Kuttuu bilim - 13

6. ADAM BALASININ EÑ JAKŞI SAPATTARI - BİLİMİ MENEN
AKILINDA EKİNDİGİ BAYaNDALAT
Adamzattı jarattı jandan artık,
Akıl, bilim, önördü berdi kalpıp.
Ak peyil tildi, oydu koşo berdi,
Jarkın jüz, jakşınakay kelbet, öñdü.
Bilim berdi — adamzat uluu boldu,
Okuu menen köp açtı sırduu joldu.
Kudayım akıl, bilim kimge berse,
Ak jolun açıp turaar miñ-san ese.
Bilim biyik tügönbös okuu — uluk,
Adamda uşul eki artıkçılık.
Bul sözdün taktıgına ötöm kübö,
Akıldan kaalaşıñça algın, ürö.
Okugandar akılduu, uluk boloor,
Bilimdüügö tügönbös baylık konoor.
Okuu — bilim, akılduu — akıl kurap,
Bilimdüü oydogusun kabıl kılat.
Bilimdin maanisin bil, aytkanın uk,
Akıl al, ar baleeden kutulup çık.
Türköygö ooru, kırsık jakın bolot,
Darılan — ansız ölüm alat torop.
Türköyüm, tilge kirip darılangın,
Oygongun, kolgo tiyer baktıñdı algın.
Bilim tizgin — sürögön alga karay,
Adımda maksat-tilek oydu samay.
Okugan jan özü köröör jemişin,
Toskoolduk jok akıl-estüü er üçün!
Bilim menen emgek işti bütköröt,
Bilim bekti muratına jetkiret.
7. TİLDİN ASIL SAPATTARI JANA PAYDA-ZIYaNI TUURASINDA
BAYaNDALAT
İlim menen bilimge köpürö — til,
Kökölötkön adamdı tili dep bil.
Til adamdı bakıtka bölöp salat,
Til adamdı şorlotot, başın alat.
Til arıstan bosogoñdo komdongon,
Boşop ketse — özüñdü da jep koygon.
Esiñe tüy — tili zaardın aytkanın,
Bolsun senin sabırduuluk adatıñ;
«Zaar tilim saldı dalay azapka!
Tildi kesem, baştı saktoo maksatta.
Sözdü karma, başıñ kesip salbasın,
Tildi karma, tişiñ sınıp kalbasın!»
Kuday saga süylöörüñö berdi til —
Başıñ korgop, sözdörüñdü teskey bil!
Tagdır kataal bolboyt deseñ özüñö.
Tiliñ tiştep, sak bolgunuñ sözüñö.
Orunduu söz akıl-esten ot alat,
Orunsuz söz iyiniñden baş alat.
Mañız sözdün körö albadım paydasın,
Köp süylösöñ çalınasıñ sen baçım.
Köp süylöbö, a körökçö tak süylö,
Tümön sözdün — oñ maanisi bir sözdö.
Biylik, atak adamdarga til beret,
A aşık söz — uyat kılat, öltüröt.
Köp süylösöñ «Kur babırak»-dep koet,
Unçukpasañ «duduk» degen at konot.
Sen anda tak ortosun bekem tutkun,
Tübü bir — kaarmandık, toktooluktun.
Til takta başıñ aman boloru çın,
Sözdörüñ nakıl bolso — ömür uzun,
Çıgaşa, kireşe da tilden delet,
Andıktan tildi maktap, tildi sögöt.
Dayıma sözdü oylop aytuu kerek,
Jakşı söz sokur üçün közdöy delet.
Bilbegendi sokur deşet, al ıras,
Türköylörüm bilim alıp, közüñdü aç!
Ömür kıska, tuulgan soñ ölmök bar,
Jakşı sözdör tübölüktüü, ölböyt al.
Azamattı eki sapat bagıttayt:
Çındık sözü, ak emgegi karıtpayt.
Adam ölsö, sözü kalat artında,
Jakşı atagı jaşay beret kalkında.
Tübölükkö ölböym deseñ sen eger,
Açık süylöp, ak işiñdi ulay ber.
Sözdün baarın karmap kaluu eñ kıyın,
Kerektüüsün eske tutup, tak urun.
Er uuluma akıl ayttım eñ kımbat,
Maanisine jetse boldu al tıñdap.
Sözdörümdü sozup ayttım, o uulum,
Keñeşimdi kabıl algın, kulunum!
Bilim al menden kalar — altın, kümüş,
Alardı sözgö bolboyt teñeştiriş.
Kümüştü işke salsañ bütüp kalat,
Sözümdü işke salsañ kümüş tabat.
Adamga söz kaltıruu bolgon adat,
Al andan miñ mertebe payda alat.
Bürköbö kabagıñdı bilermanım,
Keçirgin, tappay aytsam sözdün daynın!
8. KİTEP EESİ KEÇİRİM SURAYT
O akılman, söz asılı karmaganım,
Anımdı urpaktarga arnagamın.
Baykagın, söz aytarda oylop süylö,
Korduktu oroy sözdön tartıp jürbö.
Aşık sözüñ — atak-dañktı pas kılat,
Körö albastık öz başıñdı jep tınat.
Baykap körsöm, menin jügüm jeñildey,
Mende — mildet — sözüm çuurup tögülmöy.
Nege deseñ, saga aytaarım mına bul,
Aytam sözdü, çındık kepke topuk kıl.
Künökör dep aytışat «adam-zattı»,
Künöölüü «adam» özü jana «zatı».
