Kara şumkar - 21

Şergazı Mırza torunu mından murun da neçen jolu körüp jürgön. Attı joldun çetine
çıgardı da, jabuusun kayrıp soorusun açtı.
— Atıñ jatıp kalgan eken, bul at seni ketirbeyt go Şambet, — dedi Şergazı.
Şambet aga karabay joluna tüştü. Şergazılar bir kır aşkandan kiyin, joldon burulup
sazga at çaldırıştı. Şambet Mırza torunun eer tokumun büt şıpırıp jaydaktadı. Oturup
tura kalıp, kayra-kayra tiktep tegerene basıp, attın ar jak-ber jagına çıga berdi.
«Bul at seni ketirbeyt go Şambet, jatıp kalıptır». Bul söz jürögünün başında turup
aldı, içinen süylöndü: «Oy toboo... Kapıray!.. Şergazının menden artıkçılıgın kara?!
Iras ele at jatıp kalgan tura. Jünün salıp, sarı jılanday jıltıldap, sazdın ar kaysı
dömbül baştarınan ulam bir tiştep üzüp, şıpıldap jerge toktoboyt. Janıbar! Tınçı ketip
tabına kelgen eken. Koy, Belek! (Belek Mırza torunu takay çaap jürgön bala) kayra tartalı».
Şambet kayra kelip elge koşuldu.
***
Attar ertesi künü çabıla turgan boldu. Mırza toru menen Şambetti top arasınan
Şergazı alıstan kördü da, joldoştoruna karap koburadı: «Karagıla, tigi tıt sakal kayra
keliptir, atında eki ayıp bar, bilse çıgarat, bilbese kaltırat». Kanday ayıp ekenin
joldoştorunun biröö da suragan jok. Şergazı da aytkan jok.
Sayapkerler külüktörün keçki suutuuga dayardap jatkanda Şambet mırza torudan tüşkö
çeyin bir ter aldı. Dal tüştö köl jeegindegi jaşañga toyguzup, jumşak kumga oonattı.
Şergazı munu da baykap turdu. Keçinde el katarı kayra suutup jönödü.
— Taptı — dedi Şambettin araketin baykap turgan Şergazı joldoştoruna. — Mırza
toruda eki ter bar bolçu. Kayran tıt sakal. Kıyın eken. Atın oñuna salıp ketti.
***
Çoñ-Döbö. Köl ayagı. Bolgondo da berki öyüz. Tölöktün beline jakın. Bul Soñ-Köldün
belgilüü jeri. Jaratılışta türkün kızıktar köp emespi. Köldün kılaasına jakın tüptüz
jerden tompoyup öydö kötörülüp too bolgusu kelip, anan too bolo albay kalgan soñ açıgan
kamırday kööp borsoyup barıp turup kalgan döbö. Aga tuştaş köldün oşol jakkı çetinde
agıp kelip toktogon üzük sıyaktuu Baatay aral jatat. Baatay araldın bir burçu kurgak jer
menen kol karmaşıp turat. Baatay aral kaz, ördöktün mekeni. Baatay aralga jazda barsañ
ördök, kazdın kıygaç töldöp jatkanın körösüñ. Uya baskan kaz-ördöktör taman aldıñan «bar»
dep uçat. Kazdıkı je ördöktükü ekeni belgisiz, çıyıldagan balapandar koyuu çıkkan kalıñ
çöptün arasında kumurskaday jaynayt. Anan tirdenip, kanat-kuyrugu jetilip enesin eerçiyt.
Suuda süzgöndü üyrönüşöt. Kokus korkunuçtuu bir nerseden çoçuganda je özülörünçö ele
uçkusu kelip «dür» dey tüşsö köptügün oşondo körösüñ, kündün betin berbey kalkalap, jerge
kadimkidey kölökö tüşö kalat. Oşentip kayta-kayta uçuşup, kayta-kayta kölgö çalpıldap
tüşö berişet. Tajaşpayt, çarçaşpayt. Oşolordu karap turup özünçö bir ırahatka batasıñ.
Alardın uçkanın, alardın köl üstündögü tamaşasın köz irmebey körüp turguñ kelet. Ayrıkça
birin-biri kubalaşıp oynogonuçu, ananayındardın, anısı da öz aldınça bir kızık.
Soñ-Köldögü at çabıştı körgönü kelgen el oşol Çoñ-Döbönün aylanasına kün çıkkandan
tartıp çoguluştu. Eldin etegi Baatay aralga çeyin jayılıp, çeti Kuşmurunga jete serpildi.
Botokandın baybiçesi aş bererdin aldında tüş körgön eken. Baybiçe baldarı menen
tuugandarın üyünö çakırıp alıp, tüşün joruttu.
«Baatay aralga bizdin eldin jılkıların toltura kamagıla. Meyli miñ, meyli eki miñ
bolsun. Baş bayge — araldagı jılkı büt degile, menin tüşümö ayan berdi. Çoçulabagıla,
özübüzdün at çıgat, bayge özübüzdö kalat».
Mına bügün dal oşondoy boldu. Baybiçenin aytkanınday kalıñ jılkı aralga jık toldu.
Jılkılar biri-biri menen söykönüşüp, birinin kuyruk jalın biri jalmalap jatıştı.
