Qaraçay-malqar halq jomaqla - 1 tomu - 12

– Ayhay, bardı. Alayda çıkkırda boza al
da, iç, – dedi ullu jaş. – Biz, anabızdan
tuuğanlı, alıqa jyuryumegenbiz da, ayıp
etme, qobup, saña içerge suusap
beralmaybız.
– Ay, aman homuh, ol aythanıñ nedi?
Qalay jyuryuyalmaysa, turçu, al da, ayaq
bla bir suusap ber maña, – dedi ol
qart.
– Ollahiy, kerti aytama, – dedi jaş. –
Men saña suu beralmam.
– Men aythannı da etip bir kyor, – dedi
dağıda qart.
Ol zamanda jaş, sekirip turup, barıp,
qart kişige bir ayaq boza alıp berdi.
Qart, anı içip boşap, dağıda bir ayaq
boza keltir dep tiledi. Jaş bozanı
keltirgende, ol anı jaşnı kesine
içirtip:
– Ahşı ulan, kesiñi qarıuuñu endi
qalay añılaysa? – dep sordu.
– Kesimi qarıuumu alay añılayma,
kyoknyu bla jerni arasında bir çıpın
salınıp bolsa edi, ol çıpından tutup,
kyoknyu jerge, jerni kyokge burur edim dep,
allay bir qarıu sezeme kesimde, – dedi
tamata jaş.
Sora qart kişi:
– Saña ol qarıu bolluqdu, – degenni
aytdı da, gitçe qarındaşha aylanıp: –
sen da bir ayaq boza keltirçi, aman
homuh, – dep tiledi.
Gitçe jaş da qartha bir ayaq boza
keltirdi. Qart, bozanı jartısın içip,
qalğanın gitçe jaşha içirdi. Sora:
– Sen a qalay añılaysa qarıuuñu? –
dep sordu.
– Mende ua tamata qarındaşımı
qarıuunu ekiden biri bolur dep umut
eteme, – dedi jaş.
– Da sora ol qarıu saña da bolluqdu,
– dedi da, qart artha aylanıp ketdi.
Ol ketgenley, jaşla bir birlerine:
– Ollahiy, aman etdik ol adamnı kim
bolğanın sorup iymegenibizni, – dep
jarsıdıla. Kel, ızından qıçırıp
tıyayıq da, kim ese da sorayıq.
Çabıp çıqsala – adam joq.
Tyogerekge-başha qarap, ol qart kişini
da tapmay, yuyge qaytdıla.
– Endi biz, atabız-anabız kelginçi,
hayır eterge kyureşeyik, –
dep, haljarlanı buzup, jañıdan işlep,
tyuplerin kyurep, arbaznı biteu jañıdan
tazalap, ariu etdile.
Bir zamanda ataları-anaları işden
kelip, jaşlanı kyoryup, asırı
quuanñandan, ne eterge bilmey,
olturup qaldıla. Jaşla
ataların-anaların, tutup, yuyge eltedile
da, çığıp, yogyuzlege, iyneklege qarap,
aş salıp, yuyge jıyıldıla.
Ataları-anaları bılağa:
– Byugyun sizge ne bolğandı, qalay
jyuryup başladığız, jıyırma bla beş
jılnı jyuryumey, byugyun ne kyun tiydi sizge?
– dep hapar sordula.
Jaşla aytadıla:
– Ne bolğanın biz kesibiz da
bilmeybiz, – dedile jaşla. – Bir qart
kişi kelgendi da, bizden suusap
tilegendi. Aña suusap içirdik da,
andan sora igi bolup, jyuryup tebiredik.
Endi ua, kyoresiz, ma bıllay jaşla
bolduq. Endi, atabız, sen patçahha bar
da, bizni askerge al de.
Erttenlikde qart kişi, patçahha barıp,
jaşlarımı askerge al dep tiledi.
– Jaşlarıñı tambla erttenlikde maña
iy. Alanı keslerin kyoreyim da, aña kyore
eterme, – dedi patçah.
Kişi jaşların patçahha eltip bardı. Ol
jaşlanı jaratdı.
– Bu jaşlağa kiyimle tigigiz, – dep,
alağa kiyimle tikdirdi, temirçileni
çaqırtıp, eki jıyırma pud tarthan eki
qılıç işletdi. Jaşlanı ataların bla
anaların a patçah kesi arbazına
kyoçyurtyup, yuy da berip, eki şapa tişirıu
da saldı.
Patçah jıl sayın uruşha asker iyiuçyu
edi da, ol eki jaşha:
– Uruşha asker jıyama da, siz ekigiz da
asker tamatala bolup barlıqsız, –
degenni aytdı.
– Bizge asker kerekmeydi. Ekibiz
barsaq da bolluqdu. Halqnı bıyılğa
deri qırdırğanıñ da kyopdyu. Andan ese
atla ber da, biz kesibiz barıp
uruşayıq, – dedile jaşla.
