Төрүт Хотугу Дьоммут - 21

кэккэтиттэн таһаарбыттара. Сойуолааһы а студеннар, суруйааччылар, сорох сэбиэскэй уонна партийнай үлэһиттэр, ол
иһигэр партия обкомун урукку бастакы секретара И.Е.Винокуров түбэспиттэрэ, кини баарына 1944 сыллаахха саха литературатын төрүттээччилэр сорох өттүнэн реабилитацияламмыттара.
Учууталлар, интеллигенция күүстээх "өйдөтүү" ньыматынан хабыллыбыттара, бары тэрилтэлэргэ, предприятиеларга, бэл ледоколларга "быһаарар-өйдөтөр үлэлэр" ыытыллаллара. Кулаковскай, Софронов уонна Неустроев төрөөбүт оройуоннара "туора
көрүллэр' буолбута, онтон дьону салайар үлэ э таһаарбат буолбуттара, оттон оройуону бэйэтин аатын уларыппыттара.
Дьыала ити курдук Хрущев "ириэһинигэр" диэри сал анан
барбыта. 1962 сыллаахха суруйааччылар уонна кинилэргэ сыһыан хаттаан партия обкомун бюротун дьүүлүгэр турбута. Бу
сырыыга кинилэри эмиэ реабилитациялаабыттара, ол эрээри
хос быһаарыылаах о орбуттара. Төһөтүн да иһин уураах саха
литературатын историятын сорох боппуруостарын сырдатыыга
ал астары көннөрөргө ыйбыта, оттон буруйданан эккирэтиигэ
сылдьыбыт суруйааччылар айымньыларын "элбэх өттө прогресеивнайынан" билиниллибитэ. Обком бэйэтин урукку дьоннорун уураахтарын, биир өттүнэн, эмиэ да сэмэлиир курдук, оттон атын өттүттэн — быыһыыр. Урукку уураах "националистическай өй-санаа хаалынньа нарын кытта охсуһууга туһаайара",
"биллэр-көстөр үтүө оруолу оонньообута" диэн этиллибитэ.
Итинтэн салгыы суруйааччылар айымньыларын идеализациялаабакка, ол да эрээри нигилистическэйдик сыһыаннаспакка
ы ырыы о оһуллубута.
Ол да буоллар, 14 сыл ааспытын да кэннэ, Кулаковскай 100
сыллаах юбилейынан сибээстээн, идеологическай сойуолааһын
тохтообото о. Обком биир үлэһитэ республика оскуолаларыгар
илиинэн суруллубут суругу ыыталаабыта, онно Кулаковскай норуот охсуһуутуттан туора турбута, өрүүтүн норуоту утары күүстэр
өттүлэригэр буолара диэн бигэргэтэр.
1989 сыллаахха обком эмиэ хаһыс төгүлүн эбитэ буолла ити
боппуруоска эргиллэр уонна таба түмүгү о орорго эмиэ эр санаата тиийбэт: 1952 сыллаа ы уураах "бэйэтин күүһүн сүтэрбитинэн" диэн көтүрүллэр. Ол аата, уураах бэйэтин кэмигэр туһалаах
оруолу оонньообут, "националистическай" өй-санаа тэнийэригэр кыа ы биэрбэтэх, онон билигин холкутук архыыпка ыытыахха диэн түмүк о оруохха сөп. Ити боппуруоска бүтэһиктээх
туочуканы 1992 сыллаахха эрэ туруорар кыаллыбыта: республика президенин ыйаа ынан саха литературатын төрүттээччи
А.Е.Кулаковскай аата үйэтитиллибитэ. Үс суруйааччы айымньылара бэчээттэммиттэрэ уонна хаттаан бэчээттэммиттэрэ, нууччалыы тылга тылбаастаммытгара.
Ити курдук, охсуһуу 64 сыл устата барбыта. Коперник арыйыытын кэриэтэ буолбута — кини Аан дойду туһунан урукку
өйдөбүлү түөрэ эргиппитэ. Оттон саха үс суруйааччыта государетво а, общество а туох кутталы а албыттарай? Саха литературатын историятыттан ити ааттары то§о итинник утумнаахтык
уонна дьаныардаахтык соторго дьулуепуттарай?

