Han Ormon - 07

kırañdan jañıdan kılaygan kün nuru tögülgön karagan-arçaluu küñgöy torpunun kıya
jolunda jalgız atçan ıldıy kelatat. At jabdıgı kelişken omurooluu jalı taykı ker
kaşkanın jay basıgına tönö, buuday öñdü kara kaş suluu jigit oturat, başına kırbuusu
taykı körpö tebeteydi basa kiygen, boz piyazı kemseline taykı kemer kurçangan. Takaluu
bulgarı ötügün üzöñgügö süyöy temine, tizgin çılbırdı jıya karmap, oñ bilegine
büldürgölüü kamçısın ile oyluu kelatat. Boljolunda aşuunun oyuna tüşköndön arı
kırgız ayıldarı boluuga tiyiş degen oyun ar kanday jorup, kıyal tutkununda. Keede
kandaydır bir kooptonuu menen boyun içirkente kalat. Çatışkan sanaa menen alpuruşa,
koktu tamanındagı keçmelikten ötköndö aldınan karpkurp çıkkan atçan kişini körö
sala boyun jıynap:
— Assalom aleykum, agatay, — dep salam ayttı.
— Alekum assalam jigit, jol bolsun, — dep alik aldı kara jalduu çoñ kula atçan,
şıyraktuu mıltık asıngan salabattuu kişi. Kara barkıt menen kıyuulangan ak kementay
içindegi kara kemseline okçontoyluu, ottuk kiselüü kur kurçangan, ak kalpakçan, jayık
töş kara surunan kelgen çap jaak, kırdaç murun, sakal-murutu birindegen, kaşı suydañ,
kabagı biyik, surmasız surgult közdörü jaş jolooçunu sınakı tikteyt. Bir tınımdan
kiyin:
— İ, kaydan kelatasıñ jigit, jol bolsun, kaysı ayılga barasıñ? — dedi al.
— Osı Şuy jagasında tagalarım bar edi. Şolorgo baratkan jolum goy agatay, — dedi
jigit.
— A, jakşı eken, buyruk menen jolubuz kezdeşti jigitçe. Tüşüp suu jeeginde daam
sızışalı, — dep tüzöñgö tartıp atınan tüşö, eki attı kuyuşkandaştırıp, eerdin
taragınan kurjun alıp jerge koyup, kilitin çeçe dasmaldı jerge jaya bışkan nan, etti
üstünö koydu da:
— Kel, mınday otur, jigitçe, — dep jılmaydı, jaş jolooçunun öñü-tüsünön, turpatkıymılınan kız jışaanasın tuygan kıraakı mergençi.
Jigit dastorkon çetine çögölöy oturup, kurç bıçak menen taş kordogo bışkan kiyiktin
semiz karçıgasın kıya kesip atkan olburluu çooçun kişinin elpek kıymılına köz
jügürtö, özün tıkan karmoo araketinde.
— Kana, iniçek etten, nandan al, ısmıñ kim, taanışıp oturalı. Menin ısmım Alıbek, —
dep etten, nandan ooz-tiye, kol çanaçtın oozun çeçip, kurjundan kırma ayak alıp, kımız
kuyup jigittin aldına koydu.
— Ismım Erkebay, — dep ayaktı ala bir jutup, dastorkondun çetine koyup, etten, nandan
ooz tiydi jigit. Nazik sıpatına, ilberiñki kıymılına sınaakı köz jiberip turgan
Alıbek:
— Erkebay inim, kımızdan şaşpay iç, tamak je, tündöp jol jürö çaalıkkandırsıñ, —
dep özü etten kıya kesip nanga aralaştırıp jey oturdu da, ayak boşotom dep sırduu jigit
şaşpasın degen oydo kol çanaçtın oozun kayrıp kımızdan kere jutup, aga köñül burbagan
bolup tamaktana berdi. Jolooçu jigit çınında çarçagan ele. Şaşpay bir-eki tına ayaktı
boşotup:
— Rahmet aga, çöldögönüm basaydı, — dep kesilgen et menen nandan sıpaa jep oturdu.
Tamaktanuu ayaktap kalgan kezde:
— Erkebay inim, sırıñdı aççı, koldoruñda şakektin izderi turat. Kulaktarıñda
söykönün ordu bar, kebeteñ nazik kız balaga okşoysuñ, je men jañılıp turamınbı? — dep
jılmaydı Alıbek. İçinen jıyrıla bir az endirey kalgan jolooçu boyun toktotup
kayrattana:
Han Ormon
— Jañılgan joksuz aga, men Allaga tobokel dep, öz tagdırına karsı kelatkan kızmın.
Maksatıma joltoo joluksa, ömürüm mına kanjar mizine baylangan, — dep kurundagı
kından eki mizdüü kanjardı alıp aldına koydu. Kızdın kataaldana mostoygon suluu
çırayında baarına kayıl sabırluu tobokelçilik, uçurunda çart januuga dayar ötkürlük
tuyulup turdu.