Patçah jılqıçılağa, jılqılanı beri
terk syuryugyuz dep, hapar bildirdi.
Jılqılanı syuryup keldile da, patçah
qalasını allında buruuğa urdula.
Jaşla, ekisi da buruu eşigini eki
janında syuelip: «Haydağız, endi
jılqını syuryugyuz, tışına jibereyik.
Bizni qollarıbıznı kyotyurlyuk at bolsa,
tutarbız», – dedile. Sora bıla har
çıqğan atnı sırtına qolların salıp
kyoryup, alay ie başladıla. Bir at da
kyotyuralmadı bu egiz qarındaşlanı
qolların.
– Endi sende bizge at tabılmadı. İerle
kyotyure barayıq da, jolda tapsaq, atla
satıp alırbız. Bizge birer hurjun altın
ber, – dedile jaşla patçahha.
Birer hurjun altın da alıp, bıla jolğa
çığadıla. Ne bileyim, aymı, eki aymı
bardıla, – bir uzaqda ullu buday
sabanlağa jetdile. Alada olturup
soluy turğanlay, sabanla qalauuru –
bir qart kişi, atha minip, qatlarına
keldi da.
– Assalam aleykum! – dedi.
– Aleykum salam! – dedile jaşla da.
Qart ala bla hapar aytıp başlağınçı,
saban içinden, çabışa-oynaqlay,
jarağandan eki tay çıqdı. Jaşla,
taylanı kyorgenley, qartha:
– Bılanı bizge satsañ a, – dedile.
Qart kişi:
– Allah bla da ırazıma, alığız. Ansı
erikdirip boşağandıla, –
dedi.
– Nençaşar jıl boladı taylağa, ullusu,
gitçesi qaysıdı? –
dep sordula jaşla.
– Ullusu, gitçesi joqdu. Egiz
tayladıla. Bıyıl yuçyunçyu jılları boladı.
Jaşla, taylanı tutup, qolları bla
sırtlarından basıp kyordyule.
– Tut beri qalpağıñı, – dep, qartnı
qalpağın altından tolturdula.
– Irazımısa? – dep sordula.
– Irazıma, – dedi qart.
Kesi ua, asırı quuanñandan,
iynanalmay, artına-artına qaray, yuyyune
terk ketdi.
Yuyyune kelgende, qatınına:
– Qatın, byugyun satıu etdim. Boş satıu
uğay, igi satıu. Taylanı berip,
qalpağım bla bir altın alğanma, –
dedi.
– Ey kişi, satıuuñu hatası joqdu.
Altınlanı buqdurayıq ansı, ızıñdan
kelip, sıyırırla, – dep, qart qatın
altınlanı buqdurdu.
Qartla, altınlanı da başlarına
jaratıp, bek jarlı boluuçu edile da, bek
bay bolup qaldıla.
Endi eki jaş, taylağa da ierle salıp,
ketdile da, bir elge jetip, ellileden:
– Biz qayrı barlıqbız uruşurğa? –
dep sordula.
– Siz a ma ol jerde, ol jerde bir teñiz
bardı da, arı barlıqsız. Ol teñizni
boyununda uruşuruqsuz, – dedile alağa
elde.
Jaşla ketdile, ne bileyim, nença kyun
bardıla. Ellile aythan teñizge
jetdile da, anı qatında bir sırtlıqda
çatır kyordyule. Ol çatırğa bardıla.
Barsala – kişi da joq. Atladan tyuşyup,
kişen saldıla da, ierlerin alıp,
çatırğa kirdile. Ala da keçe çatırda
turğanlay, ullu asker keldi. Jaşla,
çığıp, askerge:
– Qaydadı sizni tamatağız? Nek
kelgensiz? – dep sordula.
– Biz uruşha kelgenbiz ma bu teñiz
boyununa, – dedile.
– Tamatağıznı bizge terk çaqırığız,
– dep, jaşla, asker tamata kelgende, anı
çatırğa alıp ketdile.
Yuçyusyunden başha kişi bolmay, tanışdıla.
– Meni atım Ullubaşdı, – dedi asker
başçı. – Endi siz a ne aytasız?
– Da ne aytayıq, biz aythan, etgen onou
bılaydı: askerle ketsinle artha,
yuylerine. Biz yuçyubyuz a uruş eterbiz. Bu
teñizden çığıp, bizge qajau
syuellikle da yuçeu bardıla da, yuçyusyune
bolluqbuz.
Askerni boşlayıq. Kyopdyu bıyılğa deri
qırılğan halq da, –
dedile jaşla.
Sora yuçyusyu da, çığıp, askerlege:
– Byugyunden arı har kim başıña
erkinsiz, – dedile.
Askerle ketdile, alanı başçıları, eki
jaş da teñiz boyununda qaldıla. Endi
erttenlikde ala, bılaydan ketip,
teñizni tyuz jağasına qarşı bardıla.