İrimdin imerilgen aylanpa suusunday köp jılkının orto jeri çuñkurayat. Timele
çurkuragan kara taan. Köl menen araldın ezelten berki eesi bolgon kaz-ördöktör kamalgan
jılkıga aralın boşotup berip kayda ketkeni dayını jok. Anda-sanda gana çalgınçılardan
beter birin-serini zıpıldap uçup kelişet da, kayra ketişet. Sıyagı alar araldın boş emes
ekenin baykap ketip jatışsa kerek.
Çabıluuçu attar çubatuudan ötüp uzak ketkenden kiyin adattagıday Şergazını el
tegerekteşti.
— Şergazı emne deer eken?! — moynun sozup, kulagın tosup, tikireye tiktegen köpçülük.
Oşol eldin arasında Botokandın baybiçesi jibergen tıñdooçu Şergazıga jabışa
kalçuday koltuguna kınalıp, ötö jakın turat.
«Bügün eki toru at uzak salgılaşat. Ölbögön jerde kalışat. Jandarın üröyt. Eregişip
çurkaşat. Eköö teñ kıl tabında. Kimisi çıgaarın bilbeym. Üçünçü at Murataalının boz
çaarı bolor. Törtünçü bolup Botokandın öz atı kelet». Şergazı dal uşunday daana aytıp
taştadı. Şergazının bul sözün ukkan Botokandın baybiçesinin tıñdooçusu tün jutup ketken
jalgız karaanday bolup eldin koyuusuna siñip jok boldu.
Bul aşka Jumgaldan Janazardın toru atı da kelgen. Toru at — ataktuu külüktördön. Bul at
da Şergazıga kunanınan beri belgilüü. Ayagı Talas, başı Çüy, At-Başı, Narın bolgon
jerinde neçen çabılgan at. Birde birinçi, birde ekinçi bolup baygeden kur kalbay jürgön
külük. Janazardın kolunda jok, narı jardı, narı bukara bolgonduktan, mınday ataktuu
attın eesi boluuga akısı jok da. Oşonduktan Janazar bar bolgonu üç jıl gana toru atka ee
boldu. Andan kiyin atın zöökürlör tartıp ketken. Bul aşta toru atka sayaktın manabı
Mırzabek ee boldu. Mırzabekke Janazardan Koçkordun boluşu Kanat alıp bergen eken.
Attardı Çoñ-Döbödön köldün kün batışın közdöy imerilte aydap olturup, Kara-Keçenin
sayınan ötkörüp, anan arkı öyüzünö salıp kayra ıldıy jeektetip, köldün tündük tarabın
boyloto sürüp, arkı Narın jakkı uçu üç tulgadan koe bermek boluştu. Oşondo Çoñ-Döbö
menen Üç tulga öyüz-büyüz, tuşma-tuş bolo tüşöt. Kıskası, külüktör köldün ayak-başın toluk
bir aylanıp kelet.
Şambet özünün jakın agası Ibıkenin Buka toru degen atı menen tüpkü süröögö barıp,
Kara keçenin sayının berki kırında turdu. Birindegen külük attardın karaanı arañdan
zorgo tüş ooy beşimge jakın bül-bül köründü. Biyikten kulagan jalgız taştay anda-sanda
jerge bir tiyip alıstan-alıstan kelatkan bir karaandın elesi körünöt. Bir azdan kiyin
oşol eles uçup-küyüp Şambettin eek aldına kirip keldi. Boz çambıl bolup topurak-çañga
juurulgan attın janına kelgende arañ taanıdı Şambet. «Mırza toru, özünün Mırza torusu».
Artında at jok. Degele bir da külüktün dayını bilinbeyt. Mırza toru bul jolu attardan
bötönçö bölök bölünüptür. Şambettin süyüngönün suraba? Emne kılaarın bilalbay aylası
ketip, apkaarıy tüştü. Jürögü buurukkan kulunday tuylayt. «Düpö-düp, düpö-düp». Çekesinen
akkan muzdak ter jaagı ıldıy kuyulup, kalıñ çıkkan kılkanduu arpaga jayılgan suuday koyuu
sakaldın arasına jıljıp kirip bilinbey jok bolup jattı.
Şambet attın aldınan çıgıp toktottu. Buka torudan şapa-şup uçup tüştü. Mırza torunun
çambılala köbüktöngön közdörünün tegeregin çöntögünön jüz aarçısın suurup çıgıp, öz
betinen akkan terdi aarçıbastan murun, şıpıldatıp sürüp jiberdi. Şambettin jürögünün
dübürtü Mırza torunun dübürtünön kem emes. «Türs-turs, türs-türs, dik-dik, dik-dik». Anan
şaşa süylödü:
— Belek aylanayın oozun jıy! Artında at jok turbaybı? Şaşpa!.. Jay jürüp oltur.
Tizginiñdi eerdin kaşına bekem oro! Boşotpo! Belek Şambetti körgöndö ereerkey tüştübü,
kaltaarıp ketti:
— Korkup baratam! Tizginge alım jetpey koydu! Kolum karışıp kaldı! Mırza torunun
bügünküdöy çurkaganın birinçi körüşüm! Eerdin üstünö toktoy albay koydum. — Mından
başka Belekten ün çıkkan jok. Şambet şaşkalaktap tizgin burup, attı jolgo saldı. Körsö
Mırza toru üç-tört kündön beri ulam çabılıp, ulam suutu jep jatıp, kıl tabına kelip
kalgan tura. Munu keçee dasıkkan sayapker Şergazı bile koyup: «Bul at seni ketirbeyt go,
Şambet» degeni uşul tura.
