Soñğı parız - 16

bas keñіrdegі үzіletіndey kegceñ etіp şalqalay bere qalt toqtadı.
Kіrpіgіn qağıp qaldı; kөzі osı colı kərі qaqsaldıñ sırtında tұrğan
əyelge tүstі de, denesі toq ұrğanday dіr ettі. Meñ-zeñ basın sіlkіp qap
qayta qaradı. İə, qatelespeptі. Bəkîzat. Tүrіnen adam şoşığanday;
şaşı qobırap ketken. Үstі-bası da ebіl-sebіl; əsіrese, îіnіnde əzer
іlіnіp tұrğan alba-cұlba halatqa kөzі tүskende qıbırsız qattı da
qaldı. İə, mınau astanadan kîіp qaytqan halat. Cağası men ceñіnіñ
auzına qara cіbekten cіñіşkelep ədіp cүrgіzgen. Bіzdіñ el emes, kіm de
bolsa otı, suı basqa, ұsınıqtı bіr eldіñ şeberlerіnіñ qolınan
şıqqan halattıñ өñіrі dar-dar ayırılıptı.
– Kөrdіñ be? Kөrdіñ be, cauız? Qanіşer.
İə, kөrdі. Kөrіp tұr. Bəkîzattıñ ayağına cığılıp keşіrіm sұrağalı
іlgerі ұmtıla bergende, kərі qaqsal qızına:
– Oybay qaş, mınau өltіredі,– dedі...
Qұrsın, îtırcıñmen өtken өmіr ğoy! Sen calt bұrıldıñ da,
təltіrektey basıp balıqşılarıña ketkensіñ-dі. Bəkîzat keşpes, osı
colı ayrılısar dep edі; coq, үytpedі; ne qılsa da, aralarındağı ekі
capıraq bala sebep boldı ma, kіm bіlsіn...
***
Əlde oyau, əlde ұyıqtap catqanın bіlmeydі. Qұlağına əuelі alısalıstan, talay qır, talay asu-asudıñ ar cağınan sırt-sırt dıbıs
keldі. Sol emіs-emіs, sırt-sırt bіr qırdan keyіn bіr qır, bіr caldan
keyіn bіr cal asıp caqındap keledі, caqındap keledі. Caqındağan
sayın qұlaq tіgіp tıñdaudıñ ornına əldenege cүregі dүrsіldep əketіp
baradı. Əzіr bұğan sırı belgіsіz, zəresіn alğan sırt-sırt şınımenen
caqındap qaldı ma, əlde keudesіn dүrsіldetіp alıp bara catqan
cүrek soğısı ma, onı da anıq bіlіp catqan coq. Bar bіlgenі demі
alqımğa tığılıp qısıla bastağan-dı. Sүytkenşe, qır caqtan, aspan
men cer arasınan alıp Kөk Өgіz kөrіndі. Teñіz өñіrіnіñ tүz sepken terі
tulaqtay ala tağanaq cerіn kүtіr-kүtіr basıp celіp keledі...
Bұl kөzіn aşıp aldı. Aqşağıltaq ay səulesі tүsken bөlme іşі
bozamıq eken. Өñіndegі qîındıq az degendey, tүs ekeş tүsі
bұzılğanına qıncılıp cattı da, qatar tұrğan keruetke kөz salıp
edі. Keruet bos. Үy cım-cırt. Tek kөşenіñ arğı betіndegі dırdudıñ
cuıq arada ayaqsîtın tүrі coq. Qızıp alğan kөñіldі cîın kүle me, ən
ayta ma, əzіldese me. Үyıqtay almağasın basın kөrpemen bүrkep aldı.
Olay-bұlay dөñbekşіdі. Ana colı Şalqarğa qoy sata barğanda temіr
col auruhanasında іsteytіn tanıs dərіgerdіñ keñesі esіne tүstі de,
cүzge deyіn іşіnen qayta-qayta sanap, qîır-şîır bop catıp bіr kezde
kөzі іlіnіp ketkenі sol eken, bұl tağı da dəl əlgіndey caman tүsten
şoşıp oyandı. "Tuһ, saytan alğır. Ne bop kettі, өzі? Alğaşqı tүs
bұnan bұrın da talay kөrіp cүrgesіn be, onşa oyına ala qoyğan coqtı. Al mınadan zəresі qalmadı. Bұrın qır caqtan qara cerdі
qamırday îlep dүrsіldep celіp keletіn alıp Kөk Өgіz bұl colı bіr
şalğayı salbırap teñіzge tîіp tұrğan qara bұlttıñ ar cağınan celіp
kele cattı. Ekі kөzі qantalap ketken. Tanauınan kүs-kүs dem şığadı.
Dem alğan sayın dauıl tұrğanday tөmende teñіz tolqıp, topıraq
borap, əlgіnde ğana tamılcıp tұrğan dүnîe dem arasında ұyqı-tұyqı
boldı da kettі. Sol alay-dүleyde qara bұlttıñ arcağınan şıqqan
Kөk Өgіz bұrınğıday qara cerdі baspay, temіr tұyaqtar qañıltırmen
qaptap tastağan aspandı dabıl qaqqanday dañğırlatıp celіp kele
cattı. Dañğır-dұñğır. Dañğır-dұñğır. Bұl castıqtan basın kөterіp
alğanda aspannıñ dəl өzіnen şıqqan əlgі dabıl qұlağınan əlі de sөnіp
bolğan coq-tı. Bіr ğacabı, keudesіnde dүrs-dүrs soqqan cүrekpen
bіrge үy іşіndegі şını ataulı şayqalıp mîın şağıp zıñ-zıñ ete
me?
Bұl alaqan astında lүp-lүp soqqan cүregіn qos qoldap qısıp aldı.
Aynalasına abaylap kөz tastadı. Dүnîege caña kelgen kіsіdey kөzі
tүsken nərsenіñ bərіne kүdіktene qarap otırdı da, betіn castıqqa
basıp cata kettі. Qұrsın, ұyqı ұyqı bolmadı. Şîrıqqan cүykeler
ұyıqtap bara catsa şîırşıq atıp, qol-ayağı selk etіp oyanıp ketedі.