Barsala – teñizni yusyu bla bir jayau
kyopyurçyuk, kyopyur qulağında ua bir
gitçe yuyçyuk. Barıp, ol yuyçyukge tyuşdyule.
Atlanı ierlerin da alıp, kişenledile.
Ullubaş bla azıraq qarıuu bolğan
egiz jaş yuyde qaldıla, qarıuluraq
jaş a, eşikge çığıp, teñiz jağasına
qaray, tyurtyu çığananı içi bla arlaq
ketdi da, bir zamanda, sunmay
turğanlay, janından bir qart kişiçik
çıqdı. Ol a – şaytan.
– Ma bu sen kyorgen teñiz meni edi, endi
anı menden sıyırıp, kesimi ua qıstap
turadıla. Ne qadar altın, kyumyuş haznam
bar edi meni, – dep tarıqdı jaşha
şaytan.
– Kim qıstağandı seni? – dep sordu
jaş.
– Yuç zalim emegen. Alay siz alanı
horlarıqsız. Men saña kesim da
boluşayım. Seni suu kiştik etip ieyim
da, sen suunu tyubyune kir. Emegenleni
qatınları turğan yuynyu eşigine
kesiñi ura ketseñ, ala seni arı, yuy
içine, ierle. Sen a ne aythanlarına
tıñıla. Kişileri ua uuda bolurla.
Jaş ketdi kiştik sıfatda. Suunu tyubyune
kirip barıp, eşikge kesin urup,
maqırıp, eşikni açdırdı. Jaş alay bla
yuyge kirdi. Qatınla anı kiştik
sundula. Bir zamanda qatınladan biri:
– Bizni erleribiz bla kyureşirge jaula
kelgendile. Ala bizni erleribizni
yoltyursele, men da alağa igilik etmem.
Ala barlıq jolda suuuq şaudan bolup
tururma da, menden, suusap bolup,
içsele, yolyurle, –
dedi.
Başha qatın da:
– Men da, senden ozup, maña kelirça,
arlaqdan jolnu tyuz yusyunde bir ariu
kyoget terek bolup yoserme. Suusap içip,
kyogetleden aşasala, yolyurle, – dedi.
Yuçyunçyusyu ua:
– Men a, sizden qutulsala, jerni tyubyu
bla baş erinimi, kyoknyu başı bla tyup
erinimi jiberip, alanı jutarma, – dedi.
Ol anı aytıp boşağanlay, jaş da kesin
eşikge urup, maqırıp, anı eşikge ierça
etdi. Jaş teñizden çığıp kelgende,
şaytan anı adam sıfatha keltirdi. Sora:
– Qatınla ne aytdıla? – dep sordu.
Jaş ol qatınla aythanlanı qatladı.
Anı eşitgende, şaytan:
– Esiñde tut, ala aythannı unutma. Siz
keçe alanı kyopyurde saqlarıqsız. Ol
zalimleden birleri çığarıqdı byugeçe,
sizden da bireulen saqlasın kyopyurnyu.
Qayda da tañ athınçı juqlağan
etmegiz. Eşitdiñ da men aythannı?
Qorqmağız, siz horlarıqsız. Men
kerek bolsam: «Ay, aman homuh şuyohum», –
deseñ, men har zamanda seni qatıñda
bolurma, – dep, dump bolup ketdi.
Jaş, qaytıp kelip, kyopyur qulaqda
yuyçyukde jaşlağa şaytan aythannı
bildirdi. Şaytanña joluqğanın a
sağınmadı. Yuçyusyu da, aşap-içip, çyop
atdıla da, birinçi keçe kyopyurnyu
saqlarğa degen çyop gitçe jaşha
çıqdı. Ullu jaş bla Ullubaş yuyde
qaldıla, gitçe jaş a kyopyurge ketdi. Ol
ekisi juqlarğa jatdıla. Ullubaş
huruldap juqlaydı, ullu qarındaş a,
eşikge çığıp, bildirmey, qarındaşına
qarap turadı. Tañ atarğa sağat
qalğanda, gitçe jaş, kyopyurnyu
saqlayalmay, juqusu kelip, kyopyurnyu
yusyune jatdı. Ullu jaş kesi bardı
kyopyurnyu saqlarğa. Ol da kyopyurge
barğanlay, teñiz, eki byolyunyup, kyun
tiygença, bir atlı çıqdı. Atını
mañılayında – julduzu,
qabırğalarında – julduzla, altın
jalqası, altın quyruğu. Emegen,
jetip, jaşnı ullu biçağı bla sermedi,
alay uralmadı. Jaş a eki jıyırma pud
tarthan qılıçın çığarıp sermedi da,
jaunu başın tyuşyurdyu. Yolyugyun a, atdan
alıp, kyopyurden teñiz jağağa eltip,
kyuydyuryup, kyulyun da teñizge quydu.