Билии-көрүү ащраабат абыяаца

Эппиэтэ көстөн турар. Атын өйгө-санаа а кырыктаныы —
ССКП кытта төрөөбүт кыдьыга. Оттон бу биһиги түбэлтэбитигэр итинэн өссө улахан итэ эс сирэй саптынара. Сталин уонна
ССКП национальнай политикалара бүттүүнэ туохха да табыгаһа суо а көстүбүтэ. Партия чөмчөкөлөрө уонна сүрүн идеологтара бары ити 60 сыл устатыгар дьи нээх оло у дьиктитик
токурутан көрдөрөр ачыкыны кэтэ сылдьыбыттарын курдук
өйдөбүл үөскүүр. Ол эрээри дьи ин ыллахха барыта итиннэээр уустуга. И.В.Сталин чертёһунан тутуллубут унитарнай государство биир халыыптаах ньыманан уонна средстволарынан эрэ
салаллар кыахтаа а. Мнение, дьүүллээһии, үгэстэр, культуралар, национальнай бэлиэлэр уонна уратылар элбэх өрүттээх буолуулара унитарнай былааска кутталы үөскэтэллэрэ. Сталин ону
үчүгэйдик билэрэ. Унитарнай государствоны уонна хамаандалыыр-административнай системаны үөскэтэригэр кини политика а да, экономика а да, духовнай олоххо да элбэх өрүттэниини
булгуччу кө үллээбэтэ. Ол эбэтэр биирэ атынын утарара. Итини үгүстэр өйдөөбөттөр, ол иһин кини сорох дьайыыларын кириитикэлииллэр, соро ун көмүскүү сатыыллар, оттон соро ун
булгуччу өйүүллэр. Сталин бииртэн биир өттүгэр хаһан да охтубата а уонна ал аһаабата. Государственнай деятель быһыытынан кини ураты биир ньыгылын көрдөрбүтэ. Биһиги киниэхэ араастык сыһыаннаһыахпытын, кини талан ылбыт государствотын тиибин олох сорунуулаахтык утарыахпытын сөп, ол
эрээри биһиги кини тугу билбитин, тугу о орбутун уонна ону
үрдүк профессиональнайдык онгорорун мэлдьэһэр кыахпыт суох.
Ханнык да үгүс национальностаах государство ис өттө биир нъыгыл буолла ына эрэ туруулаһар уонна модун кыахтаах буолар.
Сталин онуоха саамай быһаччы суолу — норуоттары биир халыыбынан тутар, унуохтарынан кэккэлэтэр суолу талан ылбыт.
Культуралара уонна үгэстэрэ, ону кытта муруннара уонна харахтара төһө кыалларынан түргэнник биир буолалларыгар баалаа а. Дьон хайа да буолар событиеларга бары биир мнениелээх буолуохтаахтара (биллэн турар, сирдьит мнениетин кытта
сөп түбэһэр). Ол иһин элбэх көрү нээх буолуу быһаарыылаахтык уонна харса-хабыра еуох самнарыллара, оттон биир көрүнгнээх буолуу сэ ээриллэрэ, салайарга чэпчэки. Сууттаммыттары
көскө атаарыы курдук: ха ас хардыылаа, у а хардыылыа —
ытыллыан1.

Михаил Никомаев
Саха үс суруйааччытын дьыл ата уонна ону тула история
бүтүннүүтэ — Сталин мөссүөнүгэр уонна онуоха маарыннатан
тутуллубут социалистическай государство сү кэн көстүүтүн биир
кыракый чахчыта. Биһиги нуучча суруйааччыларын уонна псь
эттарын суорума суолламмыт дьыл аларын билэбит. Мин Сергей Александрович Есенин поэзиятын му ура суох таптыыбын,
кини үгүс хоһооннорун өйбөр тутабын. Ол эрээри 50-с сылларга, биһиги орто оскуола а үөрэнэр кэммитигэр, ити дьикти кэрэ,
сир-дойду бары сытын уонна кырааскатын шгэриммит поэты
кытта сыччах биир строкатынан эрэ билсиһэр кыахтаахпыт:
"Төрөппүт ийэ дойдум! Мин — болыиевикпын". Литература
учебнигар кини туһунан лоп курдук ситиччэ билиһиннэрии баара. Дэриэбинэ поэта, аргыс киһи, большевиктар диэки охтуоун, кулаактыы дууһата дьи нээх суолуттан бутуйбута. Нуучча
поэтын сахалары кытта тэ ниир буолбатахпын. Кулаковскай
"Ойуунун түүлүгэр" саха сүрэ э нуучча киһитин сүрэдэ кыайан
истибэтин истэр эбээт. Кини дууһатын кылларын дьүрүһүтэ
ыллатар, ол биричиинэтэ өйдөнүллэр. Национальнай политика
ити нарын материяны то о аахсыа суохтаа ый?
Саха суруйааччыларын кытта 60 сыллаах охсуһуу а ардас
идеологическай түүрэйдээһин эрэ буолбатах, ону таһынан национальнай өйү-санааны тууйуу чадылхай холобура. Ити уһугамунура суох уһуннук сал анар кыа а суо ун туһунан этэ да барыллыбат. Сталинскай национальнай политика эрдэттэн эстэр
кэскиллээ э. Чуолаан кини политиката, ССКП сүрүн хайысхаларыгар төһө да сымнатыллыбыт көрү үнэн сал аннар, ССРС
үрэллиитин сүрүн биричиинэтинэн буолбута.
Биһиги государствоны түөрэккэй төрүккэ туппулпут — ити
буолар сүрүн түмүкпүт, ону инникитин Российскай Федерация а итинник алдьархайы таһаарбат туһуттан, бары ылыныах
тустаахпыт.
Хайа да кэм э бэйэлэрин тус дьыл аларын, наада буолла ына олохторун да, кэрэйиминэ тураннар бэйэлэрин норуоттарын
национальнай интэриэстэрин хорсуннук көмүскэһэр а ыйа а суох
дьоннор көстүөхтэрэ. Холобура, саха литературатын төрүттээччилэр историяларыгар ити хаачыстыбаны ахтан аһарбыт Г.П.Башариммыт көрдөрбүтэ. Дьшгин ыллахха, дьикти дьыл алаах
киһи. В.Н.Иванов, академик, тыл, литература уонна история
Институтун директора, Георгий Прокопьевич Башарин 1992