— Mına emi baarı orduna keldi. Menden çoçubañız. Beykünöö çımındın kanatın da
sındırbaymın. Kanjarıñızdı kınına salıñız. Andan körö jayıñızdı toluk aytıñız,
balkim menden jardam bolor, — dedi Alıbek, beytaanış jolooçunun suluuluguna töp
kelgen akılına, sabırluu kayratına tan bere. Mergençi kişinin aram oyu jok ekenin
baykagan Uulbala:
— Agatay rahmet, menin ısmım Uulbala, kazaktın uluu jüzündögü tört tülügü şay,
baylıgına martabası töp kelgen Mendibaydın kızımın. Tagdır eken — azıp jürmün.
Akem menen törö nasili Sarsen men törölö elekte bel kuda boluşkan ekön, kalıñım bütkön.
Boy tartkanı küyöömdü körö elek edim. Törö nasili mıktı jigittir, dep jürgön ümütüm
çart üzüldü. Küyöölöp kelgende anın jaysızdıgınan köñülüm kayt boldu. Az kündük
ömürümdü jaysızga baylagım kelbey, Kudayga tobokel dep baktımdı izdep çıkkan jolum
osı agatay. Kırgız jakka ooganım, kazaktın kay jerinde bolso da akem menen Sarsen
sultandın jaalına turuştuk berip, meni kalkalap kala turgan kişi jok goy. Kırgızda
döölötü, kayrat-akılı, martabası şay kişiler bar dep ukkanmın. Solardın biri
köñülümö tolor degen ümüttü arkalap kelatırmın, — dep Alıbekke köz kırın jiberdi
Uulbala.
— Jakşı kebiñiz bar eken, karındaş. Kırgızda döölöttüü mıktı kişiler bar, men da
oşolordun birimin, — dep jılmaya Uulbalanı karap sozün uladı Alıbek. — Bizdin
ayılga jürüñüz. Menin üyümdö bolosuz. Uluu jüzdögü dosumdun kızı. Merke jaktagı
tagalarına baratkan eken, joldoşu sırkoolop kayra ketiptir. Men jetkizip koyöyun, — den
alıp keldim deym. Andan arkısın özüñüz baykap körösüz, — dedi Alıbek.
Bata tilenip, Alıbek dastorkon jıyıp, kurjunun kilittegenge kirişti. Uulbala ordunan
turup, at üstünön kurjunun ala, suu boyloy öydö basıp, düpüygön majürüm taldın daldasına
öttü. Alıbek kurjunun kilittep, eerdin taragına arta salıp bekitti da, bul ajayıp
joluguşuunu ar kanday jorup tömön bastı. Suu boyloy tömön basa bir az jürüp kayra
kayrılıp kelse tokuluu attardın janında orto boyluu kırgıy közdüü kımça bel ajayıp
suluu kız kütüp turat. Başında ükülüü kunduz tebetey, tik jaka kara makmal kemselçen, koş
etek ak köynögü kölöçömaasısının apkıtın jaba koykölöt, mañdayı jarkın, ak kuba
subagay jüz, jañı tuugan ayday iyilgen kara kaştarı, moymoljugan surmaluu közdörünö
töp kele, kırdaç murunu, eptüü kımtılgan tatınakay erinderi köñüldü ergitken jolooçu
kız:
— Kana, agatay, attanalı, — dep jılmaya karşı aldı.
— Bar bol, karındaşım. Mına Kuday kaalasa tilegiñ orundalat. Kel atkazıp koeyun, — dep
kerkaşkanı kızdın aldına tartıp, etiyat koltuktap atkardı da, özü çoñ kulaga şap mine,
kılçaybay ayılın bet aldı. Aldıda kara jalduu çoñ kula atçan, ak kalpak, ak kementay,
şıyraktuu mıltık asıngan Alıbek şaybır basık menen baratat. Artında kerkaşka
jorgoçon, kunduz tebeteyinin üküsü jay sıdırımına señsele, kara kemsel ak koş etek
köynögünün etegi üzöñgünü jaba köykölö moymoljugan suluu kız Kuday tobokel dep
tagdırın izdep baratat.
Kün keç beşim. Asman ala buluttap, kün nuru kunarsız. Keçee Kuljaluu törgö tünöy uuga
çıgıp, tañ saarındagı kiyik ottomdo Çubatuudan kiyik atıp, oljoluu boluşkan beş-altı
atçan koktunun oozundagı ayılga jakındap kelatat. Zeeri biyik, soorusu jayık, çatkayagı
kenen, jalduu çoñ toru at mingen keñ dalıluu, olburluu kişi oboço bastıruuda, başında
kara kıymaluu ak kalpak. Boz piyazı çepkeninin artkı etegi çoñ torunun soorusun jaba,
öñür etekteri tize aldına kamtılgan, asınganı şıyraktuu mıltık. Töşün jaba
jaykalgan kara sakalı, sıpaa serpilgen uzun murutu, döñüröök kırdaç murun, jaaktuu kara
sur jüzünö töp kele bul zor kişinin turpatına özgöçö sür berip turgansıyt. At tizginin
tıkan karmay, oñ bilegine buldursun kamçının büldürgösün ile, eç kimge ün katpay özgöçö
oyluu baratat. Joldoştoru kötörmö boyu artta öz ara koburaşıp jay kelatışat. Ayılga
jakındaganda Alıbek joldoştorunan ozo toru atçandı janday bastırıp:
Han Ormon
— Baatır, suusadıñız go, üygö kayrılıp kımız içe ketiñiz, — dedi.