Atnı ua ol kyopyurde juqlap turğan
qarındaşını qatında kyopyur
qulaqğa taqdı. Sora, jyuregi ırahat
bolup, qaytıp barıp, yuyde juqlarğa
jatdı.
Erttenlikde Ullubaş, uyanıp, terezeden
qarap, ol kyopyurnyu saqlağan jaşnı
atnı başından tartıp kelgenin kyordyu. Ol
gitçe qarındaş, ullu qarındaşın
uyatıp: «Kyoremise, horlap, qallay at
alıp keleme», – dep mahtandı.
Ullu jaş da, bilmegen kibik etip, ariu
atha «seyirsinip» qaradı. Alayda
iñirge deri soludula, iñirde ua
Ullubaşnı keziuyu boldu kyopyurnyu
saqlarğa. Ullubaş ketdi kyopyurge, eki
qarındaş a qaldıla yuyde. Biyağı
gitçesi juqlarğa jatdı, ullunu ua
kyozyune juqu kirmeydi. Tañ atar
uuahtıda Ullubaş, kyopyurnyu saqlamay,
juqlarğa jatdı.
Ullu jaş anı yuçyun da, barıp, kyopyurnyu
saqlaydı. Bir zaman-
da, biyağı teñiz eki byolyunyup, bir atlı
çıqdı. Ol a – eki başlı emegen, atını
mañılayında da ay suratı,
qabırğalarında julduzları, altın
jalqalı, altın quyruqlu bir tamaşa
at. Emegen, jete kelip, ullu jaşnı
sermedi. Alay jaş anı qılıçın bir
janına urup, sermep, bir başın kesdi.
Bir başı ketgen emegen, qarıusuz
bolup, jaşha zat etalmadı. Jaş a dağıda
sermedi da, emegenni ekinçi başın da
aldı. Sora, tartıp, anı atdan atdı. Atnı
biyağı kyopyur qulaqğa taqdı.
Emegenni ua yolyugyun teñiz jağağa
çığarıp, kyuydyuryup, kyulyun teñizge
quydu. Sora kesi da juqlarğa yuyge
kirip ketdi. Erttenlikde gitçe
qarındaş Ullubaşnı bir ariu atnı
başından tutup kelgenin kyordyu. Ullu
qarındaşın uyatdı da:
– Kyoremise, Ullubaş qallay ariu at
keltiredi. Mañılayında da ay suratı
bla, – dedi.
Ullu qarındaşı zat da bilmegen kibik
etip qoydu. İçinden a: «Men bileme
sizni atlanı qalay uruşup
alğanığıznı», – dedi. İñir boldu,
endi kyopyurnyu saqlarğa ullu jaş
tebiredi.
– Ma, men qol jauluğumu qabırğağa
tağıp keteme. Aña qarap turuğuz da,
qan bolsa, maña boluşurğa çığarsız,
– dep ketdi.
Jaşla aña: «Oho», – degenlikge, ol
alağa işekli boldu. «Ollahiy, ala,
kesleri saqlarğa kelgende da,
juqlamay turalmağandıla. Maña
aladan hayır bolmaz», – dep, tyurtyu
çığanala qırıp, kyopyurge eltip saldı.
Tañ atar uuahtıda jaşnı juqusu keldi.
Juqusu kelse da, seyir tyuyyuldyu – eki
kyoçe juqlamay, jyoñerleri yuçyun da
kyopyurnyu kesi saqlap tursa. Sora ol
tyurtyu çığanalanı tyogeregine salıp
olturdu, juqlap barıp ausa, çığanala
çançılıp, uyana, juqusu ayaza, jaş
kyopyurde arı-beri bara turğanlay,
biyağı teñiz eki byolyunyup, duniya kyun
tiygenley boldu. Beş başlı emegenni
altın jalqalı, altın quyruqlu atını
mañılayında kyun, qabırğalarında
julduzla jarıta edile duniyanı. Jaş,
munu kyorgende, terk oquna kyopyurden
jağağa tyuşdyu. Kelgen jau jaşnı
sermedi. Jaş artha sekirdi da, sora, bir
sermep, emegenni eki başın kesip aldı.
Dağıda sermedi da, yuçyunçyu başın da
tyuşyurdyu. Izı bla ua dağıda bir başın
kesdi. Ol zamanda emegen, qıçırıp,
kesin jaşha atdı. ol a qılıçın tutup
urdu da, emegenni biçağın sındırdı.
Sora, dağıda sermep, emegenni beşinçi
başın da tyuşyurdyu. Ol baytamal atın a
kyopyur qulaqğa taqdı. Sora, ol birsi
emegenleniça, anı da, ot etip, kyuydyuryup,
kyulyun teñizge çaçdı. Jyuregi ırahat
bolğan ullu qarındaş, kyopyur
qulaqğa başın salıp, juqladı.
Erttenlik bolğanda ua, atnı da
başından tartıp, jaşlağa tebiredi. Ala
da, terezeden qarap, anı ol aythılıq,
tamaşa atnı alıp kelgenin kyordyule.