Oyanğan boyda qayta-qayta tүsіne kіrgen əlgі alıp Kөk Өgіz tağı da bіr
cerden şığa keletіndey, tөñіregіne alaq-cұlaq qarap otırğanı. Endі
catqısı kelmedі. Catsa tağı da tүsіne cañağı pəle kіretіn bolğasın
tүregelіp, tөsekten ayağın salbıratıp otır.
Bası zіldey. Qalayda bұğan bіrdeñe kөrіndі. Kөzі ұyqığa ketkenіn
añdıp tұrğanday tүsіne ne Kөk Өgіz kіredі, ne bastıqtar kіredі. Sol
nemelerdіñ bұğan өñіnde de bauırı bіtіp tұratını şamalı edі; a l
tүsіne kіrgende tіptі ızbarlanıp, ît kөrgen tekedey kөzderі ecіreyіp
ketedі. Auzın aşa almay tұrğan bұğan bіrese Təşіr Qara, bіrese Qozı
Qarın tap-tap berіp: "balıq... balıq" dep bezekteydі. Bұl tañdanıp
alaqanın cayadı. "Əke-kөkeler-au, teñіz tartılıp, su aşıp catqanda
balıq qaydan boladı?" degіsі keledі.
Tamağı qұrğap qaldı. Tіlі tіl sîyaqtı emes. Cұrt qұsap bұrın da
taqıldap tұrğanı şamalı edі, canı qısılğanda tіptі tîesіlі sezіn
aytıp derektesuge caramay, tañdayına cabısıp alğanın kermeysіñ
be?
Tүn ortası audı. Bəkîzattıñ kelmesіne kezі cettі. Zatı cuas
bolğanmen, bұl өzі aşulansa adamdı tıñdamaytın tomırıq edі. "Endі
kelse de kіrgіzbeymіn",– dep, əlgіnde іşіnen bіr baylamğa kep bekіp
alğan-dı. Sonan keyіn kөñіlіnen Bəkîzatqa orın qaldırmay, aqî-taqî
aydap şıqqan sîyaqtı edі. Sүytse, coq... өzіne өñіnde tıyım salsa da,
tүsіnde dərmensіz bop şıqtı. Bұl colı qasındağı tөsekte bіreu
catqan sîyaqtandı. İə, catır. Keudesіne deyіn camılğan atlas kөrpe
astınan əyel mүsіnіn añğardı. Əyel bolğanda mınau basqa emes,
tүnіmen degbіrі qalmay kүtken өz əyelі. Cağasına cіñіşkelep şіlter
cүgіrtken cіbek іş kөylektіñ cұp-cұqa өñі cas əyeldіñ cүrek
tınısın casıra almay tұr. Ana үyde ən aytıp, bî bîlep şarşap
keptі. Cəne keş boyı astanadan kelgen qonaqpen bîlegenіn de bіletіn
sîyaqtı. Sonı bіle tұra qızğanbaytınına tañdandı. Esіl-dertі
mazasın alıp tұrğan kүdіktі anıqtağısı kep, əyeldіñ şaşına qaray
beredі. Qanşa qarasa da kөzі əyeldіñ şaşına tүspey, cұp-cұmır ədemі
îegіnіñ astınan sırğanap auıp bara catqan aqşağıltaq ay səulesіne
ұstalıp qala bergenі. Alaqanday aqşıl səulede kіsі arbaytın əzəzіl
sîqır barday, îegі astında bіlіner-bіlіnbes bұğaq pen appaq tamağın
albıratıp tұrıp aldı. Bұl onan sayın taqatın tauısıp, əne bіr
үylengen cıldardağıday emeşesі qұrıp baradı. Qazіr atıp tұrıp,
qasına cetіp barayın dese... qol-ayağın qozğaltpay temіr kereuetke
tañıp tastağanday. Neğұrlım tұrğısı kep ұmtılğan sayın,
solğұrlım dərmennen ayırılıp, tұla boyındağı bіr mүşesіn qozğay
almadı. Sonsoñ "Bə-kî-zat..." dep dıbıs bereyіn dep edі, oğan dausı
şıqpadı. Bіraq өz dausı өzіne estіlmese de, qasındağı əyeldіñ
qұlağına şalınıptı. Bұl dıbıs bergende ol basın castıqtan
kөterіp alıp: "Bəkîzat ana үyden əlі kelgen coq qoy"– dep edі, onıñ
bet-өñіne үñіle qarağanda өz kөzіne өzі senbedі. Bұl ne? Ne ğacap?
Erteden berі emeşesі үzіlіp catqan mına əyel Bəkîzat bolmay, basqa
bіreu... Basqa bolğanda da mınau bұnıñ esіgі aldında otıratın qızıl
oramaldı qız ğoy? İə, sol!
Bұl oyanğasın da qıbır etpedі. Caña ğana qolğa ұstatqanday apanıq kөrіp catqan Bəkîzattıñ, basın kөtergende, үş ұyıqtasa
oyında coq əldebіr basqa kіsіge aynalğanına qayran. Bұl qalay? Sіrə,
tegіn bolsa carar edі? Sonda... Toqta, bұl... bұl nenіñ nışanı boluı
mүmkіn?
"Tañğa qanşa qaldı eken?" dep oyladı. Tañ tayau bolsa kontorğa
barıp, Sırdarîyada bolğan soñğı bіr ayda cînalıp qalğan qağazdardı
qarağısı keldі. Ana colı auıl іrgesіn үñіreytіp kөterіle kөşіp
ketken cîırma bes үyden keyіn de kөşemіz dep catqandar az bolmas.
Aday şal da bağana tegіnnen-tegіn kelіp cүrgen coq. Kontorğa barıp
aytam degen şaruası – kөşuden basqa ne deysіñ?
