол да
буоллар йти да аны айыл а эйгэтигэр биллэр сабыдыалы о орор.
Ол курдук, алмааһы, көмүһү уонна хор олдьуну хостуур предприятиелар бары киртитэр веществолар уопсай кээмэйдэрит21*

тэн 12 бырыһыанын кэри ин атмосфера а бырарллар. Электроэнергетика өлүүтүгэр атмосфера а быра ыллыы 14 бырыһыаныттан ордута тиксэр, нефтегазовай уонна таас чох промышленноһын, автотранспорт, дьиэ-коммунальнай хаһаайыстыба
"кылааттара" да ботуччу. Республика а дьи инэн токсичнай
тобохтору көдьүүскэ таһаарыы, көмүү уонна буортута суох
о оруу проблемата быһаарылла илик, олор 90 тыһыынча туонаттан ордук муһуннулар.
1995 сыллаахха Дьокуускайга республика Бастакы экологическай съеһэ ыытыллыбыта, онно аан бастаан айыл аны харыстааһын концептуальнай боппуруостара көтө үллүбүттэрэ. Онно тыл
этиим сор отун манна а алыым, ол, мин саныахпар, ордук
төрүөттээх, то о диэтэххэ аан дойдуга туох да уларыйбата, уларыйбыт да буолла ына мөлтөх өттүгэр та ыста. Биэс уонус сыллартан ыла общество туруктаахтык сайдыытын со отох усулуобуйатынан тохтоло еуох экономическай сайдыы, умнаһыттыйыыны уонна социальнай батталы кытта охсуһуу буолаллар
диэн политиктар, экономистар, учуонайдар бигэргэтэллэригэр
бол омто ууруллубута. Кырдьык, ааспыт үйэ устатыгар производство аан дойдутаа ы кээмэйэ биэс төгүл үүннэ, оттон планета нэһилиэнньэтэ ити кэм устатыгар икки төгүл эрэ үүннэ.
Омос көрдөххө, сайдыы баарын курдук. Ол эрээри, иэдээнэ диэн
баар экономическай сайдыы уйгутунан сир дьонун 20 бырыһыаннара эрэ туһаннылар, кинилэр, биир өттүттэн ыллахха, аан дойду
дохуотун 80 бырыһыанын бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар
тү эттиннилэр, оттон атын өттүттэн ыллахха — производственнай тобохтор 80 бырыһыаннарын о орон таһаардылар. "Кы~
һыл көмүс миллиард", далбар олоххо дьулуһан уонна ону ситиһэн баран, хомойуох иһин, барыһы ылар туһуттан туохтан да
тохтоон турбат, айыл а ис кыахтарын хор омнуур, айыл а эйгэтин тобохторунан уонна дьааттарьщан сүһүрдэр.
Манан сибээстээн еирэй көрсөр чиэскэ тиксибит нуучча улуу
мыслителин уонна гуманиһын Никита Николаевич Моисеев
о орбут түмүктэрин а албат буолуохпун сатаммат. Олоро кини
тиһэх үлэлэриттэн биирдэстэригэр — "Киһи аймах... баар буолуо дуу, суох дуу?" диэн кинигзтигэр суруллубуттар.
XX үйэни кини шһи аймаг,ы сэрэтэр уйэ курдук көрдөрөр.
Баара эрэ 20—30 сыллаа ыта, диэн суруйар Н.Н.Моисеев, киһи
айма ы сэрэтэр кутталлар тустарынан кэпсэттэххэ, дьоннор бас324

татан туран ядернай сэриини өйдүүллэрэ. Ол сэрии содулунан
"ядернай кыһын" кэлэрин, ол кэнниттэн олох били и усулуобуйалара толору айгырыахтарын уонна биологическай көрү
быһыытынан Ното 8ар1еп§ симэлийиэ ин учуонайдар саба алыыллара. Учуонай саныырынан, ити куттал бүгүн, Та ара
көмөтүнэн, сы арыйбыт: киэ ник тэнийэр ядернай сэрии содуллара кимиэхэ барытыгар биллэр буолбутанан, киһи аймах
бэйэтин бэйэтэ суох о орунарга турунара саарбах буолар. Уочараттаах ынырыктаах проблема — суоһаан иһэр глобальнай экологическай күппүлүү барыы.
Ааспыт үйэ э наука да, общественнай өй-санаа да айыл аны
мунура биллибэт источник курдук көрөллөрө, онтон киһи аймах
бэйэтин наадатыгар уонна сайдыытыгар тугу барытын еомсон
ылар санаалаа а. Киһи модун кыахтаа ын бигэргэтэр техника
үөскээбитэ. "Бастакы промышленнай революция кэмигэр (ол
дьи инэн күн бэ эһээ и суол, XIX үйэ!) тыһыынчанан сыллар
усталарыгар мунньуллан испит билии ис кыа а киһи аймахха
букатын са а са ахтары арыйбыта. Хостонон ылыллар углеводтар энергияларын сү кэн саппаастарын бэйэлэрин дьаһалларыгар ылбыт дьоннор ону төһө кыалларынан үрдүк көдьүүстээхтик туһанан барбыттара. Ол курдук олох, бастаан биллибэтинэн, уларыйан барбыта. XIX үйэ са аланыыта уонна бүтүүтэ
тас өттүттэн соччо бэйэ бэйэлэриттэн уратыласпаттара: уруккутун курдук уулуссалар аттаах экипажтарынан туолаллара, барааттарга кавалерия хото остуу субуллара, оттон веницианосецтар
баай-тальщ та астара, генераллар эполеттара өй-санаа уонна
идеаллар үгэстэрэ үйэлэр усталарыгар бигэтик олохсуйбуттарын кэрэһэлиир курдуктара. XIX үйэ бастакы а аарыгар ма найгы тимир суоллар тутуллубуттара, муораларга уонна өрүстэргэ
борохуоттар баар буолбуттара. Онуоха ордук ыры алаан өйдүүр
дьоннор кэлэн иһэр сүүс сылга аан дойду эргэ тутула оннунан
хаалбат буолбутун хайыы-үйэ өйдөөбүттэрэ".
Аны билигин өйдөөн көрүө ү : Римскэй империя кэмиттэн
киһи айма ы арыаллаан кэлбит үгэс буолбут аан дойду уонна
үгэс буолбут өй-санаа төрдүттэн уларыйыылара баара-суо а сүүс
сыл иһигэр буолар! XX үйэ э аан дойду сө үмэрдик уларыйыытын хас биирдиибит бэйэбит сыаналыахпытын сөп: радио, телевидение, аа ар-суоттуур техника, ядернай энергия, пластиковай матырыйааллар, геннэй инженерия, коемоека тахсыы. Аан
дойду, олох сиэрэ уларыйдылар. "Барыта ханнык эрэ уустук
ииччэххэ кубулуйда, онно дьон имэ нэрэ, сидьи нэрэ уонна
ньүдьү балайдара наука улам түргэтээн иһэн сайдыытын кытта
ыаллаһаллар. Ханнык эрэ киһи соччо өйдөөбөт сокуоннара биһигини салайаллар". Ол түмүгэр, диэн суруйар Н.Н.Моисеев,
били и аан дойду ордук кутталлаах буолла, ол} бастатан туран, "киһи аймах байыаннай буолбакка, "эйэлээхтик" бэйэтин
суох овгорунар кыа ы ылбытыттан буолар. Билигин инники
былаа а дьон биир түгэ э ядернай дэлби тэптэрии түмүгэр
буолбакка, киһи аймах бүтүннүүтэ өссө ордук эрэйдээхтик имири
эстиитэ суоһуур".
Учуонай саныырынан, XXI үйэ биһиэхэ ханнык кутталы а аларый? Киһи бу иннинээ и үлэтэ бүтүннүүтэ, ордук кэнники икки
үйэтээ итэ, айыл а цикллэрин дьаалатынан дьүөрэлэһиилэрин
кэһэрэ. Глобальнай экологическай кризис чугаһаан иһэр, ону
техническэй средстволарынан эрэ тохтотор бука кыаллыбата
буолуо (тобо о суох технология, тобохтору э килэ суох ньыманан хаттаан ыраастатыы, өрүстэри, уулаах еирдэри ыраастааһын, дьон доруобуйатын харыстааһын). Ити средстволар, диэн
аа ар Н.Н.Моисеев, киһи аймахха дьоһуннаах дьаһаллары
көрдүүрүгэр тайм-ауту эрэ биэриэхтэрэ. Ол дьаһаллар туохханнык иннинэ киһи аймах сайдыытын ис кыахтарыттан көстүөхтэрин сөп, ол кыахтара антропогенез бу иннинээ и кэрдиис
кэмигэр, ол аата, киһи физическэй тиибэ историческай-эволюционнай үөскээһинин өр кэмнээх процеһыгар, кини (уонна общество) үлэтин макнай са аланан сайдыытыгар кураанахтаммыта. "...Биһиги сиэрбит-майгыбыт төрүттэрэ, биһиги духовнай
эйгэбит, өссө онноо ор ордук биһиги биосфера а майгыбыт
бүгүн Общество улам тимирэн иһэр оло ун усулуобуйатыгар
хайыы-үйэ сөп түбэспэт. Киһи аймах дьайыыта, туох-ханнык
иннинэ, биосфераны дьүдьэтиигэ тиэрдэр, кини састаабыгар
Киһи тыыннаах буолуутун мэктиэлиир кыа а суох".