Бшши-көруу а^ыраабат абылаца

сыллаахха бэлиэтэммит 80 сааһынан сибээстээн, кини туһунан
маннык тыллары эппитэ; "Олус көрүдьүөс курдук да буоллар,
буолбут чахчы — Георгий оло ор аан бастаан "а" буукубаны
билиэ иттэн 9 сыл буолан баран, кини Москватаа ы вуһу бүтэрэр, өссө хайдах бүтэрэр — киниэхэ уратылаах диплому туттараллар! Баара эрэ биэс сыл ааһар, аны Георгий Прокопьевич
экстернинэн, научнай салайааччыта суох, саамай уустук,
мөккүөрдээх саха историятын тематыгар ~ национальнай литератураны төрүттээччилэр литературнай нэһилиэстибэлэрин туһунан тема а кандвдатскай диссертацияны көмүскүүр. Онтон
сэттэ сыл буолан баран, ССРС НА история а Институтугар докторскай диссертацияны килбиэннээхтик көмүскүүр!"
Киһи сө үөн курдук. Георгий Прокопьевич, кырдьык да, барытыгар талааннаах уонна уратылаах киһи этэ. Аа ааччы өйдүүрэ
буолуо, биир кэм э кинини БСК(б)П-тан устубуттара, ол эрээри коммунистическай идея мөлтөөбүтүн кэннэ киниттэн ордук
бэриниилээх марксиһы булар кытаана а. Башарин өсөһүттэн
марксиһынан хаалбата а, кини билии марксистскай ньыматын,
общественнай процесстары ырытыы марксистскай методологиятын ордук түмүктээ инэн аа ара.
Историк быһыытынан кини, кырата буолла ына бүгүн, сыыһатын ким да булбат түмүктэригэр уонна арыйыыларыгар кэлэри ситиспитэ. Бастакытынан, сахалар хатыламмат историяларьш дири ник үөрэтэн уонна төрөөбүт Сахатын сирин патриота буолан, кини сахалар уратылаах Хотугу дойдуну баһылааһы а, туспалаах цивилизацияны үөскэтиигэ, бэйэлэрин
уопуттарынан Арктика усулуобуйатыгар киһи кыахтарын көрдөрбүт уһулуччулаах оруолларын арыйан чинчийбитэ. Кэлэр
өттүгэр, киһи аймах айыл а ресурсаларын көрдүүр кыһал аттан бэйэтин үлэтин Хотугу сиргэ тэнитэр түбэлтэтигэр ити уопут
мунура суох сыаналаныа а. Иккиһинэн, "Саха сиригэр аграриай сыһыаннаһыылар историялара (XVII үйэ 60-с сыллара —
XIX үйэ ортото)" дьоһуннаах үлэтигэр историк Сибиир уонна
Орто Азия эрэ буолбакка, ону ааһан аан дойду атын да регионнарын сүөһу иитээччилэр да, ол курдук сир о оһуутунан дьарыктанааччылар да производстволарын сүрүн средствотынан
буолар сири кытта арахсыспат сибээстээхтэрин итэ этиилээхтик дакаастаабыта. Хайаларын да сир тэ инзн аһатар-сиэтэр.
Ити баара-суо а теория эрэ, олоххо соччо сыһыана еуох учуо18 Заказ № 201

най була сатааһынын ьсурдуга. Дьи эр оннук буолбата а. Чуолаан монография бэчээттэнэн тахсыыта республика былаастарын аграрнай политикаларын төрдүттэн уларытан көрөллөрүгэр,
сир о оһуутун сайыннарыыга биллэр кыһамньыны ууралларыгар күһэйбитэ. Сир бары норуоттарга мэлдьитин "олох олороллоругар улуу лаборатория" быһыытынан туһалаабыта диэн Башарин о орор түмүгэ Дон казагар биитэр Тамбов бааһынайыгар суолтата суох курдук иһиллиэ э, ол эрээри аа ааччы Саха
сиригэр сир о оһуутун бастакы уопуттара төһө эрэйдээхтик уонна мөккүөрдээхтик о оһуллубуттарын, сахалар үйэлэр усталарыгар килиэби, о уруот аһын, фруктаны билбэккэ кэлбиттэрин
аа§ааччы санаан көрдүн. Сахалар ол кэм э ити кыраайдарыгар
айыл а тэ нээх усулуобуйатыгар тар аан олорбут үгүс ахсааннаах тонустартан уратылара уонна тыыннаах ордон, бэйэлэрин
генофондаларын илдьэ хаалыылара кинилэр сүөһү иитиитин
бородуукталарынан, бастатан туран, үүт аһылыктарынан, ол
кэнниттэн сир о оһуутун бородуукталарынан аһылыктаммыттарыгар буолар.
Башарин ону тэ э сир о оһуутунан уонна сүөһү иитиитинэн дьарыктанар норуоттарга феодализм сайдыытын уопсай закономерностарын туһунан научнай түмүккэ кэлбитэ. Ол түмүк
бу дойдута нууччалар кэлиэхтэрин иннинээ и кэм э саха обществотын үөрэтэргэ суолталаах. Ол кэлиилэрин до уһуоллаабыт
событиелары ырытан көрөн, Өлүөнэ кыраайын сэриилээн ылыы
теориятын утаран, Саха сирэ Россия а киириитэ кыраай бары
норуоттарын олохторун дъыл атыгар быһаарыылаах еобытиенан буолбутун туһунан түмүккэ кэлэр, Итинтэн өссө биир түмүк
тахсан кэлэр: норуоттар до ордоһуулара уонна бииргэ үлэлээһиннэрэ кинилэр сайдыыларын, кэлэр кэскиллэрин сүрүн усулуобуйатынан буолар.
Нуучча уонна саха норуоттарын бииргэ үлэлээһиннэрэ Саха
сиригэр научнай кадрдары бэлэмнээһин өттүнэн эмиэ үтүө сабыдыалламмыта, ол түмүгэр кэли и сылларга республика а
научнай учреждениелар тэриллибиттэрэ. Национальнай науканы ата ар туруоруу ССРС наукаларын Академията тэрийбит Саха
АССР о оруулаах күүстэрин үөрэтиигэ Комиссиятын үлэтиттэн са аламмыта. Мин хайыы-үйэ кэпсээбитим курдук, комиссия Саха сиригэр биэс сыл устата үлэлээбитэ. 1925 сыллаахха
комиссияны тэрийии туһуиан боппуруос ССРС Госпланыгар