Jañılbas adam barbı, aytçı maga,
Jañılgan miñ-san jandı aytam saga.
Bilimdüü — az, eñ arbın — bilimsizder,
Akmaktar köp, eñ ele az ilimdüülör.
Akmaktar akılduuga duşman kelet,
Akmaktar akılduunu buzup jüröt.
Adamdarda ayrıma köp bilingen,
Eñ başkısı — ilim menen bilimden.
Sözümdü aytıp bilimdüügö kayrılam,
Sözdü bilbes akmaktardı ne kılam.
Akılsızga aytar sözdü tappaymın,
O, akılman, kızmatıña men dayın.
Saga gana arnap sözdün üzürün,
Iybaa kılıp, surap turam keçirim.
Jok emes keede sözdön kata ketet,
Tüşüngön — alat anı oñdop-tüzöp!
Söz degen — töögö okşoş buylalangan,
Jeteleseñ moyunun tolgop turgan.
Adam köp sözdü taktap süylöy bilgen,
Mıktısın kökürökkö taasın ilgen.
Baarısın bul jaşoodo bilim tabar,
«İlim-kökkö çıgarat» -degen söz bar.
Sözüñdü akıl menen çenep bilgin,
İlimdüü adamdardı sıylap jürgün.
Söz bizge kuday buyrup köktön tüşkön,
Adamdın artıktıgı uşul sözdön.
Kişi köönü tüpsüz deñiz aşıngan,
Bilim — bermet eñ tübünö katılgan.
Kolu jetip ala albastar bermetti,
Bermet, taştın ayrımasın bilmekpi?!
Altın gana jer tübünön alıngan,
Ökümdardın tajısına tagılgan.
Akılduu er aytar sözün bilbese,
Anday akıl bolot jaysız taş dese!
Ukmuştardın eñ ukmuşu — bilim, oy,
Anı eerçiseñ kökkö uçasıñ toktoboy:
Eske tüy ökümdardın aytkan kebin,
Bilimdüü, ilimdüü da bilseñ jönün:
«Ökümdarlık akılduunun ençisi,
Elin — baatır, oyçul kılat al kişi.
Başkargandar bilimdüü da akılman,
Jalpı jurttu jolgo salat jakşı zañ!»
Mına oşondon bizdin ata-babalar,
Jakşı zañdı jandooç kılıp keldi alar.
Al mıyzam murun dagı, kiyin dagı,
Daraja ilimdüünün ençi, bagı.
İlim menen kırsık, kemtik tüzölöt,
Bilim menen — el kıyırı bütölöt.
Bul eköönön eç bir maynap çıkpasa,
Kılıç karma, jol jok andan başkaça.
Mıktı ökümdar akıl menen başkarat,
Tartipsizge — kılıç mizi jol salat.
Eger bolso ökümdarıñ kemenger,
Akıl menen el başkarat anday er.
Aga uşul eki sapat baş iyse,
Al ökümdar — bardık jerge, büt elge.
Eki düynö kalam degen azamat,
Ak iş menen özünö jol aça alat.
Sen özüñö kuram deseñ jırgal kün,
Sözdü koyup, emgektengin künü-tün.
Baarı ötöt, tübölüktüü — jakşı atak,
Jakşı adamdın işin aytıp maktaşat.
Sen da ötösüñ, kaltır jakşı atıñdı,
Atıñ kalsa, saktaganıñ dañkıñdı.
9. JAKŞI İŞTERDİN SONUN SAPATTARI JANA PAYDASI TUURASINDA
AYTILAT
El üstünön biylik kılçu kişinin,
Tagı jakşı sözü menen işinin.
Jaştık ötöt, ömür bütöt elirgen,
Bu düynö — tüş, sen da ötösüñ ömürdön.
Ömürüñdü Ata-jurtka arnasañ,
Jırgap-kuunap kor bolboysuñ eç kaçan.
Estüülördün aytkandarın bilgin sen,
«Eç kim kaçıp kutula albayt ölümdön».
Bul düynögö dalay erler kelişken,
Jaşap, önüp, kez kelgende ölüşkön.
Bek bolsoñ da, kul bolsoñ da,— büt baarı,
Ölöt bir kün, artta kalat attarı,
Emi keldi senin dagı kezegiñ,
Moyun sunup, jakşı işiñdi ötögün.
Tirüü ölöt kara jerdi töşönüp,
Atı jaşayt, kalsa dagı özü ölüp.
Ölgönüñdö eki sobol suragan,
«Jakşı bele», «Jaman bele»— bul adam?
Jakşını alkap, jamandardı kargaşat,
Kaysınısı saga ılayık — özüñ ayt?
Jakşı bolsoñ — maktap, ıylap uzatat,
Jaman bolsoñ — ençiñ kargış, jaman at.
Bayka, Zahhak 1 , aldı nege kargıştı,
A Faridun 2 kantip aldı alkıştı?
Biri ele ardaktuu jan — alkış aldı,
Biröösü jaman ele — kargış aldı.
Karam kör: asıl menen jaman attı,
Tandap al: alkışpı, je kargış jakşı?
Tandagın bul eköönün jakkan birin,
' Z a h h a k — İrandagı legendarluu ökümdar, al ötö kaarduu, jetken merez bolgon.
F a r u d i n — Zahhaktı taktan kulatıp, elge jeñildik bergen.
Artınan attiñ ay dep ökünbögün.
Ugup algın sınçı adam aytkan makal,
Sınçının ayta turgan akısı bar:
«Jakşı adam tirüüsündö alkış alat,
Jamandar — ölsö dagı kargış tabat!»
Zulumduktun zalalın jakşı bilem,
Ölgöndön soñ — küçü ölöt özü menen!
Ayrımdar kaçankı osol işi menen,
Ömür boyu azap jeyt, körüp jüröm!
Jamandık — ört sıyaktuu tutangan soñ,
Tuş kelgenin kaltırbay moysop koygon.
Baykaçı, bizden murun ötköndördü,
Jön adam je bolboso baatır, erbi? —
Kimisi kızmat kılsa akıl menen,
Ölkösünö, eline barktuu eken.
Akılman ökümdarlar — baarı baştan,
Eline jakşı mıyzam tartuulaşkan.
Azır dele eldin kamın jegender,
Jakşı at alıp — el başkarçu erender.
Elin süyüp, jakın bolso bilimge,
Jakşılardı jakın kılar tübündö.
Bardık işin şaşpay iştep oylonup,
El başkarat ilim, bilim koldonup.
Baarın koldop, kedeylerge köz salat,
Oñgo joldop, zañdan çıkpoo anda adat.
Jakşı adamdar işi menen dañk alat,
Dañktuu ölsö — artında ızat, sıy kalat.
Ölöm go dep, birok işten kaçnagan,
Urpaktarga atı kalar jakşı adam.
Okugandar unutuşpayt jazgandı,
Suragandar jakşı jolgo — baştandı.
Artık jok go bu düynödö ilimden,
Türköy adam — çıkpayt jeme, sögüüdön.
Ukçu sözün közü açık adamdın,
Köptü körgön, köp jaşagan abañdın:
Tördön orun tiygen bolso naadanga,
Ulagada kalganıña ardanba.
A akılman ulagada kalsa eger,
Anda al jer — ardaktuu dep bile ber.
Akılına jaraşa da sıy-urmat,
Aga tör da, ulaga da jaraşat!»
Eki türlüü adam baaluu başınan:
Biri — bek da, biri — akılman dep ugam,
Başkası köptün biri, jılkı sanı,
Karap kör je munusun, je bir anı.
Aytçı, sen — kimisisiñ bul ekinin:
Biri bol, tandabagın üçünçüsün.
Kılıç menen eldi jöngö salasıñ,
Kalem menen jarık joldu tabasıñ.
Babalardan kalgan bizge jakşı adat,
Al murastan el-jurt ösüp, kuralat.
Ölgöndördön tirüülörgö söz kalat,
Anı ukkan çeksiz payda, sıy tabat.
Naadan körböyt, sokur anda kökürök,
Aç közüñdü, bilimge umtul tezireek.
Kişi körkü söz deşet, sözdü baala,
Adam sözün dañktaymın tilim barda.
Türktördö bir makal bar uşul öñdüü,
Aytuuga mına oşonu kezek keldi:
«Kep körkü — til, oydun körkü — söz bolot,
Kişide — jüz, jüzdün körkü — köz bolot!»
Adam oyu aytılat go söz menen,
Sözü jakşı — süymönçüktüü jüzgö teñ.
Türk bekterde dañktuuları köp bolgon,
Kadır, barkı artık bolgon köptördön.
Arasında Alp Tongaday baatır bar 1,
Bardık jerge anın dañkı taanımal.
Uluu bolçu, baatır bolçu-dañkı aşkan,
Akılga bay, ak jol, ayköl, daanışman.
Kança küçtüü, öküm, ayköl baatırdı,
Jalgan düynö ünsüz molo taş kıldı!
Anı tajik Afrasiab 2 ataşat,
Al öz elin alga baştap, jol salat.
Akıl menen baatırdıgı aykaşıp,
Baş iydirdi neçen ölkö, el basıp.
Tajikterde al kitepke jazılgan,
A bolboso bilet elek biz kaydan?
Baatır erden kalgan eken jakşı kep:
«Çiyme tüyün — çeçkindüülör çeçet»-dep.
Ökümdarga dayım kerek miñ ayla,
Kulandı alat küçtüü arstan kumayda.
Ökümdarga miñ san erdik, küç kerek,
Anda ökümdar elge beypil, kut beret.
Duşmanına ötkür bolsun kılıçı,
Tuugan elin saktap turar er uşu.
10. OKUU MENEN BİLİMDİN PAYDASI JANA ÖZGÖÇÖLÜKTÖRÜ BAYaNDALAT
Aytkım keldi, o akılman, söz jayın,Okuu, bilim paydasınan baştayın.
Okuu — tündö, aldıñdagı şam çırak,
Bilim alsañ mañday açık jarkırap.
Okuu, bilim köp nersege jetkiret,
Bul eköönön urmat-sıydı köp köröt.
Sokur deşet bilimsizdi — jön debe,
Okuu gana jarık çaçat düynögö.
Zañ bar jerde, elde beypil jaşoo bar,
Bayırkı türk elinin epikalık baatırı.
Afrasiab— Firdousinin Şah Namesinde bardık türk elderinin ökümdarı delinet.
Anın atı kılımdarga dañktalar.
«Bilim menen-dep aytıptır akılman,—
Künökör da tozokto otton kutulgan!»
Mıyzam jürüp, el bayıdı abıdan,
Jakşı at alıi, dooron sürdü al ulam.
Ana böbök jaşı toluk jete elek,
Okuş üçün kantip kalam kötöröt.
Bolso eger, al bilimdüü — karı çal,
Unut boloor algan bilim, deni şal.
Keñkelesti kim esepke aluuçu,
Ölüm bolot añdaylardın darısı.
Sen surasañ türköy kanday jandar dep,
Aytaar elem: oozgo alıp ne kerek?
Bilimdüünün işi dagı salmaktuu,
A türköylör — mayda, jeñil, kamgak bu.
Bul tuuraluu el içinde dep koet:
«Oysuz naadan — namızdan da kur bolot».
Baykap körsöñ kaleti jok bul söz ak,
İlim-bilim algan adam akıykat.
Kimde kim okuy bilse, oljo tabar,
Kimde kim bilim alsa — bek atalaar.
Akılı bar adamdar asıl delet,
Bilim küçü bekterge ötö kerek.
Adamdar ar nersege jetiş üçün,
Jumşagan koldun küçün, ilim küçün.
Akılduu, ilimdüülör asıl jandar,
Bilim menen bek küçü işke aşar.
Jetkirdi miñ-miñdegen açılışka,
Saga dañk ilim küçü — urmat saga!
Önörgö ee bolosuñ okuu menen,
Az bolso da, bilimde payda kenen.
Tört nerse bar kölömü az, küçü köp,
Daanışmandar aldanba deyt,— azgo dep.
Alardın biri — jalın, biri — duşman,
Üçünçüsü — kör tirlik seni tutkan.
Mından başka dagı biri, al — bilim,
Alalaba bul törtöönün eç birin.
Bularda eki jaktuu natıyja bar:
Belgisiz — jakşılık je kaygıbı alar.
Dañk, baylıkka jetkiret ilim degen,
A bilim baylık katkan kaznaga teñ,
Bilimdin jıpar menen maanisi okşoş,
Eköönü özgölördön katıp bolbos.
Jıpardı kança katsañ jıtı çıgat,
Bilimdi aytkan sözüñ dayın kılat.

Bilim — baylık, çetin emes kıpının,
Eñ aylaker uuru alalbayt, munum çın,
Akıl, bilim okşoş bolot kişenge,
Tüşsöñ eger çıgamın dep işenbe.
Janga jakın külük attı minerde,
Jatka berbey karmap turat çiderde.
Tuşooluu at alıs ketpeyt janıñda,
Eesin kütöt, erkin ötöyt maalında.
Bilim bolso — jan kıyışpas dos sagan,
İlim bolso — kesipteşiñ, koşunañ.
İlim, bilim — türköy janga alıs, jat,
Soo jürsö da eki kırsık jabışat!
Bul tuuraluu türk elinde makal bar,
Anı ugup, kökürökkö tüyüp al:
«İlimdüügö okuu joldoş, bir tuugan,
Türköy aydayt kulagının sırtınan.
Bilimdüügö okuu — kiyim, aş bolot,
Bilimsizder — uşak menen dos bolot!».
O, bilimdüü! Açuuña sen jeñdirbe!
O, akılduu! Sıymıgıñdı büldürbö!
Kaar menen, açuu menen iş kılba,
Maynabı jok, ökünüç al — miñ jılga.
Açuuluu jan kiyin keyiyt, kıynalat,
Kızuu kanduu — dayım kalat kur jalak.
Bekke kerek aşıp-taşkan küç kayrat,
Turuu kerek Kündöy, Ayday nur jaynap.
Aga kerek boorukerdik, toktooluk,
Jana bilim, ilim kerek töp bolup.
Okuu bolso — bilim üçün jol salat,
Bilim bolso — iştin közün al tabat.
Jakşını alıp, jaraksızdı körö alaar,
Kerektüünü kereksizden bölö alaar.
Bardık işke zirek bolgun barıktap,
Ala bilgin keregiñdi anıktap.
Mına oşondo iş oñolot karagın,
Bilimdüülör çiyki jebeyt tamagın,
Anday adam kaalaganın atkarat,
Eki düynö özünö keñ jol salat.
Kek menen öç — erkek üçün kemçilik,
Eköö jeñse — kaçat senden teñçilik.
Akılmandın aytkanına akıl koş,
Atkar anı abiyirdüü jan kur bolbos:
Açuu jeñse, akıl kaçat özüñdön,
Açuuluu jan akılı kem körgö teñ,
Açuu — duşman, akıl — dos da adamga,
Açuulansañ oroy, osol sen anda!»
Sözdörün bilermandıi unutpagın,
Jakşı söz — janjırgalı bolot dayım:
«Adamdın adaştırar köp duşmanı,
Alarga jakındasa bueat anı.
Bir duşman — tili bolot, aytaar uşak,
Da biri — kur ubada tartkan tuzak.
Üçünçü — içimdikke berilgendik,
Belgilüü anın artı: tirüü ölük.
Öjördük — uşul dagı jaman adat,
Öjördön sıymık menen urmat kaçat.
Dagı bir jaman sapat — oroyduguñ,
Bütündöy jürgön jeri — çatak munun.
Da biri — zaar sözüñ — köñül kalat,
Janıñdan adamdardı kuup salat.
Bolso eger pendesinde munun baarı:
Anda anın ömür boyu kuuraganı!
Andayga tagdır berer jaza kataal,
Buzuktan adam çettep, alıs kaçaar!»
Uk munu, oñ jolgo sal estüü kişi,
Adamdı sıyga bölöyt jakşı işi.
Ugup al jakşı adamdın aytkandarın,
Al bilet adam köyün, adam janın:
«Jakşı adam jıldar ötsö karıp koyboyt,
Maktoo menen jamandı tüzöp bolboyt.
Jamandar — ökünüçtö kalat karıp,
Jakşının ömürü uzun: oyu jarık!
Jakşının oy-tilegin kuday beret,
Kaygı-muñ jamandardı koştop jüröt!»
11.BUL KİTEPTİN ATININ BERİLİŞİ JANA KARILIK TUURASINDA
BAYaNDALAT
Kitep atın «Kuttuu bilim» dep koydum,
Kutun alsın okugan — tereñ oydun.
Kitepke öz oyumdu jazuu menen,
Eki düynö kıyabın aytsam degem.
Eki düynö kur bolbosun bakıttan,
Bul sözdördün sırın çeçip okuşkan.
Eñ algaç Küntuudunu maktap jazdım,
Sözdörüm adilettin jolun açsın.
Andan soñ Aytoldunu dañktap jazdım,
Irlardan Döölöt jarık nurun çaçsın.
Küntuudu — Adilettin uluu zañı,
Aytoldu — Döölöt atap koydum anı.
Artınan Akdilmişti bayan kıldım,
Barınan akıl-oyu artık anın.
Akırı Ötkürmüşkö kezek jetti,
Al özü Kaniet delet, albas köptü.
Tört kasiet tuurasında bayanım,
Oku, tüşün maanisine sen anın.
Ey jigit, kökürögün ümüt tepken,
Uk meni köñül menen, ak dil menen!
Ters ketpey adilettin jolun joldo,
Jaştıktı kor tutpagın tursa koldo.
Jaştık ötöt köz irmemde — baalay bil,
Karmasañ da ömür bütöt — bilip jür.
Jaştıgıñdı bolbos işke korotpo,
Toboo kılıp, jaman oydu jolotpo.
Kayda jaştık! Keede katuu ökünöm,
Paydası emne, sözdü büttüm emi men.
Kimdin jaşı kırktan ötsö boljolu,
Jaştık menen koş aytışıp koygonu.
Karıp kaldım, elüüdö menin jaşım,
Kap-kara kuzgun ele, akkuu başım...
Altımış «kel beri* dep ündöp turat,
Bararmın jıgılbasam joldon sulap!
A kiyin, altımıştan aşkan adam,
Jay ötüp, suuk kışka kiret anan.
Otuzda çogultkanıñ — elüüdö jok,
Altımışta ne kalıp, emne bolot!
Elüü jtaşım — saga barbı jazganım?
Kay künöömö kırsık aydap baştadıñ?
Jaş kezimde baarı kubanç, külkü ele,
Emi içkenim — uuday açuu bir neme!
İyilbes jebe elem, jaaday boldum,
Jürögüm uçkan jebe, tolboyt ordum.
Jaş ketti karılıkka berip kezek,
Bul ülüş menden ötüp, saga jetet.
Jardam ber akıykatçım, köñül ^uşman —
Karıdım, jıldar maga boldu duşman!
Çidersiz tüz basalbay çalıştaymın,
Baykuşmun, köz naçarlap körböy kaldım.
Külkü jok, köküröktön jalın öçtü,
Çakırba, kütpö emi — jaştık öttü.
Közüñdü aç, ey kekse çal, ölümüñ ak,
Joktogun ötkönüñdü ıylap, muñdap...
Köp künün ömürüñdün özüñ jediñ,
Ölgönçö köp jalınıp, keçir degin.
Jaratkan tübölüktüü, muñ bilbegen,
Tirüügö — ölüm buyrup koygon beleñ!
Saga aytıp, jalgız gana tileym senden,
Körör kün, ömürdü uzun kılsañ eken.
Toboo kılıp, bayanımdı baştayın,
Jol bere kör, toluk bütüp taştayın!
Tilim makta, jaratkandın kubatın,
Sebep bolup — ak işimdi ulasın.
Meni jasap, köp içinen başkaça,
Ömür jolum açık jana taptaza,
Karañgı ele, jarık çaçtı aldıma,
Tünt zındanga şamdı koydu jandıra.
Jolgo saldı adaşkandı kayradan,
Tozok otun keçmek elem kaynagan!
Meni bölüp mıktılardan böpölöp,
Buzuk joldon alıp çıktı jetelep.
Jürögümö atak otun jandırdı,
Sözdörümö akıl otun şam kıldı.
Maga berdi jandı, közdü, akıldı.
Baarın aytaar sözdü içime batırdı.
Bardık jerde paygambarım jol salıp,
Koldop kelet, ak joluna alparıp.
Munun baarı — kudureti kudaydın,
Bir kuluna bergen kömök, ırayım|

Dañktaş üçün kanday sözdü taba alam,
Eger dagı ömür berseñ sen magan!g
O, jaratkan, men alsızmın — bilesiñ,
Jaşım tögüp, kaygımdı aytam men özüm.
Kelbeyt koldon seni dañktoo, koldoy kör,
Anday sözdü tabışıma jardam ber!
Tüz basayın, ak joldu kese körbö,
Topuk tonum üstümön çeçe körbö!
Çıkkan kezde menin janım denemden,
Iyman, oyum seni menen bolso eken!
Jatkan kezde, çım jamınıp kara jer,
Irayım kıl, rahımıñ bere kör,
Künöösü arbın senin şorduu kulunuñ,
Keçip köygun, o booruker, ulugum!
Momundardın keçe körgün künöösün,
Ak jolunan adaştırbas bir özüñ.
12.BAYaNDIN BAŞKI KAARMANI, JETKEN ADİLET KÜNTUUDU ELİK
TUURASINDA AYTILAT
İlim senin — akılıñdı arttırat,
Jarık düynö türkün sırın jat kılat.
Bul düynö suluu sımal karıp kalgan,
Kıyalı kız boydon da — jaşı kartañ.
Keede al — kudum kızday kıyal kütöt,
Kılt berip, bir körünüp kaçıp ketet.
Özünö jarmaşkanga — japayı elik,
A kaçsa, butka orolot özü kelip.
Azgırıp keede karap, keede kaçat,
Keede al körbögönsüp oyluu basat.
Keede al bir karayt da, jüzün burup,
Köz kısıp, kızıktırat orn kurup.
Kartaybay, karıttı go dalay bekti,
Çuburtup, tögüp turdu türkün kepti.
Bir bek boldu düynödö özü baatır,
Söz — işinen tamırday taradı akıl.
Al Küntuudu — düynögö atagı aşkan,
Baktıluu, bardık jakta dañkı dastan.
Adilet, tüz süylögön, suray bilip,
Kalpı jok, sözü, oyu köktöy biyik.
Al bolçu akıl-oyluu, işke çapçañ,
Buzukka — küygön jalın, kaska — kapkan.
Tartınbay, işti adilet çeçe bildi,
Kün sanap anın dañkı arta berdi.
Eñ jakşı sapatı ele oşol bektin,
Öz oyun bagındıruu erkine iştin.
Biylikti sayasatka baylap jürdü,
Sayasattı biylikke kınay bildi.
Aga bar töp kelgendey akın sözü,
Okugandın açılıp — jetken közü:
«Er adamga araket, kayrat kerek,
Kek, kastıktı alıska aydaş kerek.
Kerek bolso kayrat, ıntaa eköö teñ,
Al eköönün teñ bolgonu erde jön»
Küntuudu ülgü ele uşul jaktan,
Kün menen Ayday bolup nurun çaçkan.
İlimdüünün bardıgın koluna aldı,
Bilimdüünü çakırıp işke saldı.
Kelişti köp jerlerdin akılmanı,
Akılı artık jandar anın baarı.
Koñşulaş ölkölörgö keñdik berdi,
Jan tartıp jakşıların işke böldü.
Öz işine kömökkö çegip saldı,
Kolu uzarıp, köñülü tınıp kaldı.
Bir jolu keyip kaldı oylop özü:
«Biyliktin işi tataal, açuu sözü.
Tüyşüktün köptügünön baş adaşat,
Akılduu adam kerek — jöndööçü bat.
Men üçün iş başkaruu barat oorlop,
Akılduu adam bolso, kömök bolmok.
Akılı tereñ bolso al adamdın,
Başkarıp ketçü bolso eldin baarın.
Adilet, ak köñül da — kerek uşul,
Özümö — köönü, sözü bolso çınçıl.
Tak kılıp buyrugumdu orun kılsa,
Ayttırbay içti, tıştı bilip tursa».
Ukçu emi köptü körgön sınçı sözün,
Köp jaşap, köp ötkörgön baştan işin:
«Akılduu jarDamçılar kerek işke,
İş üçün janın taştaar talap etse.
Taba alçu adam bolso iştin közün,
Akıl menen maksatka tez jetesiñ.
Köp bolso berer kömök, kubattuu bek,
Mıyzam tak, ölkö beypil işiñ da töp.
Ar bir işke jardamçı kerek delet,
Ayrıkça bek işinde — ötö kerek.
Bolboso jardamçısı ökümdardın,
Özü atkarat argasız, iştin baarın.
Andayda artat tüyşük, kündö tolgon,
Kırsıktarga batasıñ jalgız bolsoñ!»
Bul tuuraluu aytılgan çındık söz bar,
Akılmandın aytkanın tüşünüp al:
«Jırgalıñdın artınan kırsık kiret,
Kubanıçtı kubalap kaygı jüröt.
Dañkıñ kança çoñoyso, oşonço jük,
Baş çoñ bolso — a kiygen börküñ tüyşük!
Ökümdarga belgisiz bolboyt nerse,
Közü da, kulagı da bolso elde».
Jaramsızdı öz kolunañ jazalap,
Esi joktu — elden koydu tazalap.
Biylik kıldı, elin kamkor başkarıp,
Baktısı arttı kündön küngö dañktalın.
Kıraakılık — ar bir işke dem beret,
A biylikte — körögöçtük eñ kerek.
Sen bolsoñ körögöç da, sak da, kalıs,
Beypilsiñ, kırsık senden bolot alıs.
Bir akın aytkan söz bar bul tuuraluu,
Al sözdör uşuga töp, maanisi uluu:
«Sıymıkka, dañkka tete — kıraakılık,
Kurutkan dalaylardı — şalakılık!»
İşiñde bolsun taktık, kıraakı esep,
Köñdöylük eki düynö zıyan deşet.
Dardañdık adamdagı jaman adat,
Kapıstan duşmanınan ölüm tabat.
Bilin al jeñişçil er aytkan kepti,
Tak esep, amal menen jeñgen köptü:
«Ökümdar — oyçul, sak bol miñ bir ese,
Sak bol deyt şariat da koldon kelse.
Şalakı — jalkoolukka çökkön tutkun,
Kubattuum, jalkoo bolbo, sak bol, mıktım!»
Ökümdar jakşı bolso ölkö güldöyt,
Jırgalda baarı jaşap, kırsık bilbeyt.
Küntuudu başkarganda eli bayıp,
Kalıptır koy, börünü joşo jayıp.
Jaşadı maktoo menen oynop-külüp,
Duşmanı kelip turdu başın iyip.
Ayrımdar aga kelçü maanek izdep,
Ayrımın ümüt kuup kelçü küçtöp.
Kubanat akılmandın sözün ukkan,
Al sözdör — jerdin gülü jazda çıkkan:
«Biylik menen uluuluk urmattalat,.
Çındık menen ukuktu jürsö karmap.
Biyligi jakşı bektin — maktoogo teñ,
Andan da — zañı artık elge bergen.
Adilettüü bolup tursa bek işi,
Oşonçoluk jırgal bolot el içi.
El baktısı — bolso erdin kesibi,
Ömür boyu kuttuu bolot eşigi.
Baktıluu, elge ardaktuu ökümdarlar,
Egerde kişiliktüü bolso alar».
Al elin adiletke baştap koydu,
Düynögö atagı aşkan uluu boldu.
Dañkı artıp, ömür tilep düynö müldö,
Baktısı arta berdi kündön — küngö.
Düynö eli kelip turdu kolun sunup,
Joomarttık, baylıgına ulam tunup.
Bakıttın kuru menen kurçandı el,
Kozu menen jayıldı kök börülör.
13.AYTOLDUNUN KÜNTUUDUGA KIZMATKA ÖTKÖNÜ TUURASINDA AYTILAT
Akılman Aytoldu ugup oşol kepti,
Emgegin elge arnoonu makul çeçti.
Jaş bolçu, basmırt jana sıpaa ele,
Akılduu, köptü bilgen, oyçul neme.
Adam ele jüzü jarık, jıldızduu,
Sözü balday, taamay aytkan çındıktı.
Üyrönbögön önörlörü kalgan jok,
Al önörün işke aşırıp talgan jok,
Al özünçö küñgüröndü, aytıp çın:
«Önörüm köp, birok elden alısmın!
Nege mintip bul jerde işsiz jüröm,
Özüm barıp Elikke işke kirem!
İş kılam ökümdarga, payda agan,
Bekerpostun çepkenin silkip salam.
Aytışat akıl-estüü ökümdar dep,
Öz tüyşügün oorlop jürsö kerek!
İlimdüü ilimdüünü taanıy bilet,
Akılduu akıl barkın baalap jüröt».
Mındaydı akın aytkan ırga salın,
Al ırda asıl çındık bardıgı anık:
«Tüşünöt bilim barkın akılmandar,
Bilimdi sıylay bilet okugandar.
Bilçübü akılsızdar bilim barkın,
Bilimdi taanıy bilet estüü jandar!»
Aytoldu atı-tonun dayardattı —
Kızmat izdep, saparga jolun baktı.
Özünö kerektüünü kamdap alıp,
Jönödü Elik bettep, jolgo salıp.
«Dayarmın,— dedi özünçö — jakka bötön,
Ökümdar Eligime kızmat etem».
Bötön jer oor kelet köngönüñçö,
Akılman da mındaydan bolboyt çette.
Altındı, kümüştü da jıyna arbın,
Paydasın köröm deseñ sen alardın.
Uluu akılman, deñizdey tereñ bilim,
Adamdın aytkanın uk, o öspürüm:
«Kızmatka ötöm degen adam üçün,
Eki nerse eñ kerek, aga bul çın:
Eñ algaç kulandan soo, örgö çapsın,
Anan al ak emgekten baar tapsın.
Jana da altın kerek karmay barar,
Ak işte altındın da keregi bar.
Oşondo işte bolot tartip, taktık,
Bilgenge bardık jerde eşik açık!»
Anan al altın-kümüş saldı janga,
Boloor dep kıyındıkta janga payda.
Andan soñ uzak jolgo ketti jönöp,
Jol katar dalay konup, dalay tünöp.
Akırı jetti Eliktin ordosuna,
Köñül köksöp, arzıgan jayıñ mına.
Kıynalıp, arıp-azıp kirdi şaarga,
Jatarga orun çıkpayt, kenen şaarda!
Tünödü musapırlar jatçu jayga,
Muñaydı, kapa boldu, barbı arga.
Akılduu adam aytkan sözdü tıñda,
Akıldın uyuktkusu jatat mında:
«Jaşoosu kıyın bolot taanışı jok,
Japjalgız, dosu joktun — joldoşu jok.
Bötön elge kelgende eñ köp azap,
Jalgızdı jabırkatıp kaygı basat.
Jalgız jan — sokur sımal bilbeyt joldu,
Adaşsa — jemelebey sungun koldu!
Jolooçu çooçun elde unutulup,
Unçukpas kelin bolor — tilsiz duduk.
Akılduum, jolooçuga booruker bol,
Es aldır, içip-jegiz, körsötkün jol.
Konok tossoñ kabagıñ jarık bolot,
Konok tüşsö — üyüñö bakıt konot.
Adamga kerek dayım borukerdik,
Kömök barda — toskooldun baarın jeñdik!»
Aytoldunun bötön jerdi baskanı,
Kıynaluudan öñü tarttı kersarı.
Elder menen til tabışıp dostoştu,
Tündük taptı jaşoosu elge okşoştu.
Dos, taanıştı jakındatıp köböyttü,
Karı, jaşka birdey boldu, sözü öttü.
Oşol jerden bir belgilüü dos taptı,
Anı menen baarlaşıp, kep baktı.