Киһи бшш нчи үлэтин уратылара ханныктарый, то о кини
киһи аймах кэскилин туһугар аймалрны үөскэтэрий? Биһиги
бүгүн уонна, ба ар, сарсын да олорон дьоллонор планетарнай
обществобыт туһунан этэн туран, академик үс хабааттыы баарыгар бол омтотун уурар, олортон киһи аймах кэскилэ тутулуктаах. Ол капитализм транснациональнай буолууга, аан дойду сэрии кэннинээ^и бэрээдэгин алдьатыы, са а тоталитаризм

куттала. Аан дойду экономикатын характера уларыйыытын хаамыыта хайа эрэ өттүнэн объективнайын уонна онон сибээстээн
бэ эһээ итэ өссө локальнай экономикалар аһа ас буолууларын
билинэн туран, ол да буоллар киһини уоскуппат түмүктэри
о орор ТНТ-лар (транснациональнай корпорациялар) эйгэлэрин билинии Сир үрдүгэр олох укулаатын тосту уларытыыга
тиэрдэр. Үлэ үрдүк общественнай о орон таһаарыыта "хайа да
дойду ситиһиитин быһаарар чахчытынан буолар". Аан дойду
бүттүүнүн ырыынага үлэ о орон таһаарыыта хаалан иһэр промышленностаах дойдуларын харса-хабыра суох самнартыыр. Бу
дойдуларга капиталы укпаттар, ону ааһан тус бэйэлэрин капиталлара үтүө туруктаах дойдуларга "күрүүллэр". Харчыны эрэ
хачавдаан ылбаттар, ону ааһан "мэйиилэри", талааннары кытта
күрэтэллэр (ити барыта Россия а быһаччы сыһыаннаа ын сэрэйэр чэпчэки). Итиниэхэ маарынныыр дойдуларга бэйэлэрин
сокуоннарын со нуур аан дойдутаа ы картеллар биир холобурдарынан учуонай Аан дойдутаа ы валютнай фовданы ааттыыр.
Ити картель аан дойдутаа ы ырыынакка хайдах быһыыламмытын көрдөрөр схема бу баар: 1958 сыллаахха Латинскай Америка
МВФ- а 257 миллиард доллар биэрэрдээ э, ол кэннинээци 14
сыл иэһин э килэ суох төлөөн, 417 миллиарды укпута, оттон
1994 сыллаахха кини АХШ иэһэ... 547 миллиарга... тиийбитэ! Ону
сэргэ транснационализация күлүк экономика сайдыытынан доуһуолламмыта, ол кээмэйэ, экономистар сыаналааһыннарынан,
аһа ас капитал эргииригэр тэнгнээх. Оттон криминальнай төрүттээх капитал бодото уларыйбыт общественнай тутулу үөскэтэр
дьо урдаах, ону классическай кулуттааһыны кытта тэ нээтэххэ
кэнникитэ ырай оло о буолан көстүө э.
Киһи били и үлэтин иккис уратыта аан дойду сэрии кэннинээ и бэрээдэгин алдьатыыны кытта сибээстээх. ССРС үрэллиитэ аан дойдуну төрдүттэн уларыппыта уонна, Н.Н.Моисеев
саныырынан, ол түмүгэр Россия эрэ буолбакка, АХШ кытта
сүүйтэрбитэ. Икки глобальнай общественнай-политическай
күүстэр утарыта турсуулара Холбоһуктаах Штаттарга үйэ а аарын кэри э кэм устатыгар "аан дойду атын өттүн баайын уонна
энергиятын бзйэтигэр, бастатан туран тус бэйэтин интэриэһигэр түмэргэ кыа ы биэрбитэ". XX үйэ тиһэх уон сылыгар Россия элбэ и сүтэрдэ, ыоруот оло о дьадайда, ону сэргэ Америка
Штаттара да Рах Атепката диэн дой охторун сотору кэминэн
умналларыгар тиийэллэр. "Күүс полюһа со ото ун хаалла ына
өрүүтүн түөрэккэй буолар". Доруоһанан аһылыктанар курдук,
икки са а экономическай киин үүнэр: Азиятаа ы — Тиихэй
акыйааннаа ы уонна Евро-Атлантическай. Штаттар бэйэлэрин
глобальнай оруолларын сүтэрэллэрин хайдах көрсүөхтэрин биһиги билбэппит, ол да буоллар аан дойду аренатыгар икки са а
экономическай (ол аата — политическай эмиэ) аарымалар тахсыылара аан дойдуну уларыталлар.
Олус кэмигэр тахсыбыт үлэ авторын бол омтотун хатыыр үһүс
уратыта са а тоталитаризм үөскээһинэ. "Кыһыл көмүс миллиард" бэйэтин привилегияларын көмүскүүрүгэр уонна эбии
бө өргүүрүгэр аан дойду полицейскай күүстэрин тэрийэрин
наадалаа ынан аа ар түбэлтэтигэр аан дойду үрдүнэн бэрээдэги хайдах олохтуур туһунан кэпсэтии барыахтаах. Билигин ити
оруолу, быстахтык да буоллар, АХШ толороллор: Ближнэй Востокка, урукку Югославия а. Тоталитаризм кэлэр биричиинэтэ
өйдөнүллэр, диэн быһаарар Н.Н.Моисеев. "Обыватель таһымыгар ыялахха ол бу курдук иһиллэр: барыгытыгар туох барыта
кыайан тиипбэт. Тиийэр да буолла^ына, ол өргө барбат. Итин-

ник өйдөбүл биир киһи төбөтүгэр эрэ үөскээбэтэ э. Ити глобальнай экологическай кризис булгуччулаах диэн чахчы общественнай өйгө-санаа а дьаалатынан көстүүтэ буолар. ... Государстволар икки ардыларыгар ресурсалар иһин аһара хабыр уонна эйэлэһимтиэтэ суох охсуһуу са аланыа а. Дьи инэн ол хайыыүйэ са аланна".
Автор тэ нэбили о орор. Былыргы Спарта а... икки ыраахтаа ыны талбыттар. Биирдэстэрэ Грецияттан ыраах перстары
кытта хорсуннук охсуһа сылдьар кэмигэр, иккистэрэ Спарта сэриитин салайан илоттары — сиргэ үлэлээччилэри кыра ытык
манаабыт, быһатын эттэххэ, сир учаастактарыгар сыһыарыллыбыт спартиаттары — государство бас билиитин. Спарта а, биллэрин курдук, демократия дэлэйэ, ол эрээри ол умнаһыттыйыыга
уонна илоттары кулуттааһы а оло урара. Са а тоталитаризм а
эмиэ, ба ар, демократия өссө элбэх буолуо, ол эрээри "илоттара" — XXI үйэ кулуттара — өссө элбэх буолуохтарын сөп. Онон
биосфера а уонна кини сүрүи сор отугар — Киһиэхэ өссө эбии
биир куттал үөскүүр. Киһи үлэтин бэлиэтэммит бары уратыларын барылара холбуу ылыллыбыттара Общество бэйэтин иһигзр
эрэ буолбакка, оиу тэнэ "киһи аймах уонна Айыл а икки арды328

ларыгар" сөбүлэһиини ситиһэргэ үөрэнэр наадалаа ын булгуччу ыйаллар. Ол ситиһиллибэтэ инэ киһи аймах историята бүтэр
уһукка тиийиэ.
Биосфера а антропогеннай таһа астаныы дьулур атык улаатан иһэрин биһиги көрөбүт, ол ис тэ нэһиини өйүүр дьо урун
сүтэрэр. Учуонай сэрэтэр: биосфера са а туругар Киһиэхэ миэстэ
тиксибэт буолан тахсыан сөп. Дьэ оччо о Киһи аан дойду үрдүнэн
миссиятын туһунан мөккүөр бүтэһиктээхтик түмүктэниэ: киһи
Тацара буолар аналлаах эбит дуу биитэр киһи Тацара буола сатаан улуутуйар дьулуһуута төрдүттэн тү нэри түөрэхтээх дуу.
Күн актыыбынаһа күүһүрэн кэлиитин, Сиргэ космическай
эттиктэр түһүүлэрин, вулкан үлэлээһинигэр сү кэн өрө ыһыылар
тахсалларын үрдүнэн, биосфера миллиардынан сылларга туруктаах буолуутун сүтэриминэ кэллэ. Ол аата бүгүн Киһи биосфера а о орор буортулаах дьайыыта бэл космос дьайыыларыгар
холооно суох ордук кутталлаах.
Кэлэн иһэр экологическай кризис ханнык күөрэйиилэрин
учуонай көрөрүй?
Бастатан туран, биосфераны наһаа киртитии сиртэн хостонор энергоносителлэри — углеводородтары уонна ядернай уматыктары туһаныы улаатан иһэриттэн тахсар. Парниковай эффект диэн ааттанааччы чахчы баар. Кэнники сылларга Айыл а
аномальнай "дьайыылара" ордук үксээтэ: Штаттарга силлиэлэр
уонна холоруктар түһүүлэрэ, Европа а уу халааннааһына, Африка а хаар түһүүтэ, ледниктэр сы арыйан түһүүлэрэ... Планета а уопсай итийээһин буолуута Сиргэ бурдук үүнэр сүрүн дойдуларыгар хаһаайыстыбаннай үлэ барыта сатарыйыытыгар тиэрдиэн сөптөөх: Евразия Улуу истиэптэригэр, Средиземноморье а,
Сахеля дойдуларыгар (Сахара кумах куйаарыттан Ар аа Африка
саванналарын диэки 400 километрдаах балаһа), Хотугу Америка
кукурузалаах курдааһыныгар. Ол аата, онно олорор сүүһүнэн
мөлүйүөн норуоттар айманыылара эрэ буолбат, ону ааһан кинилэр күн анныгар күндү сир иһин кырыктаах охсуһуулара кытта
киирэр.
Атмосфера а парниковай газтар өтөн киириилэрэ улаатан
иһиитэ полярнай муустар ууллууларыгар тиэрдиэ, оттон Аан
дойду акыйаанын таһыма ханнык эрэ уонча сантиметр үрдээһинэ айыл а зоналарын кыраиыыссаларын чэрчитин тосту уларытыа, ол, Н.Н.Моисеев этэринэн, тыа-хаһаайыстыбаннай про329
изводетво бары структуратын уларытары модьуйуо. (Манан сибээстээн Н.Н.Гумилев научнай гипотезатын өйдөөн кэлэбин,
кини Хазария өлүүтүн кэс тыллаах Олег кыайыылаах бохуоттарыттан олох да буолбакка, көннөрү Волга үөһээ сүүрүгэр уу
балансата уларыйыытынан быһаарар).