Бшши-көруу а^ыраабат абылаца

көрүллэригэр Г.М.Кржижановскай кыраайы чинчийиигэ наукалар Академиялара хайаатар да олохтоох научнай күүстэри тардарыгар эппитэ. Сорук бу курдук туруоруллубута: республика а
чинчийэр үлэлэр ыытыллар сылларыгар олохтоох научнай учреждениелары тэрийиигэ көмөлөһүллүөхтээх. 1925 сыллаахха
Дьокуускайга "Саха кэскилэ" ("Будущее якутов") научнай общество тэриллэр, олор чилиэннэрэ Комиссия научнай этэрээттэригэр сыһыарыллан командировкаланыахтаахтара. Учуонай
буолар сахалар угуйар-үөрэтэр дьоннордоохторо. Комиссия а
Ольденберг, Виттенбург, Обручев, Драверт, Огородников, Петри, Бианки, Бахрушев курдук биллэр учуонайдар үлэлииллэрэ.
Кинилэр салалталарынан олохтоох интеллигенция 46 бэрэстэбиитэлэ үлэлээбитэ. С.Ф.Ольденберг бэлиэтээбитэ: "Киинтэн
тиийбит үлэһиттэри кытта тэнтгэ саха үлэһиттэрэ эмиэ кытталлара, ол курдук саха чинчийэр кадрдара бэлэмнэнэрэ, кинилэрэ суох Саха сирин ханнык да табатык сүрүннэммит культурнай сайдыыта баар буолуон сатаммат". Комиссия иһинэн нуучча учуонайдара Саха сиригэр геохимическэй лабораторияны,
тыа-хаһаайыстыбаннай уопутунай станцияны, балык хаһаайыстыбатын научнай станциятын, геофизическэй обсерваторияны,
8 метео- уонна 5 аэрологическай станцияны тэрийбиттэрэ. Ленинградтан Саха сиригэр олохсуйан үлэлии М.М.Измайлова,
Саха уобаластаа ы музейын сэбиэдиссэйэ; Н.Н.Бурыкина, Саха
национальнай библиотекатын сэбиэдиссэйэ; И.А.Мельников,
пединститут директорын солбуйааччы; Ю.Г.Шафер, ити институт кафедратын сэбиэдиссэйэ, кэлин физико-математическай наука доктора; В.А.Цветков, историческай наука доктора;
НАБарсуков, наука доктора, профессор; Д.М.Крылов, Саха госуниверситетын медицинскэй факультетын тэрийээччилэртэн
биирдэстэрэ уонна бастакы декана; Н.ВЛерскэй, кэлин ССРС
НА Саха сиринээ и филиалын президиумун бэрэссэдээтэлэ,
академик.
30-с сыллар са аларыттан республикаттан аспирантура а кандидаттар ыытыллар буолбуттара. 1937 сылга хайыы-үйэ Саха
сиринээ и пединститут 24 преподавателиттэн киин үөрэх заведениеларын аспирантураларын сэттэ киһи бүтэрбитэ. Национальнай наука ата ар туруутугар улахан оруолу 1930 сыллаахха
Ленингракка тэриллибит Хотугу дойду норуоттарын института
оонньообута. Н.И.Спиридонов, юкагирдар литератураларын
18*


төрүттээччи, бу институт иитиллээччитэ, 28 саастаа ар диссертациятын көмүскээн, экономическай наука кандидата буолбута.
1953 сыллаахха дойду 112 вуһугар 1122 Саха сирин ыччата үөрэнэрэ, олортон 800- э чугаһыыллара — сахалар. Алта сыл устатыгар, 1955-тэн 1961 сылга диэри, киин вузтары 1381 киһи бүтэрбитэ. 1961 сыллаахха киин вузтар аспирантураларыгар 24 саха
уонна биир эбээн үөрэммитэ.
Республика а наука ата ар туруутугар сү кэн оруолу ССРС
НА Саха сиринээ и филиала оонньообута. Кини тэриллибит
бастакы күннэриттэн базата ата ар туруутугар улахан көмөнү
Академия президенэ С.И.Вавилов о орбута. Сүрүн ыараханынан научнай оборудование уониа научнай кадрдар суохтара буолбута. Бөдө учуонайдар Саха сиринээ и коллегаларын шефтэһиигэ ылбыттара. Тэрээһин уонна научнай-методическэй көмөнү
ССРС НА вице-президеннэрэ И.П.Бардин уонна В.И.Волгин,
академик АА.Скочинскай о орбуттара. Научнай-чинчийэр базатын тэрийиигэ научнай консультаннарынан академик Д.В.Скобельцын уонна физико-математическай наука доктора С.Н.Вернов (космическай сарда алар); ССРС НА корреспондент-чилиэнэ Д.С.Коржинскай (геология); академик АА.Григорьев (география); биологическай наука доктордара В.Н.Васильев уонна
Е.М.Лавренко; академик И.И.Минц, ССРС НА корреспондентчилиэнэ С.В.Бахрушин, историческай наука доктордара А.П.Окладников уонна С.А.Токарев (история); ССРС НА корреспондент-чилиэнэ С.Е.Малова уонна филологическай наука доктора Е.И.Убрятова (тыл үөрэ э) буолбуттара. А ардас уон сыл устатыгар, 1948-тан 1958 сылга диэри, ССРС НА Саха сиринээ и филиалын аспирантуратын 48 киһи бүтэрбитэ. 1961 сылга Саха сиригэр 480 научнай, 493 научиай-техническэй үлэһит
үлэлиирэ. Кинилэр ортолоругар биир ССРС НА корреспондентчилиэнэ, 14 наука доктора уонна 128 кандидата баара.
Хрущев кэминээ и 60-с сыллар элбэх ахсааннаах реформалыранан өйдөнүллэллэр. Олортон сорохторо соччо-бачча сыаллара-соруктара биллибэттэрэ, үгүстэрэ, хомойуох иһин, олоххо
киирбэтэхтэрэ, Ол эрээри Н.С.Хрущев наука а о орбут сахсыйыыта улахан туһаны а албыта. Россия науката ити кэм э, сааһырбыт киһи кэриэтэ, "ыараабыта", кабинеттан тахсыбат, столица эргиннээ и буолбута. Россия куораттарыттан, докторскай
степени ьшбыттар, Москва а, Ленинградка ы ырыллаллара, бэ276