Sora, ol atnı aña qızğanıp, aman
aqılğa kirdile.
– Biz mından alğa keteyik yuyge ansı,
anı atı biznikileden ariudu. Ol bizden
jigit bolup alğan sunarıqdıla anı
kyorgenle, –
dedi gitçe jaş.
Ullubaş aña uğay demedi.
Jaş yuyge kirdi da, yuçyusyu da, aşap-içip,
ızlarına tebiredile. Kyun a – qızıu,
bıla janadıla-kyuedile, suusapdan
yoledile. Jolda bir şaudan kyoryup,
sekirip, suu içerge atladan tyuşdyule.
Alay ullu jaş: «Yolgen eteriksiz», – dep,
jaşlağa suu içerge qoymadı. Jaşla,
aña iynanmay, şaudanña tartdırdıla.
Sora ullu jaş, tartıp, qılıçın
çığarıp, şaudannı urdu da, şaudan,
qatın bolup, yoldyu.
– Kyordyugyuzmyu, siz, mından içsegiz,
yolgen eterik edigiz. Bu ol biz yoltyurgen
emegenleni birini qatınıdı, – dedi.
Jaşla, atlağa minip, andan arı ketdile.
Arlaq barsala, bir ariu terek.
Kyogetleri da bişip, tyubyunde da şaudanı.
Biyağı jaşla:
– Bu suudan içeyik, bu ariu kyogetleden
da aşap, bir kesek soluyuq, – dedile.
Ullu jaş, aladan alğa tyuşyup, biyağı
şaudannı qılıç bla urdu. Ursa, ol da
qatın bolup yoldyu. Sora jaşla:
– Sen bizge suu içerge da qoymaysa,
kesibiz başha jol bla ketebiz, – dep,
ullu qarındaşdan ayırılıp ketdile.
Ol da kesi ketdi. Bara barsa, kyokge
qarap, kyoknyu qarañı bulut basıp
kelgenin kyordyu. Tohtap, atdan tyuşdyu.
«Ay, aman homuh şuyohum, qaydasa?» –
degenley, şaytan çıqdı.
Jaşha:
– Ne etese? – dep sordu.
– Ne eteme, bu kyokde kelgen nedi? –
dedi.
– Ol a sen yoltyurgen kişini qatınıdı.
Anı bir erini kyoknyu, biri jerni keledi.
Ol seni jutarğa kyureşirikdi, – deydi.
Jaş:
– Endi ne amal? – degende, ol, busağat
dep, qabırğasını qalınlığı yuç
qarış bolğan temir yuy işleydi, içinde
tyoşyu, kyoryugyu bla, har temir işlegen
keregi bla. Ekisi da arı kirip, atlanı
da anı içine jıyıp, eşigin etedile.
Qatın keledi da, şaytandan:
– Jaşnı maña ber, – dep tileydi.
Şaytan:
– Eşikni tiliñ bla jalap teşip,
tiliñi beri suqsañ, tiliñe salıp
ierme, – dep aytadı.
Qatın, yuç qarış qalınlığı bolğan
eşikni jalap, teşip, tilin içine suqdu.
Sora ol tilin arı suqğanlay, jaş, nal
qıshaçnı alıp, tilinden qatı qısıp,
tyoşnyu yusyune saldı. Şaytan anı qızğan
temirle bla kyuydyurdyu. Qatın yoldyu. Sora
şaytan aytdı:
– Endi men saña bir jerde da çıqmam.
Saña qalay barlığıñı, ne
eterigiñi yuyrete keteyim. Bara-bara,
jolda ullu ağaçha jeterikse. Ol
ağaçha jetseñ, terekle saña baş
ururla, iyilirle. Allıña tyukgyuçle
çığıp, atlarıñı urup, jığıp, allayla
eterle. Ne bolsa da, sen, tyozyup, barıp
tur, açıulanmay, syoleşmey.
Jaş: «Oho», – dep ketdi. Şaytan da,
qaytıp, biyağı teñizine ie boldu. Jaş
şaytandan ayırılğandan sora, bara
barıp, ol şaytan aythan ullu ağaçha
jetdi. Kerti oquna, terekle, jaşnı
allına iyilip, yoterge qoymay
tebiredile. Tyukgyuçle, tamırları bla
çığıp, atlanı yuslerine, ayaq tyuplerine
tyoñerep, abındıra, atla jığıla-qoba
turdula da, sora jaşnı tyozyumyu
tauusulup, ol bek açıulandı. Ol alay
açıulanñanlay, taş boldu da qaldı.
Alaylay janından bir qart kişi çığıp,
anı jañıdan adam etip, aña bılay
aytdı:
– Men saña bir jumuş aytayım da, anı
etseñ, eterse, etmeseñ a, men seni
jıyırma jılnı taş bolup tururça
eterikme. Ol jerde, ol jerde auuzundan
otla çıqğan bir han bardı. Ol hannı
bir ariu qızı bardı. Sen anı qızın
maña qatınña keltirseñ, yuyyuñe
ierme, alaysız a uğay.