Ұyqıdan kүder үzdі. Onsız da kөzі іlіnse kelіspegen bіrdeñeler
tүsіne kіrіp, zıqı ketіp bіttі. Əsіrese, cañağı tүs bұğan mүlde
tүsіnіksіz. Nege corırın bіlmedі. On үş cıl otasqan əyelіn bұl tүsі
tүgіl, osı kүnі өñіnde de tүsіne almay qoydı. Cə, əyelі solay bolsın,
al bұnıñ kabînet aldında өtken-ketkennіñ bərіnen qısılıp өzөzіnen abırcıp bolatın ұyalşaq qızdıñ tүsіnde dəl bұlayşa
batıldana qalğanı qalay?
Apır-ay, ə?.. Bұnı qalay tүsіnuge boladı? Bұnı nege corırın
bіlmey tım-tırıs үyde qıbır etpey catır edі. Əldene sıqır ettі.
Bұl eleñ ettі. "Qaytalar ma eken" dep demіn almay, ərі-berі tosıp edі.
Sıqır qaytalanbadı. Bіraq... bұl catqan bөlmenіñ esіgі cartılay
aşıq. Өzі aşıq qaldırdı ma, əlde bіreu aştı ma? Aytsa da, esіktіñ
arcağında bіreu tұrğannan sau ma?
Basın kөterdі. Kөzіn esіkten ayırğan coq. Əlde qalay kіrpіk qaqsa
da qapı cіberіp alatınday, ұyqı qaşqan canarına şır colatpay
bağıp qaptı. Mınau, eger hatşı qız bolsa, qara torı betі өz-өzіnen
өrtenіp tabaldırıqtan attau mұñ bop tұrğan şığar? Şîedey qızıl
ernіn qanın şığara qırqıp almadı deysіñ be? Bіr basıp, bіr toqtap
esіkke əzer cetken şığar-au? Dіrіl engen qolın soza bergende topsası
maylanbağan esіk sıqır ettі me eken? Oqıs dıbıstan ol bîşara dіr
etіp, іlgerі soza bergen qolın dereu keyіn tartıp alıp keudesіne
qısıp tұra qalğan bolar? Өzі barıp cərdemdespese ұyalşaq qız qazіraq calt bұrılıp tұra cөneler-au. Bұl "toqta" deuge əzer qaldı.
Castıqqa şalqalap cata kettі; өz өzіnen mırs ettі. Bosağanı bağıp
otıratın bîşara qızdı qarağannan-qarap qîyaldağanı qızıq. Kөzіn
səl cұmsa da, osı bіr ұyqı qaşqan kezde kөñіl aldauğa carağan ədemі
elesten ayrılıp qalatınday. Sonda bұl ne? Uaqıt өtkіzu үşіn oylap
tapqan ermek pe? Əlde tentek aqın arman etetіn əlgі bіr "qatını
catıp qasında, qız oylaytın qayran kүn" bұnıñ basınan өtіp
bolmağan ba? Ol kүn bіreuden erte, bіreuden keş өter. Bұl bіraq onday
kіsіge ұqsauşı ma edі? Bəkîzatpen qatar catqanda qaysı bіr tүnderі
bұnıñ da kөz іlmey şığatın kezі bolatın. Sonda teñіz tіrlіgіnіñ
qîındap bara catqanın oylasa oylağan şığar, bіraq əlgі tentek aqın
añsaytın qayran kүndі qîyaldap kөrgen coq edі ğoy?
Osı kүngі өz basındağı haldі qanşa oylasa da, tүbіne cete almadı.
Qalayda qazіrgі tіrlіgі bіr tүrlі. Өzge tүgіl bұnıñ өzіne tүsіnіksіz. Tek,
bіr tañ qalatını, bіr sezіm bұnıñ boyında өmіrіn tauısıp өlіp bara
catqan osı bіr kezde basqa bіr beymağlұm sezіm cүregіne ұrıq sap
catır ma, qalay? Əlgі өmіrіn tauısqan sezіm tamırın tegіs үzіp
bolmay catıp ta sır-sîpatı əzіr belgіsіz caña cas sezіm tұla boyına
tamır cіberіp balapan kөk qıltîya ma? E, bərekelde? Endeşe əlgі
tentek aqın dəmelenetіn qayran kүnnen senіñ de qaşıp qұtıla
almağanıñ belgіlі boldı.
Erteñgіsіn bası auırıp tұrdı. Şeşesі ekeuі aldarına cayğan
dastarqan basında şүñkîіp otırıp şay іştі.
***
Bұl erteñіne qonaq kelgen үyden kөñіlі auırlap şıqqan edі; өzіn
esіk aldına deyіn şığarıp salğan ataqtı cerlesіmen qoştasar cerde
qұrdasınıñ qolın qısıp catıp cүzіn cılıtıp kүlіmsіreuіn
kүlіmsіrese de, bіraq arğı cağı cіbіmey mұp-mұzday bop kettі. Bılay
şığa bere mırs ettі. Kөlgіrlіk degen îttіñ өzgeler sîyaqtı bұnıñ
өzіnіñ de qolınan kelgenіne tañ qaldı.
Өzіne salğanda osı үyge ayaq basatın oyı coq edі. Anası qoymadı.
"Ekeuіñ bіr cılı tuıp edіñder" dedі. "Bіrge өsіp edіñder" dedі. "Cas
kezderіñde egіz qozıday cұptarıñ cazılmaytın edі. Osı aranıñ tөlі
bolğanmen qazіrgі meken-cayı bөlek bolğasın o da qұdayı qonaq.
"Alıstan altı casar bala kelse, alpıstağı şal arnayı barıp səlem
beredі" degen bұrınğı qazaq. Bar, şırağım, bar",– dep qoymağanı. Al
bardı. Al səlem berdі. Dîdarlastı. Arbastı. Kəne, sonan ne taptı?
Cүz kөrіskenmen ar caqtarında mұz bop qatıp catqan cүrek cіbіdі
me?