Бипии-көрүү ащраабат абылаца

йэлэрэ да столица а дьулуһаллара. Кжнилэри өйдүөххэ да сөбө:
басты лабораториялар, оборудованиелар онно түмүллэллэрэ.
Хрущев бэйэтинии сорунуулаахтык уонна бэл биир да тыл утарылаһыннарыыта суох, науканы регионнарга кыйдаан таһаарбыта. А ыйах сыл иһигэр Новосибирскайга аатырар Академ куорат тутуллубута. ССРС НА Саха сиринээ и филиала ССРС Наукаларын Академиятын Сибиирдээ и салаатын филиала буолбута. Столица наукатын республика а чугаһатыы географическай
өттүнэн эрэ буолбата а. Сибиирдээ и салаа филиалга ордук улахан бол омтону уурар буолбута: материальнай өттүнэн хааччыйыытынан да, научнай кадрдарынан бө өргөтүү да өттүнэн. Ити
кэм э Саха сиринээ и филиалга геология, биология, тыл, литература уонна история, космофизическай чинчийиилэр уонна
аэрономия институттара, ону тэ э хас да отделлар бааллара.
Филиал 533 үлэһиттээ э, олортон 56-лара наука доктордара уонна
кандидаттара этилэр. Уратылаах чинчийэр үлэни ССРС НА
Сибиирдээ и салаатын структуратыгар быһаччы киирэр Ирбэт
тону үөрэтэр институт ыытара. Манна 1963 сыллаахха 180-тан
тахса үлэһит баара, кинилэр истэригэр 16 учуонай степеннээх
(1974 сыллаахха учуонай степеннээх ахсаана 35-кэ тиийэ үүммүтэ).
Институт чинчийиилэрэ сү кэн практическай суолталаахтара.
Кинилэрэ суох куораттары, бөдө предприятиелары, суоллары,
аэродромнары тутуунан дьарыктаныы олох сатаммата. Институт бэйэтин хайысхатынан дойдуга сүрүннүүр научнай-чинчийэр
учреждениенан буолбута, аан дойдуга биллиини ылбыта. 1968
сыллаахха институт учуонайдара ирбэт то у үөрэтиигэ Ма найгы аан дойдутаа ы конференция а (АХШ, Педдью к.) кыттыыны ылбыттара, онтон биэс сыл буолан баран, Иккис аан
дойдутаа ы конференция аны Дьокуускайга ыытыллыбыта. Онно
14 дойду бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттара. Институт
директорын П.И.Мельниковы ССРС наукаларын Академиятын
дьи нээх чилиэнинэн быыбардаабыттара, геокриологическай
наука а улахан үтүөлэрин иһин киниэхэ Социалистическай Үлэ
Геройун аата и эриллибитэ.
Научнай чинчийиилэри Саха сиринээ и госуниверситет, тыа
хаһаайыстыбатын Саха сиринээ и научнай-чинчийэр института, Хотугу дойду физико-техническэй проблемаларын института ыыталлар. Кэнники институт 1970 сыллаахха тэршшибитэ,
ол кыраайы промышленнай баһылааһын Хотугу сиргэ түргэ277
тээбит усулуобуйатыгар техника элбэхтик кэлэр буолбутунан быһаарыллар. Айыл а-климат уратылаах усулуобуйатыгар ол техника хайдах туруктанарын, төһө өр үлэлиэцин уонна эрэллээх
буолуо ун үөрэтэргэ суһал наадыйыы үөскээбитэ. Конструкция
матырыйааллара тымныыны тулуйумтуоларын чинчийбэккэ эрэ
алмаас үөскээбит сирдэрин туһа а таһаарыыны са алааһын да
кутталлаа а; са а сири туһа а таһаарыы ороскуота ботуччу буолара саба аланара, ол үп кураанахха кутуллуон сөптөө ө. Хайыыүйэ үс сыл буолаат, институт Дьокуускайга научнай-практическай конференцияны ыыппыта, онуоха ССРС үгүс куораттарыттан уонна хас да дойдулартан үс сүүсчэкэ специалист кыттыыны ылбыта. Үлэһиттэрэ 2 докторскай уонна 12 кандидатскай
диссертациялары көмүскээбиттэрэ.
Ол да буоллар филиал ата ар туруута ыарахаттардаах этэ. Институттар материальнай-техническэй базалара наһаа мөлтө ө,
үлэһиттэрэ толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ наадыйыылара
улахана. 70-с сыллар са аларыгар ССРС НА Сибиирдээ и салаата дьэ дьаһал ылбыта. 1972 сыллаахха филиал, 1980 сылга диэри
научнай чинчийиилэрин былаанын бигэргэтэригэр, салаа президиума материальнай-техническэй базаны бө өргөтүүгэ үбү биэрбитэ. Космофизическай чинчийиилэр уонна аэрономия институтун, Хотугу сир физико-техническэй проблемаларын институтун, Геология институтун лабораторнай корпустара, уопут
о орор собуот, элбэх квартиралаах дьиэлэр, уопсай дьиэ, о о
комбината тутуллубуттара. 1971—1980 сыллар усталарыгар филиал үлэһиттэрэ 14 докторскай уонна 140 кандидатскай диссертациялары көмүскээбштэрэ. Ити кэм устатыгар учуонайдар промыпшенноска уонна тыа хаһаайыстыбатыгар 355 мэктиэлээһиннэри о орбуттара, олору олоххо киллэрии түмүгэр 369,5 мөлүйүөн солкуобайдаах экономическай көдьүүс ьшыллыбыта.
Университет ата ар туруута ыараханнык барбыта, ол, бастатан туран, кадр тиийбэтиттэн этэ. 1962 сыллаахха 200 преподавательтэн баара эрэ 5 наука доктора уонна 55 наука кандидата
баара. Специалистары бэлэмнээһин хаачыстыбата быстар намыһада: профессорскай-преподавательскай састаап көһүүннүк
үлэлиирэ. Биир тылынан эттэххэ, университет кырыы сиргэ
үлэлиирэ биллэрэ. Ону университет материальнай-техническэй
базатын туруга мөлтө ө эмиэ көрдөрөрө. Холобурга а аллахха,
кини факультеттара уонна кафедралара 19 эргэ, сүнньүнэн мас

Билии-көрүу а^ыраабат абылаца

дьиэлэргэ, тар анан үлэлииллэрэ. Университеты ыччат хара ар
дьоһуннаах үөрэх заведениетын таһымыгар өрө көтө өргө элбэх
сыраны ууруу эрэйиллэрэ. Са а корпустары тутуу, олору лабораторнай оборудованиеларынан хааччыйыыны таһынан, профессорскай-преподавательскай састаапка төрдүттэн уларыйыылар тахсыбыттара. 1985 сылга 68 кафедраны түмэр 10 факультекка хайыы-үйэ 24 наука доктора уонна 292 кандидата үлэлиир буолбута.
2000 сыл күһүнүгэр республика а ма найгы научнай-чинчийэр учреждение — Тыл, литература уонна история институтун 65 сыла бэлиэтэммитэ. Бу институкка П.А.Ойуунускай,
Г.В.Ксенофонтов, А.Е.Мординов, Г.У.Эргис, Г.П.Башарин, О.В.Ионова үлэлээбиттэрин санатабын. Бастаан институт саха норуотун тылын, фольклорун, литературатын, этнографиятын уонна историятын боппуруостарынан дьарыктаммыта. Онтон научнай үлэлэр хайысхалара кэ ээбитэ: институт искусство, социология боппуруостарынан дьарыктаммыта. Онтон научнай
үлэлэр хайысхалара кэ ээбитэ: институт искусство, социолощя боппуруостарынан, этносоциальнай процесстарынан, республика а национальнай сыһыаннаһыыларынан, этнолингвистиканан дьарыктанан барбыта. Институкка 70-ча наука доктордара уонна кандидаттара үлэлииллэр. Икки диссертационнай
сэбиэт үлэлиир: "Түүр тыллара" специальноска докторскай диссертацияны көмүскээһи э уонна "А а дойду историята" уонна "Археология" специальностарыгар — кандидатскайы. Институт Россия Хотугулуу-Или и өтгүгэр гуманитарнай чинчийиилэргэ биллэр-көстөр киин буолла.
Саха сиригэр билии тар ааһынын быстахтык сырдатыы ити
кэм устатыгар ыччаты вдэ э бэлэмнээһин туһунан тугу да ахтыбатахха ситэтэ суох буолуо этэ. Биллэрин курдук, 60-с сыллар са аланыахтарыгар диэри дойду народнай хаһаайыстыбатыгар рабочай кадрдары үлэ резервэтин системата бэлэмниирэ.
1959 сыллаахха ити система а реформа ыытыллыбыта: профессиональнай-техническэй үөрэхтээһи э Государственнай комитет тэриллибитэ. Предприятиелар, тутуулар, тыа хаһаайыстыбата ханнык рабочай профессияларга наадыйалларынан көрөн
профессиональнай-техническэй училищелар ситимнэрин тэрийэригэр киниэхэ сорудахтаммыта. Кадрдары бэлэмнээһи э эрдэттэн саба алааһы а уонна былааннааһы а, биллэн турар,
сыыһалар уонна ал астар тахсыбыттарын үрдүнэн, уопсайынан, системаны уларытан тэрийии предприятиелары, ордук саалары, кадрынан хааччыйыыны тупсарарга көмөлөспүтэ. Саха
сиригэр 1964 сыллаахха профтехучилищелар 1100 кэри э квалификациялаах рабочайдары бэлэмнээбиттэрэ, оттон 1980 сылга
25 училище а хайыы-үйэ 6500 киһи үөрэнэрэ. 1975 сыллаахха 11
тыа сиринээ и профтехучилище а 2599 үөрэнээччи баара.
Билигин сэбиэскэй кэм устатыгар республика ааспыт суолун
ыры алаан көрөргө сорунуо у . История холугар олох дуона
суох болдьох. XX үйэ са аланытын эргиллэн көрөн баран,
бүгү ү күнү өвдөөн кэлэр буоллахха, ханнык эрэ тектоническай хамсааһын буолан, саха норуота букатын атын турукка киирбитин курдук санаа а кэлэ ин. XX үйэ 20-с сылларын өйдүүр
сорох сахалар өссө да бааллар. Кинилэр бүгүн са а тыһыынча
сыл са а үйэтин бастакы а аарыгар олорорго, үлэлииргэ уонна айарга бэлэмнэнэр уолаттар уонна кыргыттар хос эһэлэрэ.
Хос эһэ уонна хос сиэн икки ардылара баара эрэ икки көлүөнэ,
ол эрээри кинилэр, хос эһэ уонна хос сиэн, бэйэ-бэйэлэригэр
маарыннаспаттар, аан дойдуну билиитинэн-көрүүтүнэн хос сиэн
хос эһэттэн, көннөрү эһэттэн да, төһөлөөх ыраах турарый. Саха
норуота, кылгас кэм иһигэр хаалан иһиитин туоратан, сайдыылаах норуоттары кытта биир поездка олорсон, биллибэт диэки
айаннатан дьулурутар. Ол үчүгэй дуу биитэр куһа ан дуу? Ити
боппуруоска эппиэттиир кытаанах. Йтиниэхэ хоруйу кэлэр кэм
биэриэ ин сөп, ону да сотору кэм иһинэн буолбатах. Ба ар,
бэйэлэрин сайдыыларынан бүгүн хаалан иһэр норуоттар кэлин
уһугар тиийэн сүүйүүлээх хаалыахтарын сөп, то о диэтэххэ били и күлүмэх күрэстэһиигэ кыттымына хаалбыттар ыар ыгыллыыттан уонна эт-хаан эчэйиититтэн быыһаныахтара. Туох билиэй, ким таба таайыа баарай?
Саха сирэ, хатылаан этэбин, аныгы цивилизация а тиэрдэр
суолу спринтер курдук ааһан (сүүрэн диэн этэр таба буолуо а),
баран эрэр поезд тиһэх вагонун тутаавыттан кыл мүччү хаптан
ылла. Биһиги аныгылыы производстволаахпыт, аныгылыы наукалаахпыт, биһиги литературалаахпыт, живопистаахпыт, театрдаахпыт, национальнай музыкальнай культуралаахпыт. 80 еыл
устатыгар биһиги ситиһиибитин саха интеллигенциятын бастакы чулуу дьоно урутаан көрөр кыахтара суода диэн эрэнэбин,