— Ayttırbay oydogunu bilgeniñe rahmat, tüşö keteli, — dedi toru atçan. Bul — kırgız
içinde töbösü körünüp baatır atalgan Ormon ele. Atçandar ayıldan öydöröök tigilgen
Alıbektin toguz kanat ak üyünün janına tüşüştü. Attar kermege baylanıp, çöldögön
añçılar üy-eesinin koştoosunda örgögö kirişti. Üy içi salttagıday jasalgalanıp,
tördögü kilem jabılgan takta üstünö üç kertim jük jıyılıp, üstünö ak jazdıktar
koyulgan. Ak joolugun oñdoy salına, kara kemsel jaşıl köynögünün etegi köykölgön
Alıbektin ayalı ordunan tura törgö köldölöñ salıp:
— Arbañızdar, — dep kökürögün basa kelgenderdi jıluu tosup aldı. Epçi jakı jük
burçunda oturgan kara kemsel, kunduz tebeteyçen kız, ak kezdemege sayma tüşürüp oturgan
kalıbında sıñar tizeley, köynögünün etegin tartıp kelgenderge köñül burbagan sıyaktuu
oñdonup oturdu. Kirgender jaylanıp oturgan soñ, Alıbektin ayalı çoñ kara köökördön
kımız kuyup, adegende Ormongo uzatıp, anan kalgandarga sunup çıktı. Birinçi ayaktı
tınbay içişip, ekinçisi sunulganda Alıbek:
— Baatır kozuga bata tileyli, keçireek ketersiñer, — dedi.
— Kımızga kara kuurdaktan ötörü barbı. Kozunu jön koy, jürö tursun buyurgan suusun içip,
ömür malga da, janga da birdey kerek go, — degen Ormondun biyik ününö burula astırtan
karagan Uulbala ottuu közünön kayrat uçkunu jangan kara sakal, kara murut salabattuu
kişini körö, negedir jan tuyumu tüyşölö selt etti, kayra içinen özün karmay beytaanış
kişige jılmaya karadı da, kirpigin daroo tüşürüp, ekinçi kabak kötörböy saymasın
ulanta berdi. Baatır dep oturgandın baarı iymengeninen ulam, kırgızdın mıktısı kim
ekenin tuyup turgansıdı. Suysalgan tal çıbıktay boyunan mahabat lazatı jangan, jaş
suluunun jalt karagan kumarluu köz karaşı jan-tuyumuna bülük salgan Ormon: «ataganat er
jigittin ömür joluna jarık tögüüçü asıl jar uşunday bolso» degen oydo köñülü ergiy
astırtan beytaanış kızga köz kırın salıp olturdu. Arıdan-beri kara kuurdak aldıga
kelip, kımız içile, ar kaysıdan kep urulup, keç küügümdö konoktor attanıştı.
Özün atkazkan Alıbekke kayrılıp:
— Sen meni menen birge bastırıp, bir az uzatıp koyçu. — dedi Ormon. Çoguu attanışkan
eköö topton bölünö, katar bastırıp baratıştı. Ayıldan bir az uzaganda:
— Alıbek, bu senin üyüñdögü suluu biykeç kaydan? Jok ele go mınday karındaşıñ, — dedi
Ormon.
— Ee baatır, bu bir ajayıp kız. Kazaktın uluu jüzündögü aytıluu Mendibaydın kızı
eken. Bel kuda küyöösü Sarsen sultandın uulun çanıp, erkek kiyimin kiyinip, kırgızdın
mıktısına tiem, dep kaçıp çıgıptır. Ötkön jumada añ uloodon kelatıp, aşuu tübünön
jolugup üygö alıp kelgenmin. Oşondon beri üydö, — dedi Alıbek.
— Durus eken. Kırgızdın mıktısı kim ekenin bilesiñ da, — dedi Ormon.
— Bilbey anan, — dep küldü Alıbek.
— Anan emne kabarlabaysıñ? — dedi Ormon.
— Maldı körüp oluya joldon çıgıptır, — dep katkırdı Alıbek.
— Kaljıñdı koy. Erteñ jetkiz bizdin ayılga. Köründügüñö, süyünçüsünö kaalaganıñdı
aldıña tartam. Men erteñ örgö kötörtömün, — dep kolun sundu Ormon. Alıbek kol alışıp,
ayılına kayttı.
AR KİMDİN ÖZ IRISKISI BAR
Jaşoo başatına jañıdan gana kadam şiltegen on altı jaştagı kız özünün külgün
ömüründö, jan-tuyumunda baeo oygonup, dür ete jangan ayaluu arzuusuna töp asıldıktı,
aruuluktu, biyik adamgerçilikti izdep ata-ene erkinen moynop çıgışı kazak-kırgız
içinde ilgeri-kiyin bolup körbögön.
— Kapıray, kazaktan kırgızga küyöö izdep kaçıp çıkkanın kara.
«Kızıl kızıl kıyalar,
Kırgıy talga uyalar.