Qart jaşnı atların kesinde tıyadı da,
jaş a qıznı keltirirge jayau ketedi.
Bara barıp, aymı, jılmı ozdu, bir jerde
bir kişi, bir ullu suunu tyubyunde tohtap,
içip, tyubyune bir tamıçı suu iymey,
qurutup turğanın kyordyu da, bek seyir
etdi.
– Assalam aleykum! – dep salamlaşdı.
– Aleykum salam! – dep, ol da salamın
aldı jaşnı. – Qayrı barasa? – dep da
sordu.
Jaş barğan jumuşun aytdı. Ol zamanda
kişi jaşha:
– Meni da ala bar, – dedi.
Jaş a:
– Kel, ekeu bolsaq, qorqmay,
jarığıraq barırbız, – dedi.
Jolda jaş:
– Seni ol suu içiuyuñ nedi? – dep
soradı.
– Maña bir qart kişi, hıynı etip,
jıyırma jılnı suu içip tur dep
qoyğandı. Endi ua kyobyum qalmağandı,
beş jıldan yuyge barlıqma, yolmesem, –
dedi ol.
Ekisi da bara bardıla da, bir jerde bir
qayanı tyubyunde oyulğan taşlanı aşay:
«Allah, men bu aşdan qaçan toyarıq
bolurma?» – dep qıçıra turğan
bireuge tyubedile. Jaşla keldile da,
seyir etip qaradıla. Salam berdile,
salamların aldı. Sora:
– Qayrı ahşı jolğa barasız? – dep
sordu.
Jaş qayrı barğanın aythanda:
– Meni da eltigiz nyogerge, – dep
tiledi.
Jaş da:
– Allah-Allah, kelseñ a, bek igi.
Jyoñer ne kyop bolsa, allay bir igidi, –
dedi.
Alaydan yuçyusyu da ketdile. Bara barıp,
bir jerde biyağı bir kişini kyordyule. Ol,
ullu jana turğan otnu içine kirip:
«Allah, qaçan jılınıp yollyukme?» – dep
qıçıra edi. Bıla yuçyusyu da, bek seyir
etip:
– Assalam aleykum! – dedile.
– Aleykum salam! – dedi ol da. Sora: –
Qayrı barasız? – dep sordu. Qayrı
barğanların bilgende ua: – Meni da
eltsegiz edi, – dep tiledi.
Alay bla tyortyusyu da ketdile. Azmı, kyopmyu
bardıla, ne bileyim. Alay auuzundan
otla çıqğan hanña tyubedile. Sora
bılay onoulaşdıla:
– Otha jılınalmağan, sen allıbızda
bar, nek degende ol han iygen otla seni
yusyuñe tyuşsele, yoçyulyup qallıqdıla.
Biz da kyuymey barlıqbız.
Ol: «Oho», – dep, allarında baradı.
Kertisi bla da, otla, tyuz anı yusyune
jetgenley, yoçyulyup qala edile. Alay ete,
hannı tyuz da allına keldile. Han, bılanı
kelgenlerin kyoryup, auuzundan kelgen
otların tıydı. Jaşla:
– Assalam aleykum! – dep salamlaşdıla.
– Aleykum salam! – dedi han da. –
Keligiz yuyge, – dep, jaşlanı yuyge
kirgiztdi.
Yuyde alağa aşatdıla, içirdile, iñir
bolğanlay a, han:
– Bılanı hamamğa eltigiz da,
juuundurup, taza etip keltirigiz
jatarğa, – dep buyurdu.
Şapala jaşlanı eltdile, eşikni açıp,
jaşlanı içine kirgiztdile da,
allarından kirit saldıla. Hamam a allay
hamamdı – biteu tyubyu, başı bağırdan.
Tañña deri tyuplerinden ot etip
turdula, alanı, kyuydyuryup, içinde kyul
eterge umut etip. Bolsada jaşlağa ala
etgen zat joq edi. Ol otda da
jılınalmağan jaş, qızıuluqnu
suuutup, hamamnı jılınırğa da qoymay,
tañña tap, suuuq oquna bolup
çıqdıla. Erttenlikde ua, urup,
eşikleni buzup, hanña keldile. Han,
bılanı, yolmey, saulay kelgenlerin
kyorgende, qorqup, jaşlanı sıyladı.
Sora nek kelgenlerin sordu.
– Biz seni qızıñı eltirge kelgenbiz,
– dedi jaş.
– Kimge? – dep sordu han.
– Maña, – dedi jaş.
Sora han, qızın çaqırtıp:
– Sen bu jaşha baramısa? – dep sordu.
– Ala ese, barama, alay andan başhağa
ua barlıq tyuyyulme, – dedi qız.