уууууууууууууууууүууууууууу\лллллМ

4 кинигэ
ТЫЙЫС ДА БУОЛЛАР,
Т6РӨӨБҮТ КЫРААЙБЫТ

Былыр уйэгр ааспыт огр сааспыттан өйдөөн хаалбыт хас да
тугэннэрим бааллар, олортон киһи кэпсиэн да суөргу курдук биир
солуута суох тубэлтэни а^алабын. Биһиги дъиэ кэргэн аг^абыт
өлбутүн кэннэ эмиэ көһөргө күһэллибитэ. Мин кырам бэрдэ, онон
айанныыр буолбуппутуттан эмиэ да уөрэр курдугум эрээри, туохтан эрэ дъиксинэрим, долгуйарым. Сүрэгцм бутэйдш нуөлуйэрэ.
Ону оччолорго тогр эмискэччи итинник курус санаа^а түспүппун
өйбүнэн кыайан быһаарбатаг^ым быһыылаа^а. Ону сурэщм, төбөбүн
куотан, сирим, өрүһүм, талах ойуурум суохтуур сацаларын истибитэ: уолчааным, эн мшгиттэн, төрөөбүт сиргиттэн-уоккуттан
бараг,ын, ол иһин саннъыар-курус санаа^а ыллара^ын.
Хораг;ым уута саба түһэрин быыһынан тунал мацан хонууну,
чигдитийбит суолтан тэйиччи хаһан аһыы сылдьар сылгы уөрүн
диэки саллаг^ар төбөлөөх, түулээх суон атахтардаах соног^ос сылгы суүрэн эрэрин көрөбүн. Хаар халыцнык туспут, онон сыа хаар
устун соно^ос оцочо курдук устар; уөр сылгы диэкиттэн ыцырар
ицэрсийии иһилиннэ, онуоха, соногрс хардараат, тиэтэйдэ, киниэхэ субу көрсүһэр үөрүүтүттэн ордук туох да суохха дылыта. Кини
эрчимнээх атахтарын анныттан хаар өрө бург^айара, уөрдэригэр
холбоһуутун, тумул ойуур мэһэйдээн, көрумүнэ хаалбытым. Онтон эмиэ хаар суорг,анынан бурүллүбут киэц алаас көстөн кэллэ.
Салгын күдэриктэнэн турара, алаас улахата онно силлиһэн сүтэрэ, онон ходуһа ханна тиийэн бутэрэ, халлаан хантан саг,аланара
кыайан араарыллыбата.
Аппыт көлуүрун көннөрөөру тохтоотубут.
Суол кытыытыгар
хаар анныттан хас да от умнаһа хоройон көстөр; шнилэр кырыарбыт киистэлэрэ умса налыспыттар, уһун уонна сытыы сэбирдэхтэрэ өг,уллэн нарыннык тэрбэспиттэр. Хаартан быгар хороц оту
килбэчийэ тоцмут сиик мацан ньаассын ойуунан буруйбут, онуоха
миигин эмиэ курус, санньыар санаа ыкпытын өйдүүбун. "Умнуом
суог,а эйигин, отум барахсан ", — диэн эрэннэрэн ботугураабытым.
Дьэ ити курдук киһи дъикти айылгылаах: онтон ыла алта уон282
ча сыл биллиминэ ааста, бу аан дойдуга эцини-арааһы элбэ^и көрдүм,
наһаа уйаммынан биллибэтэх курдукпун, ол да буоллар — утуйаары сытан, самолеттан биир көстөөх үрдүктэн сири тацнары одуулуу олорон, атын да куүтуллубэтэх түгэннэргэ — харахпар ити
икки хартыына эмискэ көстө туһэллэр: көцүл суүрэкэлиир соногрс
сылгы уонна хам тоцмут хороц от. Итиэннэ, төһө сааһыран иһэщн
да, сончонон күүскэ сэрэхэдийэ^ин: ити ыраах сыллар образтара
өйгүттэн-сүрэххиттэн сүппэтэллэр ханнык!Ити аата тугуй? Мин
саныыбын: айъща биһигини кытта, бэйэтин о^олорун кытта
көстүбэт нарын ситиминэн сибээстээх. Мин саныыбын: төрөөбүт
дойду бэйэтин огртун ити курдук атаахтатар,
ити курдук таптыыр. Төрөөбут сэлиэнньэбэр кэлэн бараммын биирдэ куүскэуонна
кутталлаахтык
ыалдъыбыппын, өлүөхчэ буолбуппун өйдүүбүн.
Ийэм балтын кэргэнэ төрөөбүт дъиэм дацыттан кымаах саг,а буору аг^алан, итии ууга суурайда: иһэн кэбис, сиргш-дойдугун ахтаццын туоххаһыйбыккын. Киһи итэгрйиэ суогун курдук, ити кэнниттэн үтүөрэн бардым. Дъиктини итэгрйии — мистика диэхтэрэ. Мин да этэбин: мистика. Ол эрээри, баг,ар, төрөөбүт дойду
ити курдук көрсубутэ буолуо — харыһыйдаг^а, албаннырдагд ? Биһиги, улаатымсыктар, бэйэбит туспутунан, ону ааһан төрөөбүт
ийэбит — Айъщабыт туһунан тугу билээхтиэхпитий?


ИС СҮРЭХТЭН СИБЭЭС
Саха уонна айыл а бэйэ-бэйэлэриттэн арахсыбат өйдөбүллээхтэр. Биллэн турар, итини нуучча а, англича а, французка, американецка сыһыаннаан эмиэ этиэххэ сөп. Дьи ин ыллахха бары да сиртэн аһаан, айыл а быйа ынан туһанан олордохпут. Ол эрээри аан дойдуга киһи аймах куоракка олохсуйан,
дьи нээх айыл атаа ы эйгэтиттэн ыраах тэйбитэ быданнаата,
онон бэл түбэһиэхчэ уонна кылгас да кэм э айыл ада төннөрүттэн куттанар уонна ыарыргыыр. Бэркэ хоһуунун киллэрдэинэ, дьиэ кэргэттэрин биитэр кыргыттары кытта күүлэйдии
тахсыа, уот оттон, шашлык о остуо. Ити туһунан, дьи эр, этэр
да туһата суох, то о диэтэххэ киһи айыл аттан тэйиитэ ыар