Akır zaman bolordo,
Takıyasın kolgo alıp
Kız küyöösün kubalar», — degen Kalıgul akılmandın meselin ukkan jok beleñ.
— Emese akır zaman bolot eken da?
— Kuday bilbese...
— Ayal zatınan çıkkan köy kaşka go.
Han Ormon
— Balkim ayagı suyuk nemedir.
— Koyçu, japjaş kız eken, jamanga joruba.
— On altıdagı ele kız eken kapıray.
— Ata-enesi kantip atat boldu eken beçaralar.
— Kazaktın çoñ bayı deyt atası.
— Ormondu taap kelgenin kara.
— Adegende Alıbekke joluguptur uudan kelatkanda.
— «Bel kuda küyöömdün jaysızdıgın körüp, toy tüşürgön tünü kaçıp çıktım, kırgızdın
mıktısına tiyeyin dep kelatam» deptir.
— Anan Alıbek Ormongo alıp keliptirbi?
— Anan kimge alıp kelet ele.
— Özüçü?
— 0 kokuy, Ormon turganda kayda, — degen ayıñ el çogulgan jerde aytıluuda.
Atayı kötörülgön azemdüü ak örgönün epçi kapşıtına tartılgan ak köşögödö
bürkönçüktüü şökülöçön, kök makmal kemseli boyuna kınala, koş etek ak köynögü sıñar
tizesin jaba köykölüp, koluktu oturat. Janında köptü körüp tiş kakkan kadırman jeñe
kızdın beş-beşten eki jagına örülgön kara çaçtarın sılay erkelete:
— Ukenay, sen baatırdı körüp jaktırdıñbı? — dep jılmaydı.
— Ariyne, kördüm goy baatırıñızdı... — dep sözün ulay albay mukaktana jeñeni karap
jılmaydı.
— Kanday, jaktıbı köñülüñö kırgızdın uulu?
— Oy bay, jeñgey, nesin suraysız, — Uulbala şıñgır külö jeñenin karısın karmadı.
— Nesi bolsun, alıstan arzıp kelgeniñçe bar beken? — dedi jeñe Uulbalaga sınakı köz
jibere.
— Arzıganım akılduu, kelbettüü, kayrattuu, mahabat kuşun izdep alıstan azıp çıkkan
kızdın kol tiygiz aruu, akaktay asıl, ak jibektey nazik jan tuyumuna jölök bolup, tabı
menen tuuruna kondurup alar kişi ele goy.
— Baatır okşoybu oşol kişige? — dedi jeñe.
— Oybay jeñgey, jan sırımdı añtarıp kirdiñiz goy. Endi kayteyin, okşoydu goy.
Aytayınbı, jeñgey köz kıyıgı ötö kattı, jüröktü selt ettiredi, — dep kıtkılıktay
küldü Uulbala.
Añgıça eşik açılıp, üygö jalgız kirgen Ormondun:
— Bul üydün eesi bar beken? — degen salmaktuu koñur ünü uguldu.
Ak köşögö bülk ete çıkkan jeñe:
— Botom baatır uul özüñ emessiñbi, — dep jılmaydı.
— Aa, oşondoybu, a men kazaktın aydıñ kölünön uçkan ak kuu Isık-Kölgö kondu, dep ugup
anı köröyün dep kelbedim bele, — dep küldü Ormon.
Köşögödön burala çıkkan Uulbala şökülönün bürkönçügün jaba:
— Ak suñkar aylanıp uçsa ak kuu kayda kaşadı, batır, — dep suysala basıp Ormondun
janına kelip, oñ kolu menen kökürögün basa iyilip taazim etti Ormon bir tınımga ünsüz,
kızdın kelbetine köz jügürtüp:
— Anda rakım etiñiz, didarlaşalı, — dep bürkönçükkö kol sunganda:
— Botom baatır uul kantesiñ, ırasmisin tüzöp, anan didarlaşpaysıñbı? Bet açarın ber,
— dep küldü jeñesi.
— Bolsun, — dep çöntögünön bir tay tuyak jambını jeñesine karmattı da, jan çöntögünön
bir uuç kümüş teñge alıp çıgıp, Uulbalanın şökülösünün töbösünön ıldıy çaçıp
jiberip, bürkönçüktü serpe sala, kızdın çırayına maaşırlana jılmayıp, iyninen iye
tartıp, betinen öptü. Uulbala ererkey baatırdın kökürögünö ıktadı.
— Kümüş tıyındardı kilem üstünön terüü menen alektengen jeñe:
— Kaap, çaçıp iybediñbi, kızdardı kirgizeyin, — dep alakanın şak ettirdi jeñe.
— Oybay jeñe, terişip bereyinbi, — kıtıldap küldü Uulbala.
— Jeñeñ özü ele terip alat. Sizdin başka işteriñiz bar. Oturuñuz, jay alalı, — dep ayuu
talpaktın üstün jañsadı Ormon.
— Batır, sizden alda menin oturım osol bolor, jana da bul üydü meniki dediñiz, olay
bolsa siz bügün menin konogumsuz. Konogunan murda üy eesi oturmaydı goy, — dep küldü
Uulbala. Koluktusunun jüyöölü sözmörlügünö içinen ıraazı bolo Ormon mandaş uruna
oturdu. Oñ jagına ıktay Uulbala orun aldı. Jeñenin alakan çapkan belgisi menen iymene
Han Ormon
kirgen kız-kelinder öz ara akırın külö kirişip, kümüş tıyındardı terüügö kirişişti.
Eşikten komuz ünü ugulup, kız oygotoor küüsü köñüldü termetti.
— Aa, sırtta jigitter bar tura. Joldugun ötöp koyuñuz, — dep jeñesine bir uuç kümüş
teñge berdi Ormon, tıyın terilip bütö.
— Kana emese, siler tigi örgögö barıp oyun kurgula, Uken menen Baatırdın urmatına, —
dep kız-kelinderdi eerçitip çıga jigitterge baatırdın joldugun berip, kayra kele
dastorkon jayıp, dür-düyüm daam koydu. Çoktun tabına bükülü bışırılgan toodaktın eti
bir tabakta, ördöktün eti bir tabakta, kerçöö bir tabakta. Oyuuluu kara köökördün oozun
açıp, kordolgon kımızdın tunmasın eki sır çöyçökkö kuyup, eköönün aldına koydu.
Şuulday kaynagan ak samoor kirgizildi. Ormon “bismilla”, dep çiy boorsokton ooz tiyip,
kestigi menen toodaktı ustukandamak bolgondo:
— Baatır, siz bügün bizde konoktosuz goy, maga beriñiz, üy eesimin goy, men jasayın, —
dep jılmaya kolun sunup kestikti suradı.
— Jüyöölü söz go, — dep jeñesin jılmaya karap, kestikti Uulbalaga berdi. Koluktunun
nazik jana ilberiñki kıymılına maaşırlana jeñesi kaynisin karap közün kısa
jılmaydı.
— Kana, rahim etiñiz, — dep Uulbala tabaktardı eptüü jıldırıp, kestigin kayra sunup,
Ormongo kayrıldı.
— Kolgo kongon kuşka jemdi tabı menen münüşkör beret. Siz ubara bolboñuz, men
mildetimdi atkarayın, — dep etten çüygündöp kese Uulbalanın, jeñesinin aldına koydu.
— Botom, baatır uul, Ukendi siz debey ele sen deseñ bolo, — dep etten ooz tiye kaynisin
karadı jeñe.
— Meni bügün konoksuñ debedibi, konok üy eesin sen degeni osol bolor, azırınça siz, —
dep turayın, — dep küldü Ormon.
— Oybay baatır, söz kezegin ketirmeydi eken goy, — dep Ormondu karadı, moymoljugan
surmaluu közünön bakıt kumarı janıp turgan Uulbala.
— Çöyçöktögü nasipti tatpaysıñarbı? — dedi jeñe. Ormon çöyçöktü şıpkay içe, tamagın
kıra tabakka kol saldı. Uulbala tatıp körüp, çöyçöktü açuurkana dastorkongo koydu.
— İç, içegoy, boyuñ jılıp, tabitiñ açılat, — dep öntölödü jeñe. Uulbala çöyçöktön bir
az jutup, açuurkana tabakka kol sozgondo:
— Kerçöödön al, kozunun kerçöösü, — dedi jeñe.
— Mına bu kanattuunun etinen tatayınçı. Kayıp ırıskı emespi, — dedi Uulbala. Nasip
tatılıp, bir tınımga üy için eelegen tınçtıktı:
— Kanday deysiz, üy eesi, kazaktın Aydın, kölünön uçkan ak kuu İsık-Kölgö emes başka
kölgö konso, mınday nasip tatat beleñiz, asmandagı toodak menen ördöktü atayın sizge
arnap attırıp keldik, — dedi Ormon, Uulbalaga astırtan nazar sala.
— Rahmet baatır, men özümdü baktıluu sezip oturmun. Ariyne Alla Taala buyrugan nasipti
ar kim kayda bolso da tatadı go. Ar kimdin öz ırıskısı bar koy, — dedi Uulbala.
— A, oşondoy bu, — dep ormoe karadı Ormon.
— Solay baatır, ep körsöñüz ertegiden bir ikaya aytıp bereyin, — dedi Uulbala.
— Aytıñız üy eesi, konok koydon jooş, bügün sizdin erkiñizdebiz, — dep kars-kars küldü
Ormon baatır.
Uulbala Ormondu astırtan jılmaya karap aldı da, añgemesin baştadı.
— Kün çak tüş. Padışa özünün köldüü, suu bürküp çaçıratmaluu çarbagında körör köz
kiçüü ayalı menen düyüm daam tatıp, köñül kuşun taptay baktıluu oturat. Asmandan tiygen
kün nuru bak arasınan dastorkon üstünö tögülö padışa menen padışa ayımdın
maanayları jarkıyt. Oşol arada padışa asmanda uçup baratkan ördöktördü körüp:
— Anau kayda konmasın, atıp akelip padışa ayımga kebab jasab keliñder, — dep buyrudu
jigitterine. Padışa buyrugu eki bolamı. Adis mergender artınan abaylap kongon
jerinen atıp, kebeb jasap kelip, padışa ayımdın aldına koyuştu. Bulay söölötkö kursant
bolo, şarap tatıp, kebab jep kuunap oturgan padışanın köömöyünö adamdık mançırkoo
toldu körünöt:
— Padışa ayım, kanday deysiñ, sen menin ayalım bolgonu üçün asmanda uçup baratkan
kanattuunun kebabın tatıp otursuñ goy, — dedi.