Mırza toru uzagandan uzay berdi. Buka torunu borbuylata basıp-basıp alıp, aldı
kiyinin karabay artınan Şambet udaa jönödü. Al içinen koburap, at üstünön özünçö
küngürönüp baratat: «Baatay aral, kalıñ jılkı!» Baatay aral, kalıñ jılkı!» Mından başka
eç nerse anın oyuna tüşkön jok.
Jok. Añgıça bolboy Janazardın torusu Şambettin on jagınan kuuşurulgan ılaaçınday
«şuu» etip ötüp ketti. Tigil attın ilebin körgön Şambettin jürögü oozuna kaptala tüştü.
Aldındagı Buka toru da ala-sala külüktördü şaştırgan kurç da, jügürümdüü da jılkı ele.
Çoñ-süröölördö attı eki-üç jolu tartçu. Al emi azır Buka toruga emne boldu?.. Kapkaydan
kelatkan attan tınç söök turup, butun buuganday tıbırap bir orunda kaldı. Degi janaşsa
bolo Janazardın torusuna?!..
Şambet at üstündö ketip baratıp öz sanın özü eki-uç jolu çaap-çaap aldı, anan bakırıpbakırıp jiberdi: «Kokuy-kokuy! Oozun jıy dep emnege ayttım eken Belekti! Bul at jan
koyboyt go, uçup baratat!» Şambet Janazardın toru atının artınan eki közün albay eerçiy
karap, Buka torunu koygulakka alıp baratat. Anın bakırganın Buka torudan başka eç jan
ukkan jok. Şambettey neçenderdin kızıgına batıp kelgen, mındaylardın dalayın
başınan ötkörgön, jeeligip jelpinbegen, jamandıktı da, jakşılıktı da, açtıktı da,
toktuktu da, bardıktı da, joktuktu da, kalıstıktı da, zorduktu da, zulumduktu da, adilettikti
da, süyünüçtü da, ökünüçtü da — birin ılgabay teñ sanap baarın batırgan, baarın tüpkürünö
tereñ çögörüp saktagan Soñ-Köl gana meltirep jılmaya karap, tımızın külümsürögöndöy
boldu,
Eki beles aşkandan kiyin taman astındagı joldun öyüz-büyüzündö eköö eki jerde eki
bölök tamtañdap ordunan tura albay jatkan Mırza toru menen Belekti kördü Şambet. At
menen balanın oozu, murdunan kan ketken. Ala sala körgöndö Şambettin bütkön boyu jürögünö
bıçak takala kalganday «dür» dey tüştü. «Baatay aral, kalıñ jılkı» oozunan badıraktay
çaçılıp ketti. Öz közünö özü işene albadı. A degende Belekti, anan Mırza torunu turguzup es
aldırdı. Anan köptö barıp talma oorusu bar adamday esin jıydı. At da, bala da arı beri
temteñdep ayagı menen tik tura alışpay baştarın şılkıytıp kalçıldap, ulam jıgılıp
kete jazdap jerdi közdöy ıkıs berip jatıştı. O kayda, dalaydan kiyin es alıştı.
Janazardın toru atın uturlap toskon Mırzabek boluş toptoşkon jigitteri menen attın
ölügünün üstünön çıktı. Toru attın ooz omurtkası omkorulup, jülünü üzülüp ketiptir. At
çapkan bala da jerge katuu tiygen eken: «Koydurdu» degen sözdü tiştenip jatıp, küç menen
arañ bölüp-bölüp ayttı. Añgıça bolboy Murataalının boz çaarının jıgılganı uguldu. Anı
da biröö koyduruptur.
Mırzabek boluş atının ölügün tiktep-tiktep turup, anan eçkirip-eçkirip ökürüp
jiberdi. Aga koşulup koşomatçı jigitteri da ızı-çuu tüşüp ökürüştü. Mırzabek: Baatay
araldagı kalıñ jılkılar koluma tiybey kaldı dep ökürdübü, je külük atının küyütünö
çıdabay ökürdübü, aytor, öküröörün ökürdü. Oşol top içinen suurulup çıgıp bir akın:
Anday toru at eldedir,
Baası bir jüz teñgedir
Ölgön atka ökürgön,
Manap bolboy jerge kir
Aman bolso Kanatıñ,
Dale beret toru atın dep ırdap koe berse bolobu?! Attın ölügünön da Mırzabek boluştun
jürögünö tigi akındın ırı jaanın jebesindey sayıldı. Mırzabek şıldıñdap
ırdagandıgı üçün akınga korduk körsötküsü keldi. Birok el akındı koldop ketti. Al akın
Moldo Kılıç bolçu.
Küügüm talaş oşol jazda bıçılgan Botokandın özünün kanduu but kök bıştısı maraga
birinçi bolup keldi. Anı joldon «koydurup jıkkan jan» bolboptur. «Baatay araldagı»
kalıñ jılkı örüşün bet alıp «çur» dey tüştü. Araldın beti boşooru menen ördök-kazdar
uçun kelip öz mekenin özülörü eelep kalıştı.