Bұl barğanda Əzіmnіñ үkі kөz bıdıq ağası esіk aldında catqan ayaq
kîіmderdі cîıstırıp, kүybeñdep cүr eken. Bұnı kүtpegesіn be, sіrіsі
qacalğan rezeñke galoştı qolına ұstay tүregeldі de, dөp-dөñgelek
үkі kөzі ұyasınan şığıp añırıp tұrıp qaldı. Sosın іle-şala esіn
cîdı. Bіraq sasqanda qolındağı galoştı qayterіn bіlmey, qos qoldap
qısqan kүyі qalbalaqtadı da qaldı:
– Al degen... Bərekelde, caqsı keldіñ degen. Əzіmcan үyde. Kіr... Kіr
degen.
Qonaq cіgіt şar ayna aldında tүr eken. Caña ğana qırınğan kүtіmі
qattı betіn qîyar suımen şayıp, endі îsі bұrqırağan şetel kremіn
cağıp alaqanmen ısqılap catqan үstіne bұl kіrdі. Qonaq cіgіt bіrden
bұrılğan coq. Esіkten kіrіp kele catqan bұnı şar aynadan kөrіp:
– Ə, qұrdas... Kel! Kel!– dedі de, asıqpay aqırın bұrıldı. Bұnı dəl
bayağı cas kezdegіdey, bas sap qұşaqtay alatınday qos qolın sozıp
kele cattı. Tek qoldasar cerde alğaşqı bettegі ıqılasınan kіlt
aynıp, qұrdasınıñ qolın sausağınıñ үş cağınan səl qıstı da,
bosattı.
– Otır,– dedі orındıqtı îegіmen nұsqap.
– Sapar oñ bolsın!
– İə, əumîn degen,– dedі үkі kөz ağası.– Əzіmcan degen... aynalayın
degen, tuğan cerіn ұmıtpaydı degen... ұmıtpaydı degen... Osı colı
tіptі kүtpegen cerden keldі degen.
– Bіr esepten, qazіr kelgenі dұrıs boldı. Keyіnіrek kelse, kіm bіledі,
kөşіp catqan halıqtıñ ornın sîpap qalar ma edі...
– Apır-ay, Apır-ay degen... Tek, əyteuіr, tүbі qayır bolsın degen.
Əzіm mına sөzdіñ өzіne tүk qatısı coq sîyaqtı mіz baqpadı. Sen үy
іşіndegіlerge bayqatpay, terezege tұtqan aq cіbek perdege caltaqtap
qaray berdіñ. Əzіm onı bayqadı ma, coq pa, belgіsіz kөz qîığın sağan
kerenau tastap, mîığınan mırs-mırs kүldі:
– Cas kezіñde tүyedey cүndep catsa da үndemeuşі edіñ. Bayqaymın,
batırım, senіñ de terіñ cұqara bastağan eken. Nemene, өzіñ şaptığıp
tұrsıñ ğoy?
– Bіzdіñ ornımızda bolsañ, terіñ cұqarğan emes, tesіlgen bolar edі.
– Ras, ras degen. El cağdayı qîındap kettі degen... Qұrıdı, qұrıdı
degen.
– Kel, otır,– dedі Əzіm tor caqta tұrğan bіr orındıqtı kөrsetіp.
Sen qozğala qoymağasın ol kүlіp kep qoltığıñnan aldı da, tөr
caqtağı orındıqqa aparıp otırğızdı. Sonan keyіn de өzіmsіnіp kete
beretіn cas kezdegі erkіndіkke basıp, senі ıqtîyar erkіñe qaratpay
baurına tarttı.
– Tu, çert, qұşaqqa sıymaysıñ ğoy,– dedі kүlіp.
Sen tartınşaqtap boyıñdı alıp qaşıp otırsıñ.
Qaramayın deseñ de kөzі qұrğır ıqtîyar-erkіñnen tıs kөşe bettegі
terezelerge tұtqan aq cіbek perdege tүse berdі. Mүmkіn, tүnde kөrgenі
Bəkîzat emes, qayın enesі bolar? Aytsa da, sol qaqsal cası ұlğayğan
sayın kərіlіktі moyındağısı kelmey, şaşın cұdırıqtay ğıp
celkesіne tүyіp alatın bop cүr ğoy.
– Şeşeñ qalay, quattı ma?
– Şүkіr...
– Qolınan talay dəm tatıp edіm. Uaqıtım az bop tұr. Degenmen,
kіrіp şığarmın.
– Kelerіñde aldın ala habar ber, qamsız qalmayıq. Sıbağalı
malıñdı cep ket.
Əzіm kүtіmі qattı betіne sıñar əcіm tүsіrmey, sılq-sılq kүldі:
– Ay, qұrdas-ay, үkіmet qanşa oqıtsa da qazaqşılığıñ qalmaydı.
Evropalıqtar qonağın bіr stakan kofemen şığarıp salatın
dəstүrden Qұday bіledі, sen ğoy beyhabarsıñ.
Sen qұrdasıña үnsіz bұrılıp, ұzaq qaradıñ. Osı cіgіt өzі bіletіn
əldebіreuge ұqsay ma, qalay? Toqta, sol өzі kіm edі? Kіm de bolsa, o da
caqtırmağan kіsіnіñ cer-cebіrіne cetkіsі kelgende kөz qîığın dəl
osılay kergî tastap, dəl osılayşa sұlu betіne sıñar əcіm tүsіrmey
sılq-sılq kүlmeuşі me edі? İə, sonday bіreudі bіletіn...
– Dostım, ər eldіñ өz dəstүrі bar. Azîyada otırıp, əldeqaydağı
Evropañdı qayteyіn.
– Sөz bolğanıña. Ata-babañnıñ atı men ala şapanı qazіr qay
qazaqtıñ kədesіne carap catır.
Endі sen kүldіñ:
– Şapanın bіlmeymіn, al atın өzіñ mіnіp kelgen sekіldі edіñ ğoy...