Sora han:
– Keligiz, qonaqla, meni bla, endi bir
zat aytayım da, anı etsegiz – qıznı
eltesiz, – dedi.
Han, jaşlanı arbazğa eltip, jyuz çıkkır
çağırnı, jyuz yogyuznyu kyorgyuztdyu.
– Ma biteu bu çağırnı içip boşağız,
bu yogyuzleni da aşağız, –
dep, yuyge kirip ketdi.
Jaşla, kyop sağış ete turmay,
çıkkırlanı başların açıp, biteu
çağırnı suu içip qanmauçu jaşha
içirdile. Yogyuzleni ua ol taşla aşauçu
jaş, başları, ayaqları bla, saulay
jutdu. Bir sağatha çağırnı da içdile,
etni da aşadıla. Han çığıp qarasa –
çağır da, yogyuzle da dump.
Ne eterik edi han?! Qıznı çığardı da,
berdi. Jaşla da anı alıp ketdile. Ol
otha jetgenley, otha jılınalmauçu jaş
alayda qaldı. Birsi yuçyusyu, qıznı da
alıp, andan arı ketdile. Ol taşla aşauçu
taşla qatında qaldı. Ekisi qıznı
alıp baradıla. Ol ullu suuğa
jetgenlerinde, suu içip qanmauçu suu
qatında qaldı. Jyoñerle barı da
ayırılıp, jaş qız bla qaldı da, arlaq
barğanlay, qız, kyogyurçyun bolup, uçup,
arlaqğa qondu da, jaşha aytdı:
– Sen meni kesiñe qatınña eltmey, ol
qart kişige elte eseñ, sen byugyunden
sora meni qarap da kyormezse. Alay,
kesiñe elte eseñ, ayt tyuzyun. Sen qart
kişiden qorqma, – dedi.
Sora jaş mıña biteu haparın aytdı.
Qız a aña bılay yuyretdi:
– Qart kişige keleyik, ol: «Atlarıñı
al da, bar endi yuyyuñe»,– der. Sen
atlarıñı kesiñ barıp alma da,
qartha: «Kesiñ keltirip ber qoluma,
men qıznı seni qoluña keltirip
bereme da», –
de.
Jaş qartnı arbazına qıznı da alıp
keldi. Qart yuyden çıqdı da, jaşha:
– Endi, ahşı ulan, bar da, bauda
atlarıñı al da, yuyyuñe ket, erkinse
başıña, – dedi.
– Men qıznı seni qoluña bergença,
sen da meni atlarımı, keltirip, qoluma
ber, – dedi jaş.
Qart kesi kesine murulday ketdi. Baunu
eşigini tyubyunde ua anı jaşha qazıp
turğan urusu bolğandı. Ol, bara barıp,
qalay ese da ol uruğa kesi ketdi. Jaş
bla qız a, çabıp, uruğa ketgen qartnı
yusyune topuraq quyup, basdırdıla. Sora,
atlanı da alıp, ekisi ekisine minip,
jaşnı yuyyune ketdile.
Jaşnı yuyyune kelsele, qarındaşı da, ol
Ullubaş da anda tura edile. Jaşnı
kelgenine ala ırazı bolmadıla. Ol
ekisi: «Biz horlap kelgenbiz uruşda.
Ullu jaş a yolgendi, osal zat», – dep,
patçahnı aldap tura edile. Jaş
kelgenley, patçah, yuçyusyun da çaqırıp,
soruu etdi. Ullu jaş biteu, bir zatın da
qoymay, haparnı aytdı. Sora patçah:
– Byugyunden arı sen patçahlıq
eterikse, ırıshım da senidi, men a qart
bolğanma. Bu jaşlağa ua, seni qoyup
ketgenleri yuçyun, ne syuyseñ da, anı
eterse, – dedi.
Jaş alanı yoltyurtedi, kesi ua
atası-anası bla aşap-jaşap qaladı.
Patçahlığı bla biteu duniyağa belgili
boladı.
Anı kyormegenibiz kibik, auruu-talau da
kyormey qalayıq.
TULPAR
Ertte-ertte bir qaraton han jaşap
bolğandı. Jortuuulğa çıqsa, ol han
kesinden başhanı ayağı basmağan bir
ençi jolnu jyuryuuçyu edi. Kyunleni bir
kyunyunde han qalağa juuuqda jaşağan
bir jarlı qatın sabiy taphandı da,
mıña menden ese han igi qarar degen
aqılda, sabiyin, eltip, ol han jyuryuuçyu
jolda qoyup ketgendi. Han, kele kelip,
sabiyni kyorgendi. Anı, alıp, yuyyune
keltirgendi da: «Bu sabiyni jolda
taphanma», – dep, qatınına bergendi.