— Rahmat, arine sizge jar bolgonuma baktılumın goy. Soytse da ar kim mañdayına bütkön
ırıskısın kayda bolso da tatadı goy. Men da öz ırıskımdı tatıp turmun, — dedi ayım.
— Ezeli biröö sözün kaytarbagan padışanın namısı kaynap:
Han Ormon
— A, solay eken da, bilmegenimdi karaşı. Sen başka adamdın jarı bolgon kündö da
osınday nasipti tatmaksıñbı, — dedi padışa kekerlüü ün menen.
— Ariyne taksır küyööm, ar kimdin öz ırıskısı özündö goy. Alla Taalam nasibine
buyrugan ırıskını adam balası kay jerde bolbosun tatadı. Azır da men sol ırıskımdı
tatıp turmun, — dedi padışa ayım, özü da okumal ülkön adamdın kızı ele. Jüzünö zaarı
çıgıp, tekeberçiligi kökürögün tepken padışa:
— Olay bolso anda uşu ırıskıñdı özüñ taap je. Üç talak ettim. Ookat dunueden kança
kaalasañ al da çıgıp ket, — dedi kolu kalçıldap açuusun zorgo tıyıp turgan padışa.
— Talagıñız kabıl bolsun, taksır. Men sizdin dünüyö baylıgıñızdan bir pulga ötör
nerse da albaymın. Öz kiyim-keçem menen çıgıp kete beremin, — dedi kayrattangan
padışa ayım Salima.
— Kazır ketkin, — dedi açuuga uukkan padışa. Salima ayım ordunan turup tazim ete:
— Kündördün bir kündöründö, İnşalla, meyman katarı jolukkança soo boluñuz, taksır, —
dedi da çarbaktan çıguuga bet aldı.
— Kuday sendey katındın jüzün ekinçi körgözbösün, — dep zirkildep ordunda kaldı
padışa.
Alla Taala buyrugan ırıskısına, jan tuyumundagı kebelbegen erkine, akıl darametine,
adilettikke işenim artkan ayım Salima padışa sarayınan çıkkan teyde, şaardın
köçölörün arta akıl kalçap, sabırluu ketip barattı.
Beşim maalı. Tar köçölördün biri menen ketip baratıp, oñ jagına nazar salsa, sınıp
jerde jatkan eski eşiktin aldında beti baştarı juulbagan çaçtarı ösüp kabagına
tüşkön testier eki bala oynop oturat. Salima ayım jakın kelip:
— Salamatsıñarbı baldar, kimdin baldarısıñar? Ismınar kim? Üyüñör kayda? — dedi.
Baldardın biri murdun şor tartıp, jelkesin kaşıy:
— Men Şahriddinmin, munun atı Fahriddin. Seit azankeçtin baldarıbız, üyübüz mına
uşul eşiktin arı jagında, — dedi kiyimi ademi çooçun ayalga tañgala karagan abalda.
— Jürgülö üyüñörgö, men kirip beşim namazın okup alayın, — dep koroogo kirdi. Çakan
koroonun içi bir neçe jıldan beri şıpırılbagan okşoyt. Çamındı, akır-çikir
çaçılıp jatat. Koroonun tör jagındagı japıs eki terezelüü boz tam eesiz een turgansıp
tomsorot. Salima eşikti asta açıp üygö kirse, çaçı saksayıp joolugunan çıkkan, kiyimkeçesi kir ayal jırtık töşök üstündö oturat. Eşikten kişi kirgenin tuyup mañdayına
kolun serepçiley tañ kala adıraydı.
— Salamatsızbı eje, beşim maalı ötüp baratat. Namaz okup alayın, uruksat etiñiz, — dep
kökürögün basa taazim etti Salima.
— Okusañ okuy ber, tigine turbaybı kumgan, körböyt go, — dep burk etti üy eesi ayal. Salima
eşikten daarat ala kirip, çoloorok orunga kol joolugun jayıp namaz okup bütö, uşul üydö
turuktoonu çeçti, kudayga tobokel aytıp. Namaz akırında adamdık biyik namıstı bel
tutup, kuday aldında sabırın, kayrat kuduretin surap uşul üydö iştöönü çeçip bata
tiledi da, ayalga karap:
— Eje, namazga jay bergeniñiz üçün kuday ıraazı bolsun, rahmat. Bul üçün men sizge
vkabış kılayın, — dep bosogodon şıpırgı alıp, suu seep, üydün için şıpırdı,
terezenin aynekterin tazalap, çaçılıp jatkan töşönçülördü jıynay baştadı.
Beytaanış ayaldın ilberiñki araketinen üydün içi jarık bolup, keñeye tüşkönsügönün
baykagan üy eesi ayal:
— Oy, sen, oy karaçı, bizdin üy da ıras tura, — dep sarı tişterin ırsayta külgön boldu.