Osal cerіn dəl basıp ұstasañ da, bіraq өñіn bîlep үyrengen neme bұl
colı da mіz baqpadı. Ol үndemegesіn sen sөzdі calğap:
– Maqalañdı oqıdım,– dep edіñ,
Əzіm esіtse de, bіraq esіtpegen sıñay tanıttı. Tek onıñ añğalaq kөz
ayası ұşqısı kep qanatın qomday tүsіp, tұğırına qayta otırğan
үkіdey bіr-ekі qompalañdadı da basıldı:
– Oybay, ol maqala keremet boldı degen. Keremet degen. Əzіmcan
degen... aynalayın degen... tabîğattıñ bermesіn tartıp əperem dep
catsa, qұrsın, qұrsın degen... bұl halıq qұrığan degen... qұrığan
degen. Mañdayına ıssı may tamsın degen.
– İə, cerlesterіñe maqalañ ұnamadı.
– Sağan şe?
– Menі qaytesіñ. Menіñ qay sөzіm senіñ mîıña kіrіp edі. Onan da sen
bұndağı halıqtıñ ne deytіnіn tıñda,– dep qұrdasın sөzge cetelep
kөrіp edі, ol bіraq osı colı tağı da tүk sezbey, tүk esіtpey kereñdenіp
ala qoydı. Bұnda kelse, Araldı auızğa almaydı. Al, ana caqta
Araldıñ cer betіndegі can alğış calğız Əzіreyіlі osı. Bұlar
Amudarîyada catqanda tağı bіr maqalası şıqtı: "Bіz tabîğattıñ qұlı
emespіz, qocasımız" deptі. "Tabîğatqa bіz de qarsı emespіz, tek bіzder
tabîğattıñ adam balasına, ala-bөle sovet elіnіñ өskeleñ
şaruaşılığına keltіretіn paydasına qaray bağalaymız" deptі. "Ras,
bayağıda ata-babalarımız tabîğattıñ sұlulığına tamsanğan.
Aqındar sıldırap aqqan suğa, sıbdırlağan capıraqqa, ayğa, kүnge,
cұldızğa qarap cır arnap emeşesі үzіlgen. Bіraq, ol dəuren өttі. Ol
kezdіñ kөñіlşek şaldarımen kүlіp qoştastıq. Qazіr іstіñ zamanı.
Ekonomîkalıq progreske qolma-qol septіgіn tîgіzіp, əl-auqatımızdı
өrkendetetіn şұğıl şaralardı şұğıl qarastırıp catırmız.
Aşığın aytsaq, sanaulı qұmırı qalğan kərі Araldıñ bіz үşіn qazіr
neğұrlım tez tartılıp, teñіz astında catqan pəlenbay gektar
qұnarlı cerdі tezіrek bosatıp aludan artığı coq",– deptі.
Cұrt maqalanı cabıla oqıdı. Bұ da oqıdı. "İndanı aşılğan
adam əlemdі apatqa ұşıratpay tınbas-au" dep oyladı. Calğız Əzіm
bolsa bіr sərі ğoy. Qazіr aspan astındağı el bolğan el, halıq bolğan
halıqtan qanşa Əzіmder şığıp, cұdırıqtay cerdіñ can alğış
cendetіne aynalıp catır. Eger, adam balasına aqıl kіrіp, aşqaraq
ındınına tez arada tîım bolmasa, kөrersіñ de bіlersіñ, Araldıñ kebі
kөp ұzamay cer betіndegі qalğan kөlder men teñіzderdіñ de basına
keler-au!
– Bıltır Almatığa barğanda oylamağan cerden senderdіñ bіr
cînalıstarıñnıñ үstіnen şıqqanım bar. Qızıl keñіrdek bop catır
ekensіñder. Menі bayqamağan şığarsıñ. Keyіngі caqtağı bіr orınğa
otıra ketkem.
– Kөrdіm. Cînalıs soñınan soğar dep otırsam, cıp berіp tayıp
ketіpsіñ.
– Mazalağım kelmedі. Mensіz de ayğaylarıñ ceterlіk kөrіndі. Bіr
Aqqұba cіgіt үş ret sөz alıp sөyledі.
– İə, ker auız bіreu. Sonıñ aldında doktorlıq dîssertatsîyasın
qұlatıp cіberіp edіk. Sağan, ərîne, onıñ... sөzі ұnağan bolar?
– Ұnağanda qanday. Өzіne qұday baspen bіrge cүrektі de bergen eken.
Esіñde me, sol aynalayın, sөzіnіñ soñın "keleşekte adamnıñ bolubolmauı tabîğattıñ bolu-bolmauına tіkeley baylanıstı",– dep edіau.
– Tabîğattı qұrtayın dep catqan kіm bar?..
– Qұrt-qұrtpa onı өzderіñ bіlesіñder. Qaysı bіrde cazğandarıñdı
oqıp qalatınımız bar. Sonda bіrіñnіñ auzıña bіrіñ tүkіrіp qoyğanday,
qît etse, "tabîğattıñ qatesіn tүzetemіz" deuşі edіñder. Qazіr onı
qoydıñdar. Endі ekonomîkalıq progrestіñ mүddesіne qaray
paydalanıp catırmız deytіn sıltau taptıñdar.
– Bұl, sіrə, men ğoy?
– İə, sen.
– Esіñde bolsın, tabîğat kөrmege qoyatın eksponat emes. Halıq
şaruaşılığınıñ kүndelіktі mұqtacı men mүddesіne...– dey bergende,
sen kүyіp ketіp:
– Qoy, ərі!– dep qolıñdı ızalana sіltedіñ,– halıq qamın şın
oylasañdar ұmıtpas edіñder ğoy!
Qay zamannan kөkіregіñde qordalanıp cүrgen ıza men kүyіnіştі
alğaş ret sırtına şığarıp aşınıp sөylegesіn be, sen өzіñnіñ
ənşeyіnde bulığıp, іşіñnen tınatın da cүretіn tұyıqtığıñnan
arılğansıñ. Əzіmge taysalmay tura qarağan ala kөzdіñ canarında
batıl cіger bar. Əsіrese, ekіlenіp qızıp ketіp, kîіp ketіp, omıraulap
sөylegende dausı da casıraq kezdegі anasınıñ dausınday sañq-sañq
etіp:
– İə, solay akademîk coldas-s...– dedіñ de, toqtadıñ.