«Kasiettüü baybiçenin tüşünün töp kelgenin kara?!!»
[1]
Bata — çoñ çabış bolgonço attardı sınap, çakan bayge sayıp çabıla bere turgan
oyundu «Bata» deyt.
[2]
Kemege jarış — mayda bayge.
ALBAÇININ KARA BOZU
— Albaa-albaa-albaa!..
Alıstan-alıstan üzülüp-üzülüp, anda-sanda sozolongon ün ugulat. Bul dobuş jakındagan
sayın eşikten da, üydön da baldar jügürüp çıgışıp, ürkkön kozularday udurguyt. Anan
çogulup toptoşo tüşöt da alar da kıykırışat.
— Albaçı kelatat, albaçı kelatat?!.
Albaçının arabaga koşkonu — boruktun küñ jiligindey bolgon tuytuygan togolok kara
ooz asıy. Örköçündö tebeteydey tompoyup ölüü jooru körünüp turat. Kır arkasınan soorusuna
çeyin jele tartıp sozulgan kırçañgısı da bar. Albaçının amalın kör. Degi ele koy!
Bolboyt!.. Kırçañgısın jımsaldap kızıl-jaşıl tür salgan çaçıluu kooz jabuu menen üstübaşın bilgizbey çümböttöp alıptır. Moynundagı şalkıraak tagılgan sarı kolo koñguroo
araba kozgolgon sayın alda kaydan şañgırap baldardın delebesin kozgoyt. Anısı az
kelgensip kara bozdun başın ak sayma kulakçın menen tısıraytıp kulakçındap koygon.
Isık-Atanın oozundagı Jal arıktı boylop çaçırap kongon kalıñ ayıl. Oşol ayıldın
birinen sala birin aralap, anda-sanda atına şapalagın üyrüp, arabasın kıldıratıp albaçı
dungan kelatat.
Arabanın aldı-artında topuragan mayda baldar. Baldardın arasında jıñaylagı da bar,
jılañbaşı da bar, jılañaçı da bar. Alar albaçıdan eki közün alışpayt. Joldun
tamanındagı burkuragan boş topuraktı keçe çurkaşıp, çañın asmanga çıgarışat. Anan
jabalaktaşıp birinen sala biri albaçıga suroo berişet.
— Bayke? Albañızdı emnege satasız?
— Terige, çapkilge[1], jüngö.
Baldar kayra kıykırışıp, tızıldagan boydon üylörün közdöy jönöşöt.
— Teri, jün, çapkil! Teri, jün, çapkil!
Üydön eneleri jün, terilerin koltuguna kısıp, albaçını bet alıp baldarın eerçiy
basışat. Albaçı algan buyumdarın irettep arabasının artına jıyat da, anın orduna
tigilerge tieşelüü albasın kadaktap beret. Baldar koldorundagı albaların biri-birine
körsötüşöt. Kultuñdaşat. Et-betine batpay kuduñdap kubanışat. Albaçı andan arı da
kıykırıp jönöyt.
— Albaa-albaa-albaa!
Oşentip kıykırıp kelatıp, albaçı Şergazının aylına da jete keldi.
Albaçı bul örööndögü ayıldı da neçen aralagan. Kara boz eköönö bıyaktın eli da taanış,
jolu da taanış. Alardın şaşılışı jok. Birde toktop, birde jıla beret. Kara bozdun bir
jaman jeri, saal şal kamçıraak. Köbün ese şapalakka süyönöt. Kol kötörgöndö gana bört-
bört jelgen bolot. Bolboso könümüş kalıbın jazbayt. Albaçı buga da makul. Al atının
kaşañdıgına taarınbayt. Kara bozdun oyu menen bolot. Bolbosko aylası kança? Kara bozdun
şıpkalgan küçü oşol. Andan arı sıksa da eç nerse jok. Mından başka atı bolso albaçı
topusun kökkö ırgıtpaybı?
Oşol kunü Şergazının üyündö toptoşkon el köp ele. Küzgü at çabıştın kamı. Külük
sınatuu, tap üyrönüü, sayapkerden keneş aluu.
— Albaa, alba, albaa!
Mına, albaçı da kelip kaldı. Dagı bul ayıldan jügürüp çıgıp jabalaktagan baldar.
Dagı terisin süyröp, jünün koltuktap, kiçinekeylerin kolunan jetelegen eneler. Şergazı
baş bolup bir joon tobu albaçının arabasın tegerekteşti. Şergazının közü arabadagı
tüytuk Kara bozdu teşe tikteyt. Anın ar jak, ber jagın karap imerilip basat. İçke tüşçü
ordoçuday imere toorup, Kara bozdon eki közün albayt. Bul ayıldan soodası bütüp, albaçı
arabasın dagı jıldırdı. Şergazının tınçı ketti. Al çıday albadı. Albaçını uzatpay
kıykırdı:
— Oy, albaçı, tokto.
Albaçı kara bozdun tizginin jıydı. Artına kılçaydı.
— Neme boldu?!
— Eçteke bolgon jok.
Şergazı albaçının közünö karap, oyluu jılmaydı da surooluu tiktedi:
— Atıñı satasıñbı?
— Jalgız attı satıp, arabaga ne koşodu?
— Men orduna çoñ jakşı at berem. Arabakeç, balban aygır. Kança jük salsañ oşonço sal.
Baarın tartat. Seniki emne, kiçinekey, tüytük. Arabadan bat çıgat.
Albaçı bir az oylono kaldı, anan Şergazını karadı:
— Seniki kanday at?.. Körsö kerek?!.
— Men azır kelem. — Şergazı üyün közdöy şaşa basıp, mamıda baylanuu turgan çoñ jal
toru aygırdı jetelep keldi. Toru aygır toru aygır eken. Degi kudaydı karabagan zor jılkı.
Albaçının Kara bozun böktörüp koyso kötörö çurkaçuday. Buura kökül, atan san. Butu
pildikindey joon. Beline artılıp basmayıl jetçüdöy emes. Tuyaktarı tabaktay, bulçuñdarı
ayaktay.
Aygırdı körgöndö anday attan közü katkan albaçının eki közü jaynay tüştü. Jaman atka
jakşı at ayırbaştayt degen üç uktasa tüşkö kirbegen joruk da. Albaçı süyüngönünö çıdabay
külüp jiberdi:
— Boldu!.. Ayrıbaş kıladı.
Albaçı Kara bozdu arabadan boşotup, ürtügün sıyrıdı da Şergazıga berdi. Şergazı
toru aygırdın çılbırının uçun albaçıga karmattı. Albaçı toru aygırdı alganına süyündü.
Şergazı kara bozgo jetkenine kubandı.
Sooda büttü.
***
Albaçı keteeri menen oşerdegi çogulgan top el Şergazının Kara boorun tegerekteşti.
Kabırgası arkayıp, birden sanalat. Arık. Kırçañgı. Joor. Kuyrugu ısılı-suuktan buzulup
bökön boluptur. Sopol tartıp jıdıp, çubalıp tüşüp turat. Baykuş kara bozdu üstündögü kooz
jabuusu gana bilgizbey beşene rabdalın jaşırıp turgan eken. Anı albaçı sıyrıp ketken
soñ tamtıgı çıgıp, pardası orkoyup açılıp kalsa bolot da. El birinen-biri ötüp duuldaştı.
— E kokuy kişi, munu emne kılasıñ?!.
— Oy, toru aygırdın bir sanınan sadaga ketsin uşu!..
— Bul külük bolup emneni kıyratat?!.
— Uşu çurkabay kara jerge kirsin,
— Kayran toru aygır?!. Uşu jamanga kor boldu ee?!
Şergazı kauhar taap alganday süyünüp, jadırap-jaynap kultuñdadı:
— Siler bilgençe kaçan?! Bul — mee jok külük.
***
Jaz aldı menen Şergazı Kara bozdu köktömgö agıttı. Jogotup jibergendey ümütün üzüp,
oşol boydon esinen çıgarıp taştadı. Anda-sanda gana jayloogo katışkandardan surap koyup
jürdü. Jayloodon mal jakaga tüşköndö ar kim jalgız-jarım koşkonun ala baştaştı.
Şergazı jılkının içinen Kara bozdu körgöndö kubanıp ketti. Janıbar. Tolgon eken. Meyli
adam, meyli mal köñülü össö oşo da. Arkardıkınday eki közü bajırayıp jaynayt. Jündörü
kara küröñ tartıp, kaltardın bermet kılınday jıltıldap kulpunup turat. Jılkıdan
bötönçö suluu. Adam tike karay albayt. Köz uyalat. Beli tüp-tüz. Üstünö kişi jatıp uktaganday.
Jayloonun een töründö ottop jürüp, köñülü öskön okşoyt. Çöyçök alıp, tunuk semiriptir.
«Bayagı albaçı arabaga çekken kaşañ Kara boz» dep adam oozu barıp aytkıday emes. Jonu
kulundukunday taza. Joor menen kırçañgıdan barmak basım kalbaptır. Enesinen kayra
törölgönbü, özgörülüptür janıbar.
Oşol jılı küzdöy meyli at çabış meyli jeke jarış bolsun, Kara boz aldına jılkı
salgan jok. Damamat birinçilikti eelep jürdü. Şergazı andan kiyinki jıldarda da Kara
bozdu köp çaptı. Bayge albay kuru kalgan uçuru bolbodu.
Çüydün Kegetisinde ataktuu Eşikbaydın aşı boldu. Kegetinin öndürü elge jık-jıyma.
Çuy boorundagı külüktördün baarı büt keldi. Baş baygesi eki toguz, on jambı. Ekinçi atka
bir toguz. Kalgandarına andan azıraak bayge koyuldu.
Şergazı Kara bozun balası Nıyazkuluna mingizip at çubatuudan ötkörttü. Külüktör keteeri
menen ayıldan eerçiy kelgen tuugandarı Şergazını tegerekteşti.
— Şeke, Kara boz kanday?
— Bügün namıs alıp bere alabı?
— Atañdın körü uşul Sasıkbaydın malın aldıga salıp aydasak!..
El üstökkö-bostok toptoşup, birinin artınan biri teminip, Şergazının tegereginde
çokmoroktoşot. Bügün Şergazının münözü baştagıday emes. Köñülsüz. Bul sapar «Kara boz
sözsüz çıgat» dep kese aytalbay olturat. Al kandaydır bir attan şek alganday ebep jip may
kılgırgansıp turup aldı. Anan köptö barıp eldin suroosuna joop kaytardı:
— Baykadıñarbı, attardın içinde bir çalış jeerde at baratat?! — Eldin bir tobu:
«baykadık» degendey başın iykedi — Şegim oşondo. Al Keminden keldi. Ömürzak
taptaptır. Men bilgenden Ömürzak Çüy boorundagı sayapkerlerdin aldı dese aldı. Külüktün
tabın bile koet. Attın jayın menden köp suraçu. Jılkı bolgon jerine bötönçö şıktuu.
Külük at degende ıkşıp kalat. Et betinen ketet. Ömürzak jeerde attı tabına keltirip
keliptir. Anın üstünö jeerde attın külüktügü menin Kara bozuman alda kança öydö.
Şergazı toktolo kaldı da anan sözdün ayagın kayra uladı:
— Emi mında bur iş bar. Attardı Keñ-Buluñga jetkire sürüp koe berse jeerde at alıs
kelet. Kokus berki Ak Beşimden koe berse anda Kara boz eşik-tördöy arañ çıgat. Eger AkBeşimden eñkeytip koe berse, anda Kara boz jeerde at menen suuluktaşıp maraga teñ kiret.
Bayge talaş bolot. A balkim çır çıgıp ketişi da ıktımal.
El düüdüröñdöy tüştü. Añgıça: «Attardı Ak-Beşimdi eñkeytip koe beret eken» degen
kabar ugulup kaldı. Maranın tuusu Boz sekinin üstündögü kaşatta jelbirep turat. Anın
janına jan jolotpoyt. Jakındagandı alda kaydan kaçırışıp, saygak kuuganday kubalaşat.
Erteñ menen aydalgan attar tüşkö jakın keldi. A degende alıstap bülbüldöp çıgıp
kelatkan attın karaanı köründü. Külük çapkandardın moyundarı uzargandan uzarıp baratat.
Eki üzöñgüsün butunun başı menen teep, kokoe ıldıy jaktı tikteşet. Kee birleri itelgidey
tetiri salat. Biyik döböçölördü közdöy çabışat. Jalañ sayapkerler menen at eeleri mınday
tursun köpçülüktün esi-dartı tömön jak.
Bayagı jalgız karaan jakındagandan jakındadı. Jok, añgıça bolboy anın artınan dagı
bir sozolongon eles köründü. Al ırgıtkan taştay zuuldap, urunup-berinip janın janga urup,
berki aldıñkı attan da katuu kelatat. Çıkkan at eldin ayagına iline tüşköndö oşo taraptan
çuu kötörüldü:
— Albaçının Kara bozu, albaçının Kara bozu!
Anın artınan sürö kelatkan kemindiktin jeerdesi eken. Topko jakındaganda
murdagısınan da katuu çurkadı. Körsö, çuu kötörgön jılkı tura. Tigi köpçülük eldin
kıykırık-süröönün ukkandan kiyin Kara bozdun takımına uçup kongondoy jabıştı. Bat ele
eki at maraga çukul kirip keldi. Üstündögü baldardın tizeleri kagışıp üzöñgülör urunuştu.
Eek aldında mara. Maraga koşunan ajırabay eköö birdey, kılday teñ kelip tiydi. Jeerde
attın sayapkeri Ömürzak bakırıp jiberdi:
— Attigin ay! Mara dagı bir az eşik-tördöy alıs bolgondo emne?!.
Bayge talaşka tüştü. El çuuldap jatat.
— Birinçi bayge menen ekinçi bayge koşulup, eki atka teñ bölünüp berilsin!..
— Jok. Anday emes. Eki bayge koşulsun. Kara boz menen jeerde kayra çabılsın.
— Eköönün kimisi çıksa oşonusu alsın.
Eki at kayra çabılsın degende Ömürzak jantıgınan ketti. Al jeerdesinin külüktügünö
da, küüsünö da işenip turat. Jana bir az bolgondo emne? Kara bozdu okustatıp koymok.
Çınında kayra çabışka Şergazı köñülsüz bolçu. Al Kara bozgo köp işene albadı.
Baygeni teñ bölüp alsak degen oydo turdu. Kara bozdun jeerde attan kalaarına sayapkerdin
közü daana jetip turat. Talaş-tartışta Ömürzak tarap üstömdük kılıp ketti. Anı küç
aldırgan — aş bergen tarap. Ayıl oşolorduku, el oşolorduku. Şergazılar ançeyin gana
tömönkü elden kelgen sıy meymandar. Bayge aralaştırıldı. Eki at kayra çabılmak boldu.
Şergazı kara bozdu şar suunun jeegine alparıp jaydaktadı. Adegende sooruga, anan eki
kaptaldı muzdak suu menen çakalap urdu. At bir az çıyrıktı. Şergazı topton alıs bölündü
da alıştın jeegindegi alıştın jaşañga Kara bozdu özü jetelep otkozdu. Anın bul
jalgızdaganında jaşıruun sır bar boluçu. Şergazı Kara bozdun oozdugun çıgargan emes. At
başın jerge salıp jutungan sayın suulugunan süyöp öydö tartıp jürdü. Tumşugun jerge
tiygizgeni bolboso, bir tal çöp üzdürgön jok. Jön gana toñkoçuktatıp, jer süzdürüp jetelep
turdu.