Чугаһаан иһэр кризис харахха быра ыллар көстүүлэринэн
Н.Н.Моисеев тропическай ойуурдар ылар сирдэрэ аччааһыныгар, Аан дойду акыйаанын киртийиитигэр, органическай төрүттээх тобохтор мунньуллууларыгар, озоновай ара а халы а чарааһыныгар, киһи аймах генетическэй өттүнэн мөлтөөһүнэ улаатыытыгар, углеводороднай оттук балысханнык кураанахсыйыытыгар, сир кырсын быйа ы биэриитэ мөлтөөһүнүгэр көрөр.
Кэнники уонунан сылларга ордук түргэнник акыйаан киртийэр, ол "акыйаан биотатын мөлтөтөр" (биота ~ олох; тар анар
сирдэрэ бииринэн уруулаһар үүнээйилэр, кыыллар уонна микроорганизмнар көрү нэрин бөлө ө — Энциклопедическай тылдъыгп. — М.,1990. — М.Н.). Акыйаан киртийбит учаастагыттан уу
көтүүтэ аччыыр, ол аата акыйаан уонна атмосфера икки ардыларыгар энергияны атастаһыы структурата уларыйар.
Бүгүн киһи аймах органическай төрүттээх тобохтору бары
атын биосфералартан 2000 төгүл тэтимнээхтик таһаарар эбит.
Киһи, инньэ гынан, бэйэтин оло ун тобохторуттан турар эйгэ э тыыннаах буолуутун салгыырга сорунар. Ол эрээри (аа аачы
бу тэвгнэбили о орорум иһин бырастыы гынарыгар) бэл олус
чанчарыга суох кыыл аһыыр хоруудатыгар холлубат). Киһи аймах били итэ бэйэтин планетатыттан кыайан "тэйбэт"; киниэхэ, бэйэтин дьааттаах салгыныттан уонна тобохторуттан тумнастыан ба арбат буолла ына, биир суол хаалар: бэйэтин дьиэтин ыраастык тутуохтаах.
Итэ эстээх төрүүр о олор ахсааннара үксээн иһэр: 500-тэн
биитэр 700-тэн биирдиилэрэ. Урут хаһан эрэ кинилэр, үгэс курдук, өлөллөрө. Аныгы медицина кинилэртэн үгүстэрин оло ун
быыһыыр, кинилэр улаатаннар ууһууллар, терүөхтэрэ терөппүттэрин бодо норун илдьэ хаалаллар. Онон, генофонд өһүллэр,
оттон хас биирдии биис-ууска, диэн сэрэтэр Н.Н.Моисеев, чэрчи баар, "ону туораатаххына генофонд хаачыстыбатын чөлүгэр
түһэрбэккин уонна төрүт-уус кэхтиитин ханнык да талыы ньыматыиан көннөрбөккүн".
Кистэлэ , соччо биллибэт, ол эрэзри чахчы суоһуур куттал

туһунан учуонай ордук айманан кэпсиир: киһи аймах киирсэр
биосфератын кэлим систематын туруга хамсааһына. Уустук системалар, диэн өйдөтөр кини биһигини, ханнык эмэ биричиинэнэн бэйэлэрин бигэ балаһыанньаларын сүтэрэллэригэр хайаатар да атын турукка көһөллөр, онно кини састаабыгар киирсэргэ барыларыгар биитэр кини сорох чаастарыгар миэстэ суох буолуон сөптөөх. Биһиги түбэлтэбитигэр бэйэтин бигэ балаһыанньатын сүтэрбит биосфера Киһи тыыннаах буолуутун "аккаастыан" сөп, атыннык эттэххэ, киһи олороругар табыгаһа суох
усулуобуйалар күөрэйиэхтэрин сөп. Холобура, Марс биитэр Венера курдук. Маннык чахчыны а алар: кэли и сүүс сыл устатыгар атмосфера а углекислота мунньуллуута 21 бырыһыан
үүннэ. Үүнээйигэ итинник өлгөм ас үөскээһинэ күөх масса кээмэйэ дэлэйиитин а алыахтаа а, суох, биосфера онуоха кыһаллыбата. Ол аата кини бука бэйэтэ сөп түбэһэн биэрэр дьо урун,
"тас долгуйуулары толуйуутун" хайыы-үйэ сүтэрбитин биитэр
сүтэрэн эрэрин көрдөрөр, онон буолла ына кини көрдөрүүлэрэ
уларыйбыттар. Ол аата, "глобальнай күппүлүү эстии" олох да
биллибэтинэн кэлэн, биирдэ соһуччу уонна дьулусханнык буолуохтаах, онон дьоннор туох да дьайыылара тугу да уларытар
кыахтара суох буолуо".
Киһи аймах чугаһаан иһэр кутталы өйдүүр уонна айыл а а
күөнтээһини төһө кыалларынан аччата сатыыр кыахтаах дуо?
Биллэн турар, ити тылга тииспиччэ эрэ боппуруос. Бүгүн АХШ
олохтоохторо туттар энергияларын ахсаанын бары дойдулар туттууларын Америка таһымыгар тэнгниир буоллар, оччо о нефть
уонна газ бары саппааһа уон сыл устатыгар кураанахтаныа этэ
(Н.Н.Моисеев).