"Mına caman qaytedі, əy?" dedі Əzіm іşіnen... Sөytse de, sırtındağı
salqın qandılıqtı saqtap, bөrі aybatın aldıra qoyğan coq.
– Sen-n, aynalayın, auılda cүrіp...– dey tүstі de, Əzіm sөzі qınusız
şıqqanı ұnamadı ma, ayaq astınan kіlt toqtadı. Əlgіnde orındıqtıñ
arqalığına іle salğan kostyumınıñ qaltasın qarap emen trubka
aldı. Sosın sen kөrmegen bіr əsem korobka іşіnde îіsі bұrqırağan
gavayalıq temekіnіñ bіr şұqımın sausaq ұşımen іlіp alıp, onı da
bappen asıqpay əlgі emen trubkağa sap barmağımen үstіnen aqırın
nığırlap basıp-basıp qoydı. Sonan soñ da өzіnіñ osı dүnîe өrtenіp
bara catsa da abırcıp saspaytın ədettegі іş pıstırarlıq qîmılın
bұrınğısınan da kөrі bayaulatıp, əlgіnde qaltasınan temekіmen qosa
alğan korobka іşіnde aqsîğan sіrіñkelerdіñ bіrіnen keyіn bіrіn tañdap,
aqırında, əyteuіr, kөñіlі toqtağan bіr talşıqtı ұstadı...
Osı cіgіttіñ ana colı da osığan ұqsas cınına tîgen bіr qılığı
esіne tүsіp otır. Ol bıltır caz edі-au. Az ğana kүnge soğıp ketuge
kelgen qұrdasına osı eldіñ hal-cayın sөyleskіsі kep үstіne kіrgen-dі.
Terezelerіn tұmşalap qımtap tastağan үy qara kөleñke eken.
Tabaldırıqtan attauın attasa da, bұl bіraq qara kөleñke bөlmede
kөzі үyrengenşe ayağın іlgerі baspay, esіk aldında tұrıp qalğan-dı.
Qay caqqa cүrerіn bіlmey tұrğanda, perde tұtqan esіktіñ ar cağınan
qaz dauıs qañq ettі:
– Kіm de bolsañ berі kel!
Qұrdası qara kөleñke bөlmenіñ tor cağında bolıskey keruette
ayağın ayağına sap catır eken. Senі o da kөrdі. Bіraq tırp etpey cata
berdі. Sen keruetke taqap kele berdіñ de, amandasar cerde kөz aldıña
atam zamanğı bіr eles kep toqtap qaldıñ. Ləm demesten calt bұrılıp
cүre bergen sağan ol іle dauıstap:
– Əy, toqta!– dep edі. Sen qayrılğan coqsıñ. Cın ұrğanday sırtqa
atıp şıqtıñ da, celge qarsı omıraulap cүrіp kettіñ. Sırt alaytүley. Sol bayağı Araldıñ өrttey ıstıq kүnі. Sol bayağı cındı cel.
Şañdağı şığa borağan topıraq. Qұyınday ұyıtqığan sezіm sağan da
eşteñenі bayqatıp ta, oylatıp ta kele catqan coq. Esіñe qaydağıcaydağı tүsіp, caña, oyda coqta osı өlkenіñ bіr cerіnde sүyegі qurap
qalğan cetіnşі atası kөzіne elestep ketkenі. Kөşpelі eldіñ erazamatı kөp qıdıratın zaman ğoy. Cetіnşі atası bіr auıldan
şığıp, bіr auılğa mañday tүzep kele catıptı. Şөl qînap kele
catqan salt attı colauşınıñ aldınan tereñ say kezdesіptі. Say
tabanındağı salqın sabatta qırıq şatır. Qañtarulı qırıq at.
Qırıq nөker. Tұsarlıqtan keletіn kөk maysağa tіzerlep şegerіp
tastağan qırıq nar. Ər qaysısınıñ canında teñ-teñ cүk. Bұl өñіrde
dəl bұnday sən-saltanatpen han tұqımı bekzadalar ğana cүredі. Sonı
bіlgen cetіnşі atası hanğa səlem berіp qos qolın ұsınğanda,
şatırdıñ dəl tөrіnde cañağı Əzіm sîyaqtı şalqasınan catqan han:
– Kіsі boyındağı mүşenіñ bərі bіr ğoy,– dep şuaş sasığan ayağın
ұsına qoyıptı deydі... Qaydan esіne tүstі? Nege tүstі? Han ayağın
ұsınğanda atası bayğұs ne kүyge tүstі? Qorlıqtan kөzіne qan tolıp
ketken sorlı tap sol arada şuaş sasığan ayaq handіkі me, qaranіkі me,
onşasın oylap catpay qamşımen tartıp-tartıp cіberіptі deydі.
Ayızın solay bіr qandırar-qandırmasta qırıq nөker tarpa bas
salıp sırtqa sүyrep alıp şığıp, etbetіnen cığıp sap dүre soğıptı
deydі.
Atası paqır namıs үşіn otqa tүstі. Arı, namısı үşіn acalınan
bұrın өldі. Al sen?.. Bəse, sen şe? Kөkіrek tola aşu bayağı Qıdırbay
atañşa sırtqa aqtarılıp şıqpay, іşіñde tұnşığa beretіnі ne?
Akademîk bolmaq tүgіl, ekі ayağı aspannan salbırap tүsse de
astamdığın kөtere beretіnіñ ne? Tүnde əyelіn aq cіbek perde ұstağan
tereze aldına oñaşa alıp şığıp emeşesі үzіlіp tұrğanın kөrdі. Osı
үyde bіrge qonıp şıqpasına kіm kepіl? Sonıñ bərіn canı, cүregіmen
seze tұra erkek basımen qolınan tүk kelmey, sүmіreyіp үyge qaytıp
kelgen cіgersіzdіgі... Soğan tөzgenі... Sonısı ne?