Şergazının bul amalın Ömürzak bilbey kaldı. Al atın üşük çalıp ketken alısın kök
çöpkö jaydaktap koe berip kursagın kampaytıp saldı.
Bir azdan soñ Şergazı Kara bozdu suuga alıp jönödü. Al suunu da toluk içirgen jok. Şar
akkan jerinen oozdugu menen üç-tört kaptırıp-kaptırıp kayra tartıp aldı. Munu alıstan
baykap turgan Ömürzak jeerdeni suuga oyu menen koyö berdi. İçi ısıp turgan at muzdak suudan
kere juttu. Topongo toygon uyday eki kaptalı kampayıp çıga tüştü.
Şergazı jem baştıktı kap ortolop Kara bozgo jem ildi. Bul daana jemdin özü emes ele.
Anın içinde togolok dan jok. Maydalangan gana kurgak betege bar boluçu. Şergazının
mınday «bukturmaların» Ömürzak eles albadı. Anın oyuna eç nerse kelbey Şergazı emne
kılsa oşonu kılıp jattı. Jeerde atka şaşa-buşa beş koçuş jem ilip jiberdi.
Eki at kayra çabıldı. Birok, murunku çegine jetkire aydalgan jok. Buga eki tarap teñ
makul boldu. Köptön kiyin attardın karaanı köründü. Kara boz alda kayda kelatat. Alıs
çıgıptır. Al murdagısınan da katuu çurkap algan körünöt. Jerge jukpayt.
— Bügün buga kanatı menen kuş uçup jetpeyt!..
Izı-çuu. Kıykırık. El duuldayt. Bir joon tobu dabırata çapkan boydon elden ötüp
ketken Kara bozdun artınan ketişti.
Oo kayda! Köptön kiyin köl-şal tüşüp terge çömülgön jeerde at keldi. Jarılıp ketçüdöy
içi dardayıp köpkön. Eki kapşıtı üylögön tabarsıktay tarsayat. Bayagı üşük çalgan balırday
kök çöp, arpanın büdürlörü kuyrugunun uçu menen teñ atat. Anı körüp turgan Şergazı: «Tabın
bilbese oşo bolot da» dep tim boldu.
[1] Çapkil — içten tüşkön kozunun jılbırskı körpösü
UYÇU KARAGER
Nıyazkul uylardı jayıttan erte kozgodu. Tañ atkandan tartıp köz açırbay tögüp turgan ak
jaandan da bügünkü Kök-Döbödö çogulgan uyçu-koyçulardın şıldıñı Nıyazkuldun ötmö
katarınan ötüp, es tartkan balanın denesin içirkentti. Nıyazkul üygö ıldam jetüünü samadı.
Mına, al dal oşondoy kıldı. Aldındagı kaşañ karager asıydı, uçun çakıldak kılıp algan
uzun örümdüü kamçısı menen borbuylata-borbuylata açuulangan münözdö udaa-udaa basıpbasıp aldı da birindegen uyların ar kay jerden terip çogulta baştadı. Karager takımga
çak-çak tiygen kamçının uusuna çıday albay artkı buttarın asmandı karay sıraktatıp,
karagan-çerge juldurgan sopol kuyrugun kayra-kayra şıypanıp, anan zoñk-zoñk etip, könümüş
jelişi menen köñül ulap bir az jerge zöñküldögön boldu. Şapalaktın şak-şak etken
dobuşun duuldatıp, ulam-ulam oñ kolu menen başınan aylanta şiltep, uyların Nıyazkul
birpastın ortosunda çogulttu. Damaamat erteli keç ar dayım aldında jürüüçü taytak müyüz
baştaak kızıl uy, joldun arkı öyüz, berki öyüzündögü közü tüşüp kızıkkan çöbünün başın
ulam çalıp küş-bış etip, kündögü basıp köngön kaptaldagı jalgız ayak içke jol menen
ayıldı karay saldı. Anın artınan jelini çıñalgan saan uylar birinen sala biri
karkıraday çubadı. Üylörünö jakındagan sayın muzoosun estegen uylar mööröp, kay birleri
muzoonun ünün ulap oñşoñdop jeldi. Ak jayıktagı kalın ayıldın keçkisin uy tosup çıkkan
mayda baldarı top-top bolup şüdügörlüü jumşak şiberdin üstü menen jıñaylak çurkaşıp,
birden, ekiden uylardın artınan tüşüp, biröö kuyruktasa, ekinçisi içke çıbık menen
çıpıldatıp soorulap baratat. Emi ele tigi kaptaldın betin berbey kelatkan kalıñ uylar
birindep oturup köz açıp jumgança ayıldın arasına siñip ketti.
Nıyazkul kündögüsündöy Karagerdi eşiktin aldındagı mamıga asa baylap, tizginin
kañtarıp, uzun şapalagın süyröp üygö kirdi. Kolomtodo ot aloolonup iri karagaydın
jarındıları çatırap küyüp jatkan. Sıyagı balasının jaanda suu bolup üşügönün Batma apa
aldın ala bilse kerek, antkeni kolomtodo çoktongon jıgaçtın kömürü dodolonup kalıptır.