Aytoldunun al dosu — akıl-estüü,
Köpkö süyküm — Küsömüş atı deşçü.
Aga açılıp Aytoldu ayttı kebin,
Maksatın jana özünün kim ekenin.
Attanıp tuugan jerden kelgendigin,—
Süylödü tökpöy-çaçpay bilgenderin.
Eliktin has — hajibi bolor ele,
Ersig attuu hanına jakın neme.
Küsömüş bir kündörü aga keldi,
Ukkanın, körgöndörün aytıp berdi.
Has — hajib anın sözün kayra surap,
Toluktap büt maksatın taktap ugat.
Küsömüş kayra baştan aytıp baarın,
Tuyunttu kim ekenin, maksattarın.
Has-Hajibdin Kusömuşkö
aytkan joobu
«Al kişi,— dedi hajib,— maga kelsin,
Betme-bet baarlaşıp jüzüm körsün.
Ökümdarga bildirem baarın taktap,
Kabıl alçu kündü al özü aytat».
Kusömuştun Aytolduga
aytkan sözu
Küsömüş andan çıgıp keldi jarkıp:
«Aytoldu, senin künüñ tuudu çalkıp!
Bargınıñ, has — hajibke özüñ kirgin,
Oyuñdu, maksatıñdı aytıp bergin.
Al dayar seni körüp, uguş üçün,
Baarın ayt, açık, taktap — al tüşünsün.
Men aga aytıp berdim aytkan sözüñ,
Aytaarsıñ menden jakşı anı özüñ».

Akıykatçıl bir adam aytkan eken,
Tüz keñeşti tüşünüp algın tereñ:
«Biröönün sözün aytıp süylögön bar,
Öz işin ar kim süyüp bolot kumar.
Adam bar oy-tilegi saga jakın,
A birok, bir özüñdöy bolo albaysıñ.
Eger sen özüñö ak bolom deseñ,
Ündöbö — özdön ötkön bolot beken?»
Aytoldu tonun kiyip, eşikti attap,
Küsömüş alıp çıktı joldu baştap.
Jakındap darbazanı açıp saldı,
Hajibdin kızmatkeri tosup aldı.
Küsömüş kirip ketip, çıktı kayra,
Meymandı çakırıştı kirçü jayga.
Oturguzup törünö, Hajib anı
Sıy körsötüp, kebine kulak saldı.
Hajibdin aytolduga
bergen suroosu
Aman-esen jettiñbi?— dep suradı,
Jatkan jeriñ jayluubu?— dep suradı.
Barbı deyt — bizdin jerde dos-tuuganıñ
Köz bolçu jakındarıñ, içer aşıñ.
Suradı oy-maksatın, kılar itsşn,
Özünön kanday jardam kerektigin.
Aytoldunun hajibke
bergen joobu
«Urmattuu hajib,— dedi kepke kele,—
Küntuudu degen han bar deşken ele.
Alıstan ukkam dañkın düñgürögön,
Akılı, bilim, sözü biyik degen.
Maksatım eşigine eptep jetüü,
Alımça ak dilimden kızmat etüü.
Hajibke sözüm öön bolbos beken,
Elik dañkın çıgaruu oyum desem».

Hajib daroo Aytoldunu jaktadı,
Til jetkençe kasietin maktadı.
Jüzü jarık adamdardan tüñülbö,
Akniettik — dedi Hajib,— türüñdö.
Jaktırdı jürögünön, diti menen:
Elikke kızmat ötöör adam eken.
Estep al: süyüü jolun kılgan sabak,
Süyüünün közü sokur deşip kalat.
«Süygönüñ kılgan künöö az körüiöt,
Kas kılsa kılday künöö — too dep bilet».
Buga bir dalil söz bar el içinde,
Ugup al, adeptüü jan, bolgun kübö:
«Süygön soñ baarı sonun bolup çıgat,
Zamatta büt künöösü unutulat.
Süygöndö baarı ordunda, sonun sapat,
Közdörüñ kemçiligin körböy kalat».
Hajibdin Aytolduga
aytkan joobu
Hajib ayttı Aytolduga: «Küt emi,
İşen maga iygilik köp keleri.
Elikke aytıp baram sözdörüñdü,
Özü aytat kabıl alçu saat, kündü.
Algaç ugup al bilsin, özü — anan,
Çakırat, atak-dañktı beret sagan.
Keregim tiyse, dagı men dayarmın,
A tügül, jan dilimden atkaramın!»
Anan da köpkö süylöp jakşı kepten,
Kömökkö, belin buun turup ketken.
Elde bar kanday ukmuş azamattar,
El tiregi, el üçün taymanbastar!
Tıñşaçı, eç kaletsiz aytkanı çın,
El başkarıp, söz bilgen azamattın:
«Bak konup, eger biröö tak algan soñ,
Jakşı mıyzam, tartipte başkaruu oñ.
Biröögö tiygen bolso biylik küçü,
Boorukerdik dayıma bolsun işi!
Al bolso el talabın jazbay tapçu,
Sözü toktoo, işi oñ bolgon jakşı.
Aynıma bakıt özü: bir körsöñ jok,
Bir kötörüp, bir kayra taştama şok.
Ayköl bol, bakıt degen aynıma azap,
Bügün tursa janıñda, erteñ kaçat!
İşenbe öz baktıña! Bolbo ınak,
Eşikten özü kirgen, özü çıgat!
Baktıluum! Dayım jolduu jaşaym deseñ,