Билигин американецтартан эһиги и сэ итин хааччахтыыр
кыахтааххыт дуо диэн ыйытыа ы ? Биллэн турар, утараллара
саарба а суох. Нация, государство, "кыһыл көмүс миллиард"
бэйэлэрин иннилэрин эрэ көрүнүүлэрэ Өйдөрүн тууйар. Планета нэһилиэнньэтин биэс гыммыттан биирин баай-талым олоххо дьулуһуута, элбэ и бае билиигэ дьулуһуута — Христос эрэ
тулуйбут ымсыырдыыта^ оттон дьи инэн киһи ба арар ба атын сүүс, биир тыһыынча өлүүтэ да киниэхэ сөп буолуох этэ.
Россия са а кэмнээ и историятын ыллахха, онтон 70 сылын
устатыгар официальнай пропаганда туттунууну, коммунизмы тутааччылар моральнай кодекстарынан олорууну пропагандалаа331
быта, ол, биллэрин курдук, эрдэтээ и христианство кэриэстэриттэн уһуллан ылыллыбыта, онтон көрдөхпүтүнэ халынг хар~
чы уруккута сэбиэскэй дьон баһыйар өттүлэрин а ыйах сыл
иһигэр абылаата. Мөлүйүөнүнэн "коммунизмы тутааччылар"
эмискэ туох-баар сыаннастарын, өйдөрүн-санааларын, ү эрсүктэр та араларын уларытан кэбистилэр. Коммунистическай
идея туһунан өссө этэ да барыллыбат, бэл икки тыһыынча сыл
са аланыытыгар бө өргөөбүт католическай та ара дьиэтэ, христианнар чааһынай бас билиигэ уонна байыыга-тайыыга сөбүлээбэттик сыһыаннаһыыларын проблематыгар и нэ түһээт уонна
Генуя уонна Иудея атыыһыттарын илиилэригэр бэрик боччум
харчытын көрөннөр, сонно тута Христос үөрэ ин уларыта о устулар. Римскэй папа энциклиги таһаарда, онно баайга дьулуһааччылары сэмэлиир дьону барыларын Христос та аратын дьиэтин утары барааччыларынан уонна өстөөхтөрүнэн биллэрдэ.
Киһи мөлтө үн көрдөрдө... Оттон иезуиттар, кэнэн, эрэйи-кыһал аны көрбүт дууһалаах дьону тутан сиэччилэр, кэлин дыбарыастары, замоктары, сири уонна имениелэри бас билээччилэртэн католическай та ара дьиэтин баайа о орон суруйтараннар, дохуот таһаарынар буолбуттара.
Хайа баарый туох эмэ уларыйда дуо ол кэнниттэн? Таарыччы ыйдахха, биир Христостан төрүттэнэн тахсыбыт католицизм
уонна православие үгүс үйэлэр усталарыгар хардарыта сөбүлэспэт буолуулара сүрүннээн үпкэ-баайга тус-туһунаннык сыһыаннаһыыларынан быһаарыллар. Православие бэйэтин Учууталыгар
Иисус Христ Та арада итэ эйэрин кимнээ эр да ордук илдьэ
хаалбыта. Тыл номо о буолбут "баай киһи ырайга түбэһиэ инэээр тэбиэн и нэ үүтүнэн эрэйэ суох тахсыа а" диэни православнай итэ эллээхтэр Айыыттан уонна буруйданыыттан куоппаккын диэн сэрэтии курдук өйдүүллэр; кинилэр киһи тус бэйэтин үлэтинэн улахан баайы мунньумматын итэ эйэллэр, баай
кимтэн эрэ быһаччы биитэр онон-манан угулдьутан биитэр күүс
өттүнэн былдьаан ылыыттан мунньуллар. Итиниэхэ Ар аа туһунан өйдөбүл баар, ол билигин Россия а брошюралар, кэлэ сылдьар мессионердар ы ырыыларын көмөлөрүнэн эрэ буолбакка,
сүрүннээн, православнайдарга баайга-дуолга уонна бас бшшигэ
са алыы сыһыаны күүскэ и эриинэн етен киирэр. Кэнники
уон сылга үөскээбит эн өйдөөх буоллаххына то о дьада ыгыный диэн "аныгы нууччалар" формулалара, дьи ин ыллахха,

Тыйыс да буоллар, пгөрөөбүт кыраайбыт
православие духовнай ис дьи ин туора сотору уонна духовнай
уонна материальнай икки ардыгар үйэлэр тухары барбыт
мөккүөргэ материальнай туһатыгар улахан туочуканы туруорар.
Биллэн турар, бу түбэлтэ э кэпсэтиини дьадайыы уонна аскетизм "үчүгэйдэрин" туһунан буолбакка, Айыл а туруга ыксаллаах буолбутуттан туһаныыны хааччахтыыр наадатыттан
ыытабын. Хомойуох иһин, биосфера биһиэхэ ыытар ыксаллаах
сигналларын биирдиилээн киһи, нация, государство, киһи аймах бүттүүнэ толорутук ылынар дьо ура билигин суо ун билинэбит. Планета бүттүүнэ өлүүтүгэр киниттэн туох да ирдэммэтин киһи аймах били итэ өйдүүр дьо ура өссө суох. Ити чахчыны "арыйыы", үгэс курдук, биирдиилээн дьо о кини өлөөрү
сытта ына эрэ кэлэр. Үйэтин тухары атыттары киэр хаһыйан
уонна бас бэриннэрэн, кэннигэр куһа ан суолу, ардыгар хааны
да хаалларан, сүүрэн тахсыбыта эмискэ көстөн кэлэр. Уонна...
аны туох да кыаллыбат уонна бэйэни кытта ылар да суох... Киһи
аймах тиһэх тыына тахсарыгар итини өйдөөбүт кырдъа ас ростовщикка маарынныыр төлкөлөнүө буолуо дуо? Ол туох туһалаах
буолуой? Хойутааһын буолуо.
Итинэн сибээстээн Н.Н.Моисеев кинигэтиттэн үс тиһэх цитатабын а алабын. Ма найгыта: "Киһи бэйэтин историятын
салгыырыгар бэйэтин локальнай эрэ буолбакка, ону тэ э глобальнай (бүтүн планета үрдүнэн) дьайыыларын Айыл а кыахтарын кытта сөбүлэһиннэрэ үөрэнэрэ наадалаах, били и историческай кэрдиис кэм сүрүн уратыта итиниэхэ турар диэн
саныыбын. Дьон тус бэйэлэрин сайдыыларыгар кытаанах хааччахтары олохтуур наадатын, бэйэтин дьайыыларын атын биосфералар сайдыыларын кытта сөбүлэһиннэрэр наадатын өйдүүллэрэ наада. Ити көрдөбүллэр олус кытаанахтар, онон кинилэри экологическай императивтар диэн ааттыыр сиэрдээх".
Иккиһэ: "Хайа ба арар коллектив, буолаары буолан глобальнай, бүттүүн киһи айма ы хабар кээмэйдээх дьайыыларынан
стратегиятын о оруу уонна олоххо киллэрии хас биирдии киһи
дьайыыта туһааннаах хайысхаланарын, коллектив бары чилиэннэрин күүстэрин түмүүлэрин модьуйарын учуоттуур наадалаах.
Ити, бэйэтин туһугар, дьоннор майгыларын учуоттааһы
а,
бобуулар туһааннаах системаларын олохтооһун наадатыгар булгуччу тиэрдэллэр. Ол учуоттааһын са а сиэр-майгы принциптэрин түмүллүүлэрин бигэргэтиигэ тэ нээх буолуох этэ, ол ис
хоһооно маннык тылларыанн этиллиэн сөп: "Урут кө үллэнэр,
бүгүн хайыы-үйэ сатаммат". Киһи бэйэтин дьиэ кэргэнигэр,
дойдутугар, нациятыгар эрэ буолбакка, ону таһынан, бүттүүн
планетарнай сообщество а бас бэринэрин, киһи аймах бүттүүнүн
дььш атын иһин, кини билбэт уонна киниттэн ыраах дьоннор
олохторун туһугар эппиэтинэстээ ин өйдүүр буолуох тустаах."
Үсүһэ: "Хайа да дойду гражданскай обществотыгар уонна, бастатан туран, государстволарга актыыбынай "экологическай политиканы" ыыталлара наада — ити били и кэм көрдөбүлэ.
Планета бары гражданнарыгар булгуччулаах бэйэ тутта сылдьыытын сорох у.опсай сокуоннара наадалар, Киһи уонна Айыл а
хардарыта сыһыаннаһыыларыгар биир стандартар наадалар.
Айыл а эйгэтин алдьаммыт объектарын чөлүгэр түһэрэр система да, планета үрдүнэн экологическай үөрэхтээһин системата
уонна онтон да үгэстэр, элбэхтэр наадалар, олор планетарнай
сообщество бары экономическай уонна производственнай үлэлэригэр уларытыылары киллэрэр буолуохтара. Киһи аймах
күүтэр ыарахаттары сатаан туораата ына, оччо о кэлэр кэм цивилизацията били игэ олох маарыннаабат буолуо".
Никита Николаевич Моисеев идеяларын уонна түмүктэрин
хойуутук а албытым иһин аа ааччылартан бырастыы гыналларыгар көрдөһөбүн; итилэри кытта билсиһэр мэһэйдиэ суо а,
онуоха эбии кинигэ олус а ыйах ахсаанынан тахсыбыт буолан,
киэ аа ааччыга дьи э кыайан тиийбэт (ол эмиэ учуонай
көтө өр проблемаларыгар биһиги сыһыаммытын көрдөрөр).
Миэхэ тус бэйэбэр кини санаалара уонна түмүктэрэ (ити үлэтигэр эрэ этиллибиттэрэ буолбатах) Саха Республикатын экологическай политикатын дири ник өйдүүрбэр уонна сыаналыырбар
биир төрүетүнэн буолбуттара. Биһиги ити хайысханан ылынар
дьаһалларбыт учуонай наадалаа ынан аа ан туруорсар боппуруостарын кытта олус сөп түбэһэллэр диэн быһаччы этэбин.
Кинилэртэн сорохторо, мин саныахпар, чахчы плаиетарнай суолталаахтар, ити өттүттэн ыллахха, нуучча улуу учуонайын уонна
гуманиһын инникини түстээн этиилэрин туоһулаан көрдөрөллөр.
Бэйэбит экологическай политикабытыгар биһиги киһи аймах сайдыытын историята хас да үйэлэр усталарыгар Саха сирин таарыйымына ааһан, Айыл а суостаах сэрэтиилэрин өйдөөммүт, урутуур дьаһаллары ылан хааларбытыгар тодоостоох
түгэни үөскэппитэ диэнтэн төрүттэнэбит. Биллэи турар, ол бэйэ334

бит кыахпыт иһинэн эрэ буолла а. Республика са а экологическай политиката маннык принциптэргэ уонна идеяларга олоурар. Биһиги, бастатан туран, экономика уонна экология алтыһыылара тахсыахтаах диэнтэн төрүттэнэбит, ол силбэһиигэ
политическай тутуллар, мировоззрениелар араастаһыылара туох
да оруолу оонньуо суохтаахтар. Биһиги бары, коммунистар уонна
капиталистар, үрү нэр уонна харалар, христианнар уонна буддистар — Айыл а о олоробут уонна киһи аймах историятын
иннигэр тэ эппиэтинэһи сүгэбит, онон биһиги уопсай сорукпут — экономика уонна Айыл а икки ардыларыгар утарсыьшары туоратыы, киһи үөскэппит искусственнай аан довдутун, "иккис айыл аны" (техносфераны) уонна Айыл аны, та аранан
айыллыбыты кытта, тэйсиини туоратыы. Техносфера айыл а
аан дойдута олорорун мэһэйдээбэт курдук "олорорго" сөп түбэһиэхтээх уонна үөрэниэх тустаах. Биллэн турар, ити принциби
практика а толору тутуһар кыаллыбат, ол эрээри биһиги ону
өйдөөбүппүт, сокуону таһаарар средстволарынан хааччыйбыппыт, ол да дьоһуннаах ситиһии. Өссө ордук дьоһуннаа а Айыла куттала суох буолуутунан аһара туһанар хаһаайыстыбаннай
бырайыактары олоххо киллэриигэ кытаанахтан кытаанахтык
сыһыаннаһыыбыт буолар. Биһиги аны материальнай уонна үп
средстволарын намтатар туһуттан бүгүн биллэр харыстыыр дьаһаллар му утуурдук көрүллүбэтэх бырайыактаах объектарын
тутууну хаһан да таһаарыахпыт суо а.
Итинтэн салгыы биһиги киһи генофондатын хаачыстыбатын
уонна Айыл аны харыстааһыны баһыйар суолталаа ынан быһаардыбыт. Производствоны уонна хаһаайыннааһыны сайыннарыы араас сценарийдара баар буолуохтарын сөп, ол эрээри
үлэлэншшэр зона экологическай кээмэйэ уонна экологическай
туруктаа а мунугуур уһукка тиийэ турар буолла ына, кини төһө
да үрдүк барыһы мэктиэлиир буоллар, биһиги хайа да бырайыагы
сорунуулаахтык тибэбит. Бу дойдуга киһи доруобайытыттан
уонна оло уттан сыаналаах туох да суох. Ылыллар дохуот суотугар олох тупса ай буолуутун үрдэтиэххэ сөп, ол эрээри бэйэбититтэн ыйытыныа ы : биһигиттэн хас биирдиибит тугу талан
ылыах этэй — дыбарыаһы дуу биитэр доруобуйаны дуу? Онуоха
эбии, быраабыла курдук, маннык буолааччы: барыһа биир
дьо н?о, оттон буорту буолбут айыл а үлэлэнэр территория а
олорор уонна үлэлиир дъошго тиксэр.
Республика конституциятыгар уонна сокуоннарыгар киһи
олорор эйгэтэ чэбдик уонна экологическай өттүнэн куттала суох
буолара кини быраабын быһыытынан бигэргэзбитэ. Сокуоннар
былааһы, хантан үөскээн тахсалларыттан тутулуга суох, экологическай хоромньуну таһаартарбаттарыгар эбээһинэстиир: государствоттан, чааһынай предпринимательтэн, гражданинтан.
Былаас айыл а уонна техносфера дьүөрэлэһиилээх буолууларын хааччыйарга эбээһинэстиир.
Айыл анан туһаныы а ыраабатын туһугар булгуччулаах төлөбүр
олохтонор, норуот үгэстэригэр, кини экологическай культуратыгар, духовноһыгар сөп түбэһиннэриллэн кэлэр көлүөнэлэр
наадыйыылара хайаатар да учуоттанар.
Судургутун эттэххэ, биһиги 200—500 сыл буолан баран, саха
киһитэ тай атыгар тахсан тайахха, киискэ, куртуйахха бултуур
кыахтаах буоларыгар ба арабыт. Ол дьиэ кэргэнин аһатар бааттан буолбакка, саха буоларын илдьэ сылдьарын туһуттан.