Eşikten şömtüröp kirip kelgen balasın körgöndö Batma apa olturgan ordunan ırgıp tura
kaldı. Karbalastay tüştü. Ebedeni ezilip ketti. Niyazkul üstündögü oor kiyimderin çeçip
keregenin başına katarlap ildi. Kiyimderden sarıkkan suu etektin uçuna jetkende
tuurduktun ayagındagı keregege kalangan sokkon çiydin tübünö üstökkö-bostok tamçılap
tıpılday baştadı.
— Ötügüñdü çeç... Kalpagıñdı saboonun başına ilip, tizgiçke kıstar. Tigine, atañdın
çepkenin jamın. — Batma apa jüktün üstündögü büktölüp jıyıluu turgan Şergazının
tepme[1] çepkenin körgözdü.
Nıyazkul şaşpay akırın basıp barıp atasının çepkenin üstünö jamındı. Kayra kelip
jıñaylak buttarın ottun jakasındagı kolomtogo sunup, üşügön koldorunun manjaların
uşalap, ulam-ulam çokko kaysap tapka ısıgan alakandarı menen tomukkan betterin basıp
jılıta baştadı. Anan içindegi dumukkan küptüsü şaştırdı okşoyt, Toktono albay
apasınan suradı:
— Atam kayda ketken apa?!.
— Ajınıkında go.
Şergazı elge belgilüü atagı çıkkan sayapker bolgonu menen kolu taykı jetişsiz
bakırdın biri. Jalgız at, jalan tonduu. Bir muzooluu uydan arbın mal kütpögön. Maldı kim
degen jaman köröt. Ar jagındagı köröngönün çaması az. Oşonduktan jaydır-kıştır
Sulayman ajının toporu. Sulayman ajı Şergazıga külügün baylatat. Malayı katarı
jumuşun iştetet. Sulaymandın aylı jayloogo, araşandın ak jayıgına köçköndö Şergazı
da koşo köçüp, konuştun bir çetine serbeytip kara alaçıgın tiget. Jaydır-kıştır
Sulaymandıkınan şorpo añdıyt. Balası Nıyazkul jıl boyu Sulaymandın aga-inilerinin,
koñşu-koloñdorunun uyun kaytarat.
Nıyazkul mingen Karager Şergazının özünükü. Ötkön jılı tömönkü çılpaktagı çoñ aşta
Sulaymandın boz argımagı çıkkan. Oşondo Şergazıga soogatka tiygen uşul Karager...
Antkeni boz argımaktı boz argımak kılgan Şergazı. Karagerden başka Şergazıda kıl
kuyruktan aram bolsun, eçteke jok. Şergazı eki jakka bastırarda attı tak uşul Sulayman
ajıdan minet.
Nıyazkul kündögüdöy bolboy kabagın salıp, tünt münözdö olturdu. Uulunun bügünkü
bürköösün apası Batma ançalık eles albay, aldına ısıgan süt menen nan koydu. Nıyazkul
tamagın içip, idişin apasın közdöy uzataarı menen eşikten atasının dobuşu uguldu.
Şergazı üygö şar kirip keldi. Nıyazkul ordunan kozgolup, ulaga jakka bir az sıylıktı.
Atası ar dayım oturup köngön orduna barıp kondu. Anan Nıyazkuldu karadı:
— Üşüdüñ go, bugun, uulum, — Nıyazkuldun ilinip turgan kiymine köz jügürtüp, — jaan
ayabay ötkön eken.
Nıyazkul atasına taarınıp murçuygansıdı da başın jerge salıp:
— Öttü — dep küñk etti. Andan kiyin köpkö çeyin süylögön jok. Murdagısınday kolun
otko kaktap unçukpay bultuyup oltura berdi.
— Sen emne bugun... unçukpay... bultuyup kalgansıñ? — Şergazı balasının kabagına karap
oyluu tiktedi. Nıyazkul ordunan küyşölüp mukaktana atasına joop ayttı. ,
— Bügün katuu... Ayabay ıza boldum ata, — al murdagı kalıbınan jazgan jok. Başın
jerden albay müñküröp süylödü. Şergazı çoçup ketti:
— Emne üçün aylanayın?!. Kimder al?! Seni ızalagan?!. — Nıyazkul bügünkü bolgon okuyanı
atasına başınan ayagına çeyin ayta baştadı.
— Bügün... Tüştö... uyçu-koyçulardın tobu Kök-Döbögö çogulduk. Alardın ermegi men
boldum. Köbünçö sizdi jamandaştı.
— Emne dep? — Şergazı ürpöyö tüştü. Nıyazkul sözün uladı.
— Atañ külük bolçu jılkını kulununan taanıyt. At çabışta kaysı at çıgaarın, kaysı at
kalaarın aldın ala bilip, oluyadan beter kakşap turat. Eldin baarı attarın senin ataña
sınatat. «Çap» dese çabat, «koy» dese koet. Anan atañ ekööñ bir külük taap alıp, el algan
baygeni özüñör emne albaysıñar?!. Uşintip sen uy kaytarıp, atañ ar kimge koşomat kılıp,