— Eje, silerdin üyüñör abdan durus eken, azır korooñuz da durus bolot, — dedi da tışka
çıgıp darbazanın janına çeyin suu seep şıpırdı ele, koroo içi da tazalanıp keñeye
tüştü. Munu baykagan üy eesi ayal:
— Oy sen jakşı katın ekensiñ go. Koroobuz da jakşı tura. Sen kün sayın kelip iştep
tursañçı, — dep joolugunun aldına salaaların salıp, başın tırmadı.
— Eje, siz kaalasañız men sizdin üydö kızmatıñızdı jasap berip jüröyün. Üygö kiriñiz,
men suu jılıtayın, baş juuylu, — dep jıluu ıray menen jılmaydı Salima ayım.
— Aa, jakşı bolot, baştı juusa da bolor, — dep üyünö kirdi ayal. Salima ayım arıdanberi oçokko ot jagıp, kumganga suu jılıtıp, ayaldın köptön beri taralıp juulbagan
çaçın atır samın menen juup, kayra tarap ördü da:
— Eje, maga körsötkön kayrımıñız üçün, — dep üyünön karmay çıkkan baştıgınan jañı
jooluk alıp, ayaldın başına saldı da, küzgü berip:
Han Ormon
— Eje, karañızçı, kanday jaraşat eken, — dedi. Ayal küzgüdön juuluup tazalana, jañı
jooluk salıngan öz çırayın körüp:
— Uşunday ele bolçumun deym da. Seyit bolso meni ırayıñ suuk, — dep tildeyt. Özüçü,
körösüñ go kelgende kanday ekenin, — dep küyöösünö naarazıçılıgın bildirdi.
— Seyit küyööñüz go, al kayda? Emne işteyt? — dedi Salima ayaldın sözünö ınanganın
bildirüü araketinde.
— Ooba, anın atı Seyit, el Seyit azankeç, — dep koet, dedi ayal.
— Al kişi meçitte azan çakırabı? — dedi üy-bülönün jayın toluk bilgisi kelgen
Salima.
— Azandı bilbey kalsın. Al erteñ menen erte eşegin minip tokoygo otunga jönöyt.
Meçittin janınan azanda ötöt go. Oşol üçün azankeç deşse kerek. Kim bilsin, — dedi
küyöösünö ança ıraazı emes ekenin bildirgen kıyazda.
— Eriñizdin tabılgası kanday? — dedi Salima.
— Tabılgasıbı? — dep jakasına kol sala koltugun kaşıy sözün uladı, — otunun bazarga
satıp, oşogo keçinde un alıp kelet, oşol. Anı men atala jasaym, oşol, keçinde jasaym, —
dedi ayal. Salima ayım ubakıttı boşko ketirgisi kelbedi. Eşikte oynop jürgön
Şahriddin menen Fahriddindi çakırıp, suu jılıttırıp, baştarın juup, kirintti.
Botko bışırıluuçu kazandı açıp karasa, kündö bışırılgan botkonun kırmıçıgı
kırılıp juulbay üstünö bışırıla bergenden ulam kazandın içi tarıy berip, eki-üç ayak
suu batkanday gana orun kalıptır. Anı kırıp, juup-tazalap, oçokko asıp, dayardadı. Bolgon
idiş-ayaktarının abalı da kazanı sıyaktuu eken. Alardı da juup, irettep koyup:
— Eje, mına karañız kazandı, idiş-ayaktarıñızdı keçki botkogo dayardap koydum, — dep
ayalga karadı. Al juulup-tazalangan kazandı, idişayaktardı añıraya karap:
— Uşunday bolçu ele deym da. Emnege ele kazandın içi tarıp baratat dese, ölügüñdü
köröyündün kırmıçıktarı kalıñ bolup kalgan tura. Iras kıldıñ, — dep ırsaya külüp,
Salimaga karadı. Salima ayaldın janına oturup, özü başka şaardan kelgenin, bul şaarda
işi bütkönçö bolorun añgemelep oturdu.
Kün kılkıldap, şaar çetine jaşına baştaganda köçönün başınan kök eşekçen, eskirgen
şırımal çapanının öñürlörü dalbaktap, eşektin omuroosun jaba, ter baskan eski
malakayın basa kiygen, kuş murun, ürpöygön kara kaştuu, çuñur kabak aldındagı
kızarıñkı közdörü külüñdögön orto jaş kişi kelatat. Kıyası bügün tabılgası tüzük go:
oñ kanjıgada baştık salañdayt, sol jagına arkan kötörmölörü baylangan. Eşegin
kıdıñdatıp baldarı oynop oturgan öz koroosunun eşigine kele tizgin jıydı.
— Toobba, bul emne, baldar meniki deyin desem beti-baştarı taza. Eşik meniki deyin
desem, taza şıpırılgan. Jok, meniki mından arı, — dep eşegin temine arı jönödü. Atası
üyünö toktobogonuna tañ kalgan baldarı artınan çurkap:
— Ata, oo ata, kayda barasıñ, üy bıyakta emespi, — dep kıykırıp artınan çurkaştı. Atası
baldarın tañ kala karap:
— Oy, menin baldarım, siler çırayluu ekensiñer go. Men bilbeptirmin da. Eşik aldı da
taza — ne boldu silerge? — dep tañ kaldı.
— Oo ata, bizge bir eje keldi. Üydü, koroonu tazalap, jıynadı. Terezelerdi juudu.
Apabızdın başın juup, jañı jooluk saldı. Körösüz go apabız kanday suluu bolup
kalganın. Jürü üygö, — dep kuduñdaştı baldarı.
— Kudaya toobba, bul kim boldu, je tigi tıştagı ejesi keldibi. Birok al mından ötkön
şalakı ele. Ay, kaydan, — dep kübüröy, eşegin tepeñdete üyünö keldi Seyit azankeç.
Koroonun içi şıpırılıp tazalangan, eşegin baylooçu akırı da taza ekenin körö ayran
tañ bolo, eşekti akırına baylap, kanjıgadagı baştıgın çeçip bir koluna karmap, bir
koluna şapalagın süyröy üyünö kirdi. Üy içi murdagıdan taza, jarık, al emes keneye
tüşkönsüyt. Töşönçü-orunçu ireeti menen jıyılgan. Tördö jañı jooluk salınıp, çaçı
örülö, öñü-başı tazarıp oturgan ayalı:
— İi, keldiñbi salpaygan neme. Ay, uşu saga tiybegende, — dep kergiştedi. Oozuna söz
kirbey eleygen Seyit azankeç kapşıtta kolun booruna ala taazim etip: — Keliñiz
üyüñüzgö, arbañız, törüñüzgö ötüñüz, — dep turgan beytaanış suluu ayaldı körö, emne
deerin bilbey, şaldayıp turdu da, kazan-ayak jakka ötüp, un salgan baştıktı jerge koyup,
üydün tereze jak kapşıtına arkasın süyöy şaldaydı. Bir özünün ayalın karayt, bir
beytaanış ayaldı karayt, ayran tañ.
Han Ormon
— Emnege anırayasıñ? Bul ayal bizdin üygö kızmatçı bolot, kolubuz uzarat. Sen otundu köp
alıp, undu arbın taap kelip turasıñ, — dedi köñülü kötörülüp turgan ayal.
— Ejem tuura aytat. Men silerge kızmat kıla turayın, başka şaardan iş menen keldim
ele. Ubaktıluu turuuga uruksat etkile, — dep jayın tüşündürdü Salima ayım şaldayıp
turgan üy eesine. Seyit azankeçtin oozuna dale söz kirbedi. Salima ordunan ilberiñki
turup:
— Eje, men undan tamak jasayın, — dep kazan-ayak jakka öttü. Köp ötkörböy beş-altı
kalama nan bışırıp, undu kızarta kuurup, tuz salıp suu kuyup, kuurma çay jasadı. Dasmal
jayıp üy eelerinin aldına koyup eşikten baldardı çakırıp, beşöö tamakka oturuştu. Üç
maal botko jep kün körgön üy-bülönü kaadalanıp nan menen çay içkeni asmandan ırıskı
tüşköndöy kursanttıkka bölödü.
Uşintip Salima ayım öz ırıskısın izdöönü kembagaldın üyünö kızmatçı boluudan
baştadı. Kündör ötüp jattı çuburup, emgek menen alp uruşa Salima ayımdın kün boyu
janı tınbayt. Eski töşönçü-orunçulardı sögüp, juup, kayra kaptadı. Üy eelerinin,
baldardın kiyim-keçelerin juup-jamap, boylorun tıñdadı. Üy-bülönün da köñüldörü
kötörülüp, Salimaga jardamdaşıp, aldıdan jakşılık kütüp jaşoogo ötüştü. Otunçunun
künügö alıp kelgen ununan saramjal tamak jasay jarımın ünömdöp juurup, jarım ay ötö
dandırga nan jasap, baldardı bazarga çıgarıp sooda jürgüzüügö üyrötüp, ookattı tirdey
baştadı. Jıyılgan karajattı kerektüü kezdemege jumşap, kelişimdüü topulardı, sayma
jooluktardı jasap bazarga çıgarıp, Seyit azankeçti otunçuluktan soodaga ötkördü. Jıl
aylana üy içi kiyim-keçeleri oñolup, üy-bülö japa tırmak kolunan kelgenin iştep, biribirine jölök bolo ıntımaktuu jaşoo öküm sürdü. Erdi katın da, baldarı da uşul ayal
üyübüzdön ketpese eken, dep tileşet. Salima ayım baştagan sooda-satık alga jıla ulam
arbıy berip, köp ötpöy kireşe köböyüp, jañı kurulgan kenen üygö kirişti. Seyit azankeç
kaçırlarga, töölörgö jük arta kerben kurup, eki uulun eerçitip, Bagdadddan Misirge,
Şamga ötüp, kadırluu çoñ soodager boldu. Baylıgı, martabası artıp, «Seyit mırza» atka
kondu. Üy-bülö Salima ayımdı ıyık körüşüp, aytkandarın eki dedirbey atkarışat. Seyit
mırzanın atı padışa sarayında da oozgo alına baştadı.