Qaz dauıs sañq ettі:
– Sen, aynalayın, auılda cүrіp ot bası, oşaq bұtınıñ kүnbe kүngі
qamınan basqa dүnîenі oylaudı qoyğan ekensіñ. Ərîne, bүgіngі kүnge
de qızmet іsteu kerek. Bіraq...
Əzіm tağı da kіlt toqtadı. Boyın ızağa aldırıp, өzіn əzer ұstap
otırğan іrі qara cіgіttіñ qattı bұzılğan keskіnіn bayqadı. Sebebіn de
іşі sezetіn sîyaqtı. – ...bұl dүnîege bіzden keyіn de keletіn erteñgі
ұrpaqtıñ qamın ұmıtpauımız kerek. Erteñgі ұrpaq sіz ben bіz sîyaqtı
teñіzden şabaq aulamaydı. Olar basqaşa өmіr sүredі. Atameken, ata
kəsіp, ata-baba saltı men dəstүrі, esіñde bolsın, іlgerі talpınğan
ұrpaqtı şalğaydan tartıp, oyı men өrіsіn өsіrmeytіn nağız
kertartpa qılıq.
– Oy, aynalayın, tusañ, tu degen... Dұrıs, dұrıs de-gen...
– Sen caqsı cіgіtsіñ. Canıñ, cүregіñ caqsı. Bіlem halqıña canıñ
aşîdı...
– İə, ras degen. Qaytsın... Qaytsın degen...
– İnstîtut bіtіrgesіn astanada qaluıñ kerek edі. Sen Bəkîzatqa
үylendіñ de...
– Cə, menі qaytesіñ...
– Qaytpegende şe. Alıstağı auıldıñ ortasına tүsіp, oy өrіsіñ
espey qaldı.
– E, solay de?
– Qattı aytsam, keşіr. Bіraq bіlesіñ ğoy, dos cılatıp...
– Ayta ber!
Denedegі dіrіl dauısqa kөşіp, demіgіp bara catqasın lacsız
toqtadıñ. Az іrkіlіp, qayta sөylep kettіñ:
– Halıqtıñ betke ұstağan az ğana azamatı bar. Astanadağı
oqımıstılardıñ bіrіsіñ be, bіregeyіsіñ be, əyteuіr, atağıñ cer
caradı. Osı өñіrdіñ halqı aramızdan şıqqan azamatımız dep
sırtıñnan kүpіldeskende, bîşaralardıñ basındağı bөrkі celp-celp
etedі...
– Tağı ne aytasıñ?– dedі Əzіm.– Bayqauımşa, mağan artıq ketken
bіrdeñeñ bar sîyaqtı. Kөpsіnіp tұrğanıñ bolsa, qaytıp ala ğoy.
– Sağan bererіm de, alarım da coq.
– Endeşe tіlіñdі tart. Tayrañdap barasıñ.
– Үndemeuge de bolar edі...
– Eñ dұrısı – sol.
– Coq, aynalayın, bas kespek bolsa da, tіl kespek coq. Oyımdağı
boyımda ketpesіn. İñğayı kelgende aytıp qalayın. Bұl el өzіñdі arqa
tіrer azamatı kөretіn. Al sen... Sen... Sol halıqtıñ tarıqqanda
tartqılap emer auzındağı ağı men basındağı bağına carmastıñ.
– Əy, sen degen... Qoy, qoy degen. Əzіmcan soñıra halıqtı qarıq
qıladı degen...
– Aqsaqal, aralaspañız!
– Ağa, aralaspa. Bұnıñ arğı cağında ayta almay cүrgenі bar eken.
Caraydı, aytsın.
– Aytsam, tuğan cerіñe іstep otırğan mına qîyanatıñdı elіñ de,
cerіñ de keşpeydі. Qұday degen soqır şal bar bolsa, tabîğatta kîe
bar degen ras bolsa, sen kərі Araldıñ kîesіne ұşırarsıñ-au.
Əzіm aşulanu ornına rahattana qarq-qarq kүldі. İığında catqan
bүrşіk-bүrşіk sүlgіnіñ salbırap aldına tүsken şetіmen kөzіn sүrttі.
– Cə, tausılıp qaytesіñ. Menіñ Aral cөnіndegі oyımdı qazіr
ұqpasañdar da, soñıra kөzderіñ cetkesіn tүsіnesіñder. Kөrersіñ,
soñıra bası өzіñ bop mağan mərmərdan eskertkіş qoyasıñdar.
Endі sen kүldіñ:
– Sağan? Mərmərdan? Oy, şіrkіn, esek dəme-ay! Sonda sağan
eskertkіştі ne үşіn qoyadı? Əlgі halıq añızında keldі cұtatın osı
zamannıñ tacal Kөk Өgіzі dep qoya ma?
– Əy, sluşay!.. Sen... Sen degen, abayla degen... Əzіmcan үkіmet adamı
degen. Cañağı sөzіñe tîіstі cerde cauap beresіñ degen...
Үstіñe tөnіp tұrğan mına îmek tұmsıq qara kіsіge tүsetіn buraday
eken. Auzınan tүkіrіk şaşırap bolıp tұr. Nesі bar, tağayındasa,
basqarma boladı da şığadı. Qos uıs kolhoz tүgіl bұnıñ əkesіndey
cerlerde de osı caysañday bіreuler otırğan coq pa? Sarı Şaya aytsa
aytqanday, halıq aynalayınnıñ sırı belgіlі: kүñkіldeydіkүñkіldeydі de kөnedі. Kөngendі aytasıñ mıqtı bіr orınğa îığında
bası bar, mañdayında kөzі bar, qanar qapqa toltırğan ettey bіreudі
əkep kresloğa qoncîtıp otırğızsa, cetіp catır. Al, mınanı
basqarma saylasa kolhozşılardı klubqa cîıp alıp: "Sender degen
qұrığan... qұrığan degen. Ana caqta bastıqtar can alıp catır degen.
Plan... plan degen... Mañdayıña ıssı may tamsın degen..." dep, cұrt
aldında ekі ezuіnen kөbіk şaşırap, carağan buraday şabınıp tұrıp
alğanda, kөrersіñ de bіlersіñ, qay balıqşı qayqañdamas eken.
– Əy!.. Əy, sen degen... nege kүlesіñ degen?..
Bayqap tұrsıñ: cañağı sөzіñ Əzіmnіñ şımbayına qattı battı.
Ornınan sozalañdap tүregeldі de, sağan kөz qırın da salmay, sırtın
berіp bұrılıp kettі:
– Oyıñdağını aytqan sîyaqtısıñ. Qalay, endі rîzasıñ ba?
– Coq, əlі de sağan aytarım bar.
Sağan şүydesіn kөrsetіp, sırtın berіp tұrğan Əzіmge qarap
"apıray, osınday bіreudі qayda kөrіp edіm?"– dep oylağansıñ-dı.
Qayda kөrdі? Kіm edі sol өzі? Kіm de bolsa o da dəl mınau sîyaqtı
ornınan sozalañdap tұratın. Kerdeñ-kerdeñ basatın. Kekіreyіp
qaraytın. Sөzі de auızdan şıqqanşa іş pıstırıp bolatın bіreu edі
ğoy. İə, sonday bіreudі bіletіn.
– Endeşe qұmardan şıq. Valyay!– dedі Əzіm.
– Bar bəlenі bastağan Babaev bolatın.
– Kіm?
– Akademîk Babaev. Senіñ sүyіktі ұstazıñ.
– Onday akademîkke өzіm ұstaz bolam dep cүrsem, sen de...
– Bіlgem coq, keşіr. Qaysısıñ qaysısına ұstaz bolsañ da, əyteuіr
ekeuіñ de pışaqtarıñ calaqtap Araldıñ alqımına taqap
tұrasıñdar.
– İə, sonsın... Sөzіñnіñ ıñğayına qarağanda bұl colı da Qұday
colı qұrmaldıqsız bіtpeytіn şığar, sіrə?
– Bіz auıl adamımız. Ğılımî sөz auzımızğa qaydan tүssіn.
– Betіñ endі tүzeldі. Araldıñ keleşek tağdırı – halıq emes,
ğalımdardıñ qolında. Al, ğılımğa, aynalayın, өzіñnіñ auzıña tүse
beretіn əlgі auıl arasınıñ bata, canaza... sonday tağı neler bar edі?
So cağına sen cүyrіk edіñ ğoy?
– Ərkіm bіlgenіn aytadı. Akademîk Babaevtıñ Aralğa qarsı
bolğanda arcağındağı pîğılı belgіlі. Osı өñіrde tұratın bүkіl
halıqtıñ qazіrgі tañdağı tağdırı men bolaşaq ұrpaqtıñ...
ұrpaqtardıñ tağdırın ol akademîk өz basınıñ mүddesіne qұrbandıq
qıp otır.
– Qұrbandıqqa şalıp deseñ, dəl өz sөzіñ boladı da şığadı.
– Keket...
– Coq, şını sol. Senі bұrın Qұdaydıñ kөkten tastağan kіtabın
ğana oqîdı dep oylauşı edіm, sөytse keyіngі kezde qolıñnan ğılımî
kіtaptar da tүspeydі dep cүr ğoy.
"Bұğan kіm ayttı eken? Basqa kіm deysіñ, Bəkîzat... İə, sol aytqan
boldı".
Əzіm senіñ qattı bұzılğan tүrіñnen şoşıp:
– Cə, sabır!.. Sabır,– dep, senі ornıña otırğızğısı kep edі, sen
qolın qağıp cіberdіñ.
– Arı îterіp, berі cığatın bayağı ədetіñdі əlі tastamapsıñ. Men
sağan halıq cөnіnde sөylesem dep kelsem...
– Halıq qamın men oylamay cүr deysіñ be? Halıqtı oylağasın da...
keleşekte halıqqa şaruaşılıqtıñ qay tүrі tîіmdі – kүrіş pen maqta
ma, əlde balıq pa? Bіzdіñ aytısımız osı.
– Bos sөz.
– Coq, aynalayın, bұl үlken problema. Tұyıq teñіzde keleşek coq.
Al keleşeksіz teñіzdіñ tağdırına bola, tөrt el, tүsіnesіñ be, tөrt el
bіrdey qarap otırğan ekі өzennіñ suın halıqtıñ auzınan cırıp
alıp, Aralğa berіp qoyıp otıra almaymız. Senіñşe, halıq ne bolsa ol
bolsın, tek teñіz aman bolsın deuіmіz kerek pe? Coq, ol bolmaydı.
Өzіñ, aynalayın, bar, ornıña otırşı.
– Al otırdıq.
– İə, bəse sөytşі. Qazіr, halıq cer betіne sîmay baradı.
Demograftardıñ bolcamı boyınşa, tayau cıldarda əlі de ekі-үş ese
өsedі. Sonşa halıqtı bұrınğı ata-baba kəsіbіmen asırau mүmkіn emes
ekenіn ərkіm ayta bastadı. Erteñ sonşa halıqtı asırau ğana emes,
cұmıs tauıp beru үşіn de balıq şaruaşılığınan gөrі maqta, kүrіş
şaruaşılığı tîіmdі, demek, keleşegі kүştі dep, progressîvtіk
colın ұsınıp otırmız.
– Sol tîіmdі şaruaşılığıñ mına halıqtıñ tүbіne cetіp otırğan
coq pa? Keşe osı auıldan cîırma bes үy kөşkende іşіnde bolğan
coqsıñ...
– Esіttіm. Ol uaqıtşa kүyzelіs. Al bolşevîkter...
– Qoy ərі!– dep sen qolıñdı ızalana sіltedіñ.– Eger halıqtıñ