Qatını ua, atına da Tulpar atap, anı
qarauaşına tutdurup, kyoz-qulaq bol,
igi qara dep buyurğandı. Sabiy, yosyup,
ullu jaşçıq bolğanlay, teñçikleri
bla oynağan keziuyunde alanı kimini
qolun sındırıp, kimine başha hata etip
başlaydı. Halq, kelip, hanña
tarıqğandı da, han jaşın, eşikge
iydirmey, yuyde tıyğandı. «Ullu bolsa,
ol qılığı qalır, busağatda ua bılay
tursun», – dep sağış et-
gendi.
Qonşularında bir kyun at oyun bolğandı.

– Meni tabılğan jaşım da bir oynap
kyorsyun, – dep, han jaşnı at orunda
atlağa iygendi.
Jaş alanı kimini ayağından, kimini
başından tutup, arı-beri atıp
tebiregendi. Barına da qarap:
– Bılada maña jaraulu at joqdu, –
degendi.
Han jaşnı jılqısına eltgendi.
Jılqıda da kesine jarar at tapmay,
Tulpar:
– Bıla maña jararıq tyuyyuldyule, kesim
bir aylanıp, izlep keleyim, – dep
ketgendi.
Bara barıp, bir jerde, bir elde bir
qatın aşlıq suuura, bir aq alaşa da
çaba da, anı aşlığından qaba, ol da
qıstay turğanın kyorgendi.
– Bu aq at kimnidi? – dep sorğandı
Tulpar ol qatınña.
– Bir jarlı kişinidi. Ma ol adamnı, –
dep, bireulenni ayt-
handı.
Jaş, barıp, atnı iesine:
– Atıña eki at bereyim, anı yusyune da,
seni ırazı eterça, mal qoşayım, ber anı
maña, – dep tilegendi.
Ekisi da jaraşıp, jaş andan ol atnı
aladı.
Sora Tulpar yuç arıq qoynu da, ol atnı
da bağıp tebiregendi. Biraz
baqğandan sora, bir qoynu kesip,
semizligin kyorgendi da: «Atım alıqın
bolmağandı», – dep, dağıda
baqğandı. Birazdan ekinçi qoynu da
kesip kyorgendi. At alıqa aña
jaramazlığın bilgendi. İgi kesek
zamandan yuçyunçyu qoynu kesip,
semizligine qarağanda:
– Hı, endi boldu, – dep, atın
sılap-sıypap, yusyune minip, kyop zatha
yuyretgendi da, hannı allına kelgendi.
Ol a:
– Atıñ at bolğan ese, men bir qoyan
quudurluqma saña, – degendi.
Sora qoyannı, qamişden çığarıp, jaşnı
allına etgendi. Jaş ol qoyannı quuup
tebiregendi, alay a – jetalmağandı.
Bir tik yorge jetgenley, qoyan başın
alıp tas bolup ketgendi. Jaş, tikni
başına çığıp, tyogeregine qarap, anı
izley turğanlay, alayğa tay tonlu bir
jaş adam jetgendi.
– Sen ne adamsa, meni jerime nek
kirgense? – dep sordu ol jaşha.
– Da men qoyan izleyme, – dep juuapladı
jaş.
– Yuyge kel, men tabarma, – dep, ol adam
jaşnı yuyyune alıp barğandı.
Bu kesi ua jaş tyuyyul edi – qız edi.
Erttenlikde:
– Seni kyuçyuñyu sınarğa syueme. Kel,
ekibiz da bir jağalaşıp kyoreyik, –
degendi.
Jağalaşhandıla. Kyureşe ketip, Tulpar
munu horlağandı.
Sora qonaqbayı mıña:
– Kesimden kyuçlyu taphınçı, yusyumden er
kişi kiyimimi teşmem dep tura edim da,
sen menden kyuçlyu bolduñ. Syue eseñ, men
saña qatın bolayım. Meni atım
Taytondu. Alay meni senden bir
izlegenim bardı. Meni yuç qarındaşımı
emegenle meni urlaybız dep
yoltyurgendile. Endi jañız bir
qarındaşım qalğandı da, aladan
başıbıznı saqlap turabız. Seni
nyogerge tapsam, emegenleden qanımı
allıq edim, – dedi.
– Sen qatışmağanlay da qutharayım
aladan! – dedi jaş.
Qız emegenleni jaşağan jerlerin
Tulparğa yuyretdi.
Jaş ol jerge bardı da, bir qatın, ullu
ot etip, qazan qaynata turğanın
kyordyu.
– Ne etese? – dep sordu.
– Etib’a, ne eteme: meni erimi, anı
kibik kyop adamnı da emegenle dorbunña
jıyıp turadıla. Men a emegenlege aş-suu
eteme, – degendi ol.
– Emegenle ua qaydadıla? – dep sordu
jaş.
– Biri, tamataları, yuyde juqlap
turadı, qalğanları jortuuulğa
ketgendile. Ala da busağat kellik
bolurla.
Tulpar:
– Ol juqlap turğan a qaydadı? – dep
sorğanda: