Süikımdı dos - 07

jäne de aqşa mäselesımen ainalysuğa menıñ uaqytym da bola qoiğan joq.
Bıraq kelesı joly men qaryzyñdy sözsız qaitaryp beremın".
Kırgen boida äiel oğan jyly, jasqana, jağyna köz tastady. Menı qalai
qarsy alady degenı bılınıp tūr. Tıldesudı tezdetkısı kelmei, Diuruany ädeiı
ūzaq süidı.
Al ol bolsa: "Men älı aityp ülgırermın. Tek soğan syltau tabuym
kerek", - dep oilady.
Aqyry ol ieş syltau tapqan joq jäne ieşteme de aitqan joq: sol bır
sekemdı äñgımenı bastauğa batyly barmady.
Äiel de qydyru jaily tük demedı, ony tek yntyqtyrumen boldy.
Olar tün jarymda ğana aiyrylysty, Marel qatarynan şaqyrylyp
qoiğan iekı-üş jerge qonaqqa baratyn bolğandyqtan, kelesı aptanyñ
särsenbısınde jolyğysatyn bop kelıstı.
İertesı Jorj Diurua meiramhanadan tamaqtandy, iesepteiın dep
qaltasynda qalğan tört teñgenı alyp iedı, tört teñgenıñ ornyna bes teñge
şyqty jäne onyñ bıreuı altyn ieken.
Äuelgıde ol qaiyrma aqşağa qosyp jañaraqta qate berıp qoiğan ieken
dep oilady da, artynan bärın tüsıne qoidy, tüsıngen boida jüregı
atqalaqtap qoia berdı, - myna qyr soñynan qalmai qoiğan qaiyr ony
sonşalyq qatty qorlağan iedı.
Oğan so joly tük aitpağanyna qazır qatty ökındı. Onymen qatqyldau
söileskenınde ğoi, myna masqaraşylyq bolmaityn iedı.
Tört kün boiy ol san ret jäne barlyq retınde de nätijesız äreket
jasap bes luidor taba almady da, aqyry Klotildanyñ iekınşı luidoryn
da jep tyndy.
Osydan keiın alğaş jolyqqanda-aq ol: "Būl siqyryñdy toqtatpasañ,
men sağan oñbai aşulanyp jürermın", - dep qorqytqanymen, äiel qulyğyn
asyryp, şalbarynyñ qaltasyna tağy jiyrma frank salyp kettı.
Ony tauyp alğan Diurua: "O, jyn soqqan!" - dedı kübırlep, bıraq onyñ
bır santimı de qalmağan iedı, sondyqtan oñaida tūrsyn dep, ony jeletınıñ
qaltasyna sap qoidy.
"Men mūnyñ bärın bır-aq qaitaramyn, - dedı ol öz uiatyn özı
mäimöñkelei jūbatyp. - Qazır bärın qaryzğa alyp jatyrmyn".
Onyñ ölerdegı sözın aitqan ötınışıne aqyry jıbıp, kassir oğan künıne
bes franktan berıp tūruğa kelıstı.
Ol tek tamağyna ğana jetetın, al iendı ūzyn sany alpys frankqa jetken
qaryzdy qaitaru jağyn oilaudyñ özı mümkın iemes iedı.
Klotilda sol iekı arada Parijdıñ tüngı quystaryn aralap qydyratyn
ädetıne tağy basty, qauıp-qaterlı sol qydyrystardan keiın bırde
qaltasynan, bırde bätıñkesınen, tıptı keide sağat qorabynyñ ışınen altyn
aqşa tauyp ala bergesın, Diurua oğan aşulanbaityn boldy.
Qazır özı äieldıñ qalauyn taba almağan soñ, oğan renjudıñ ornyna,
sonyñ bärıne äielıñ özı aqşa tölep jatsa, onda tūrğan ne bar, oğan būl
nege renjuge tiıs?
Äitkenmen ol äiteuır bır tolyq qaitaryp berermın degen dämemen
äielden alğan aqşasyn ieseptep jürdı.
Bır künı keşkısın äiel oğan:
- Bılesıñ be, men Foli-Berjerde bırde-bır ret bolmappyn. Baraiyq pa? dedı.
Diurua qipaqtap qaldy: ol Raşelmen jolyğyp qalam ba dep qoryqty.
Bıraq so sätte: "İeşteñesı joq! Tüptep kelgende, ol menıñ äielım iemes qoi.
Körse körer, ıstıñ mänın tüsıner de ündemes. Onyñ üstıne bız lojada
bolamyz ğoi", - dep te oilady.
Onyñ būğan kelısuınde būdan basqa da bır sebep bar-dy. Marel hanymğa
ieşbır aqşa tölemesten-aq teatrdyñ lojasyn ūsynudyñ sätı kelıp tūr iedı.
Onyñ özı mūnyñ tarapynan oğan körsetken syiğa-syi bolatyn iedı.
Klotildany Diurua küime ışınde qaldyryp, biletke özı ğana bardy, tegın kıretının ol oğan bıldırgısı kelmedı, - sonan soñ qaita kelıp, iekeuı
ieñkeiıp amandasqan bilet tekseruşılerdıñ ortasynan öttı.
Ötetın jol yğy-jyğy köpşılık. Olar ierkekter men özın saudalaityn
äielderdıñ arasynan qysylysyp zorğa öttı. Aqyry olardy teatrdyñ typtynyş parterı men ulap-şulağan joğarğy qabatynyñ arasyna kırgızıp
jauyp qoidy.
Marel hanym sahnağa köz salğan da joq, - onyñ bar iesıl-dertı lojanyñ
art jağynda qydyrystap jürgen qyzdarda boldy. Ol qaita-qaita
būrylyp, ärbırıne zer sala qarap, solarmen janasqysy kelıp,
keudelerındegı kiımderın, bet-jüzın, şaştaryn ūstap körıp, sol jūmbaq
jandardyñ neden jasalğandaryn bılgısı kelıp otyrdy.
Kütpegen jağdaida kenet Diuruağa tıl qatty:
— Äne bır qara şaşty äiel keşke deiın bızge qarai beredı. Tıptı men
bırdeme aitqysy kelıp tūr ma dep qaldym. Sen baiqadyñ ba?
— Joq, sağan solai körıngen şyğar, - dedı ol qarsylyq bıldırıp.
Bıraq ol ony bağana baiqağan. Ol Raşel bolatyn, - ol būlardyñ
lojasynyñ qasynan talai ret öttı, janarynan yzaly ot ūşqyndap,
tılınen boqtau söz ağytylyp ketkelı zorğa tūr.
Diurua jaña ğana syğylysqan toptyñ arasymen ötıp kele jatqanda
onymen kezdesıp qalğan, ol aqyryn ğana: "Sälemetsıñ be?" - degen, onyñ
qulanyp syğyraia qalğan köz janary "tüsındım" degendı añğartqan, alaida
aşynasynan qoryqqan būl onyñ sälemdeskenıne jauap qatpastan, basyn
joğary kötergen küiı iernın qymqyra tıstep qasynan pañdana ötıp ketken.
Būldyr qyzğanyştyñ qot-qotymen qyz būlardy artynan qua kelıp, mūny
iyğymen qağyp qalyp, būl joly qatty dauystap:
— Sälemet pe, Jorj! - dedı.
Būl tağy ündemegen. Sodan keiın qaitkende de özın būğan tanytqysy
kelıp ne iılıp sälemdestırem degen oimen ol sonyñ sätın kütıp lojanyñ art
jağynda jürdı de qoidy.
Marel hanymnyñ özıne qarap otyrğanyn baiqap, ol Diuruağa jaqyn
kelıp iyğynan qaqty:
— Sälemetpısıñ! Jağdaiyñ qalai?
Diurua būrylyp ta qaramady.
— Sen nemene, beisenbıden berı kereñ bolyp qalğansyñ ba?
Būl oğan ieşqandai jauap bermedı, - özınıñ jaqtyrmai otyrğan keipımen
anandai maqūlyqqa qandai da bır söz aitudy öz bedelıne nūqsan dep
sanaitynyn aiqyn añğartyp iedı.
Raşel yzaly mysqylmen qarqyldap tūryp küldı.
— Sen tağy da mylqau bop qalğansyñ ba? - dep taqymdady. - Qasyñdağy
äiel iemes pe tılıñdı tıstep alğan?
Diurua qolyn şydamsyzdana sıltep qaldy.
— Menımen söilesetındei sız kımsız? - dep, doldana aşulandy.
— Ketıñız, äitpese men sızdı ūstatyp jıberem.
— A, solai ma? - Közınen ot şaşyrap, yzadan bulyqqan Raşel
bajyldai jöneldı. -Ah, oñbağan! Qoinyma jattyñ ba - iendı ieñ qūryğanda
bas izep amandaspaisyñ ba. Qazır basqa bıreumen jürseñ, sonda nemene,
menı iendı tanymauyñ kerek pe? Qasyñnan men ötıp bara jatqanda, bas izei
salsañ boldy ğoi, onda senıñ mazañdy almaityn iedım. Bıraq sen menı
mensınbei öttıñ ğoi mūrnyñdy şüiırıp! Menımen öitıp qyljaqtama! Men
sağan dostyq syiymdy körsetermın! Sağan sol kerek! Sen tıptı menımen
jolyqqanda amandaspadyñ da ğoi...
Ol älı ūzaq baqyrar ma iedı, bıraq Marel hanym lojanyñ iesıgın aşyp,
syğylysqan jūrtty itere-mitere tūra qaşty da, şyğar iesıktı taba almai
ary jügırdı, berı jügırdı.
Diurua onyñ artynan qua şyqty.
Olardyñ qaşyp qūtylğanyn körgen Raşel mäz bop aiqailady:
— Ūstañdar ana äieldı! Ūstañdar! Ol menıñ aşynamdy ūrlap aldy!
Köpşılıktıñ ışınen külkı iestıldı. İekı ierkek qyzyq üşın qaşyp bara
jatqan äieldı iyğynan tartyp ūstap ap, bylaiyraq äketıp süiıp almaq ta
boldy. Bıraq Diurua quyp jetıp, äieldı qoldarynan jūlyp ap köşege alyp
şyqty.
Marel kıreberıste tūrğan bos küimege sekırıp mındı. Diurua da artynşa
qarğyp mınıp, arbakeştıñ: "Myrza, qaida baramyz?"- degen sūrağyna:
"Qaida bolsa da", - dep qaldy.
Küime ornynan aqyryn qozğalyp, Klotilda betın iekı qolymen jauyp
aldy, - ol iesı auyp qalğan adam siiäqtandy: oğan aua jetıspei, tūnşyğyp
bara jatty. Diurua ne ısterın, ne derın bılmedı. Aqyrynda äieldıñ
jylağanyn iestıp, bırdemenı mıñgırlegen boldy:
— Tyñdaşy, Klo, menıñ kışkentaiym Klo, mağan tüsındıruge mümkındık
berşı! Menıñ kınäm joq... Men būl äielmen baiağyda jolyqqam...onda men
iendı ğana ...
Klotilda qolyn betınen jūlqyna jūlyp aldy, ony süigen, aldanğan
äieldıñ yzasy, yza bolğanda da doly yzasy bulyqtyryp, sodan tağy da
tılge kelgen äiel tez-tez, üzıp-üzıp, ientıge äreñ söiledı:
— Ah, oñbağan...oñbağan... Ne degen malğūndyq! Mūndai bolam dep
oilappyn ba... Qandai masqara! Qūdai-ai, qandai masqara!..
Aqyl-iesı özıne oralğan saiyn, Diuruanyñ jaña kınälerı iesıne tüsken
saiyn äieldıñ aşuy da bırte-bırte örşi tüsken iedı.
— Sen oğan menıñ aqşamnan töledıñ ğoi, ä? Men sonda sağan aqşany...
sol qyz üşın bergen iekem ğoi... Ah, jeksūryn!..
Bırer sekund aralyğynda janğa qatty batatyndai söz ızdep, bıraq sony
taba almağan adamşa añyryp tūryp qap, kenet betıne tükırıp jıberetın
kısışe:
— Ah, şoşqa, şoşqa, şoşqa! - dedı bylş ietkızıp. - Sen oğan menıñ
aqşamnan töledıñ ğoi... Şoşqa, şoşqa!
Basqa söz auzyna tüspei, äiel sony qaitalai berdı:
— Şoşqa, şoşqa...
Kenet terezeden basyn şyğaryp, arbakeştı qolynan şap berdı:
— Toqta! - dep aiqai saldy.
İesıktı aşyp, dalağa ytqyp şyqty. Jorj artynan qua şyqpaq boldy.
— Men sağan küimeden şyğuğa tyiym salam! - dep qatty aiqailağany
sonşalyq, sol sätte-aq onyñ töñıregıne jūrtşylyq jinalyp qaldy.
Janjaldan qoryqqandyqtan, Diurua tyrp ietpedı.
Äiel qaltasynan ämiiänyn şyğaryp, köşe şamynyñ jaryğynda iekı
jarym frank sanap aldy da, sony arbakeşke ūsynyp tūryp, dolylyq
buğan dauyspen üzıp-üzıp zorğa söiledı:
— Mäñız... alyñyz... Men jylap tūrmyn. Myna qūiyrşyqty
Batiniolge, Burso köşesıne aparyp tastañyz.
Qorşağan jūrttyñ bırazy jyrq-jyrq küldı.
— Jaraisyñ, kelınşek! - dedı ışındegı bır myrza.
Köşenıñ tentek bır balasy küimenıñ basqyşyna sekırıp şyğyp,
terezeden ışke basyn sūğyp, yşqyna aiqai saldy:
— Bibi, baqytty sapar!
İerıkkenderdıñ qarqyldağan külkısın kömıp küime ornynan qozğaldy.
Vİ
İertesı Jorj Diurua köñılsız oiandy.
Asyqpai kiınıp, terezenıñ aldyna kelıp otyrdy da oiğa şomdy. Keşe
äbden taiaq jegen kısışe, özınıñ byt-şyty şyğyp otyrğanyn sezdı.
Aqyry aqşasyzdyq amalyn qūrtyp, ol iendı Forestege keldı.
Dosy öz kabinetınde aşyq peşke aiağyn qyzdyryp otyr ieken.
— Sağan tañ atpastan tynym bermei jürgen ne närse?
— Mañyzdy şarua. Ar-namystyñ ısı.
— Qartağa qatysty ma?
— Qartağa qatysty, - dep qūptady Diurua bıraz tolqudan keiın.
— Köp pe?
— Bes jüz frank!
Ol tek iekı jüz seksen ğana qaryz bolatyn.
— Kımge qaryzdanyp jürsıñ? - Foreste betıne senımsızdeu qarady.
Diurua bırden jauap bere almai qaldy.
— Myrzağa... myrzağa... Karlevil myrzağa.
— A-a! Ol qaida tūrady?
— Köşesı... köşesı...
Foreste qarqyldap külıp jıberdı:
— Barda-Joq köşesınde me, nemene? Bılem men ondai myrzany. Bylai,
süikımdım menıñ: solai boluğa tiıs, men sağan älı jiyrma frank qaryz
bere alam, bıraq sen odan artyq sūrama.
Diurua odan altyn aqşa aldy. Sodan keiın ol özınıñ barlyq tanysyn
şetınen aqtap şyqty, sodan keşkı beske taman onyñ qaltasyna seksen
frank jinaldy.
Oğan älı iekı jüz jetpeitın, bıraq ol osymen doğarudy ūiğardy, jinağan
aqşasyn tyğyp jatyp: "Tükırgenım bar ma, so nemege bola qanymdy
qaraityp qaitem?! Aqşam qai kezde bolsa, so kezde berermın".
Ol özın myqtap qolğa aldy: baqandai iekı apta boiy özıne-özı barlyq
jağynan qatañ tyiym salyp, tärtıptı ärı ızgılıktı ömır sürdı. Sodan keiın
ony mahabbat aşqaraqtyğy tağy biledı. Ol özın bırneşe jyl boiy äiel
qūşaqtamağan adamdai sezıne bastady, jerdı körgende ışken-jegenın
ūmytyp ketetın teñızşıdei, ärbır köilektını körgen saiyn közın ala almai
dymy qūrityn boldy.
Sodan bır künı keşkısın Raşel jolyğyp qala ma degen dämemen FoliBerjerge qarai aiañdady. Raşel bükıl uaqytyn osy mekemede ötkızetın,
sondyqtan Diurua ony kırgen boida-aq baiqady.
Ol oğan külımsırei jaqyndap, amandasqaly qolyn soza berdı. Raşel
oğan bastan-aiaq köz jügırte qarady.
— Sızge ne kerek?
Ol küluge tyrysyp tyraştandy.
— Jaraidy-jaraidy, jädıgöilenbei-aq qoi.
Raşel odan terıs qarap kettı.
— Men alfonsalardy5 tanymaimyn.
Äiel mūnyñ namysyna asa qatty tietın qorlau aitqysy keldı, Diurua
özınıñ betıne qan teuıp bara jatqanyn sezdı. Foli-Berjerden ol jalğyz
şyqty.
Gazet saralqasynda onyñ ömırın auruşañ, qaltyrağan, üzbei jöteletın
Foreste-aq ulap bıttı: ol būl üşın ieñ bır asa yñğaisyz tapsyrmalardy
ädeiı oilap tabatyn siiäqty. Bır künı ūzaq jötel būğan sätten keiın,
Diuruadan qajettı mälımetterdı ala almağan ol qatty mazasy ketken
minutte küñk iete qaldy:
— Şaitan alğyr, sen mülde men oilağannan da beter misyz iekensıñ.
Diurua onyñ betınen salyp jıberuge säl-aq qaldy, alaida, äiteuır, özınözı ūstap qaldy, bıraq şyğyp bara jatyp tıstene kübırledı:
— Tūra tūr, älı osyñdy aldyña keltırermın.
Kenet bır oi basyna sap iete qaldy.
— Men älı senıñ äielıñdı azğyram, dostym, - degendı qosyp qoidy.
Soğan özıne-özı riza bolğan küiı şyğyp kettı.
Ol özınıñ osy oiyn tezdetıp jüzege asyru qajet dep tapty. Sonyñ
iertesınde-aq barlau jürgızu üşın, Foreste hanymğa attandy.
Ol divanda kıtap oqyp jatyr ieken.
Būl kelgende ol ornynan tūrğan joq, tek moinyn būra qarap qolyn
sozdy.
— Sälemetsız be, Süikımdı dos, - dedı.
Ol özın däl bır şapalaq jegen adamdai sezındı.
— Sız menı nege olai ataisyz?
— Ötken aptada men Marel hanymdy körgem, sızdı solai ataitynyn
mağan sol aitty, - dedı äiel külımsırei jauap berıp.
Foreste hanymnyñ sypaiy dausy ony sabasyna tüsırdı. İe, onyñ, tegı,
qorqatyndai da nesı bar?
— Sız ony ierkeletedı iekensız! - dedı äiel äñgımesın jalğastyryp. - Al
mağan jylyna bır-aq ret kelesız, onda da uäde boiynşa nemese sondai bır
jağdaida ğana.
Ol otyryp jatyp, ierekşe bır yntamen, tañdap üirengen adamnyñ
yntasymen äielge synai qarady. Ädemı sary şaşty äiel ädeiı ierkeletu
üşın ğana jaralğandai iedı. "Būl, söz joq, anağan qarağanda äldeqaida
ädemı", - dep oilady Diurua. Ol özınıñ ony köndıre alatynyna kümän
keltırmedı, qolyn tigızse boldy, ol özı-aq pısken jemısşe alaqanyna top
iete tüsetındei körındı.
— Menıñ sızge kelmegen sebebım sol, solai ıstegenım dūrys boldy, - dedı
ol nyq senımmen söilep.
Äiel ony tüsınbei qaldy.
— Qalai? Nege?
— Nege? Sız sony da añğarmai tūrsyz ba?
— Joq, şyn aitam.
— Öitkenı men sızdı süiıp qaldym... o, onşa da köp iemes, azdap qana...
sızge jan-tänımmen bırjola ğaşyq bolğym kelmedı.
Äiel, tıptı, tañdanbağan da, namystanbağan da, masattanbağan da tärızdı.
Sol baiağy salqyn jymiysynan jazbai jaibaraqat qana jauap berdı:
— Jaraidy, qalai bolğanda da mağan kelıp tūruğa bolady. Menı ūzaq
uaqyt süiıp qaluğa bolmaidy.
Ony äieldıñ sözınen görı dausy tañğaldyrdy.
— Nege?
— Öitkenı ol bos äureşılık, men ony bırden-aq aşyp aitaiyn. İeger sız
öz qaupıñızdı būryn aşyp aitqanyñyzda, onda men sızdı sabañyzğa tüsırıp,
qaita jiı-jiı kelıp tūruğa keñes berer iedım.
— Bız öz sözımızge özımız ne bola aluşy ma iedık! - dep Diurua dauryğa
aiqailap jıberdı.
— Qymbatty dostym! Ğaşyq ierkek men üşın joq ierkek. Ol aqymaq
bolyp ketedı, onyñ üstıne ol öte qauıptı. Mağan ğaşyq bolyp qalğandarmen
nemese ğaşyq bop qalğansityndarmen men barlyq qatynasymdy üzem,
sebebı, bırınşıden, olar menı jalyqtyryp jıberedı, al, iekınşıden, men
olardan kez kelgen uaqytta bas salatyn qūtyrğan itten qoryqqandai
qorqam. Men olardy qaşan qūlantaza jazylğanğa deiın ädeptılıktıñ
tyiymymen ūstaimyn. Osyny iesıñızde saqtañyz. Mahabbattyñ sızder üşın
äldebır aştyq siiäqty närse iekenın men öte jaqsy bılemın, al men üşın
ol... ierkekter sene qoimaityn bır ruhani bailanys sekıldı. Sızder onyñ
ıske ainalğan tür-türımen qanağattanasyzdar, al mağan onyñ ruhy kerek.
Qane... menıñ közıme tura qarañyzşy...
Äiel iendı külımsıregen joq. Salqyn, sabyrly qalyppen äiel är sözın
şegelei jalğastyrdy:
— Men ieşqaşan, - iestisız be? - ieşqaşan sızdıñ aşynañyz bolmaimyn.
Qaitsem de köndırem dep ūmtyludan paida joq, qaita sız üşın ziiändy. Al
iendı... būl äreketten keiın... sız iekeumız dos bolyp, dos bolğanda da niettes
dos bolyp qala alamyz, tek bıraq şynaiy, basqa aram oiy joq dos
bolamyz. Kelısesız be?
Būl ükımnıñ tiiänaqty iekenın jäne iendıgı qūlşynys-ūmtylysynyñ bärı
beker bolatynyn tüsınıp, ol öz halın moiyndady, alaida, iekınşı jağynan,
özıne mynandai odaqtas tapqanyna şattanğanynan oğan iekı qolyn bırdei
ūsyndy.
— Özıñız qalai qolaily körseñız, solai mağan ielık iete berıñız.
Diuruanyñ dausy şyn peiılın sezdırıp tūrğandai körındı, äiel
sondyqtan qolyn aldy.
Ol onyñ qoldaryn bırınen keiın bırın süidı de, janaryn jüzıne audaryp
tūryp, şyn jürekten şyqqan oiyn añğartty:
— Qūdai atymen ant ieteiın, ieger men däl sızdei äieldı kezdestırsem,
men oğan şeksız quanyşpen üilengen bolar iem!
Diuruanyñ būl jolğy äiel jüregıne jol taba alatyndai qoşemet
qolpaşy Foreste hanymdy ieljırete tolqytty, ol Diuruağa jyldam ğana
jautañ ietıp rizaşylyqpen qarady, ol qarasy kez kelgen ierkektı kül ietıp
alatyndai qaras iedı.
Diuruanyñ qajettı äñgımenıñ taqyrybyn taba almai dağdaryp tūrğanyn
körıp, äiel onyñ iyğyna qolyn salyp, ierkelete söiledı:
— Men iendı dostyq mındetımdı atqaruğa kırısemın. Sız añqausyz-au,
dosym...
Äiel müdırıp qaldy.
— Men sızben aşyq söilese alam ba, özı?
— Ärine.
— Müldem be?
— Müldem.
— Onda bylai. Sız Valter hanymğa arnaiy baryp jolyğyñyzşy, - ol
sız turaly öte joğary pıkırde, - baryp ūnauğa tyrysyp körıñızşı. Ol äiel
asa ornyqty adam bolğanmen, - iestıp tūrsyz ba? - Öte ornyqty bolsa da,
sızdıñ qoşemet-qolpaşyñyz sol arada oryndy bolady. Äitkenmen... basköz joq şabuyldau onda da tabysqa jetkızbeidı. Bıraq paidaly äser iete
alsañyz, onda köp närsege qol jetkıze alasyz. Gazet saralqasynda sızdıñ
älı jūpyny ğana jağdaida jürgenıñız mağan belgılı. Sız ieşqandai
qysylmañyz: olar qyzmetkerlerınıñ bärın bırdei jyly qarsy alady. Menı
tyñdap, sol äielge baryp körıñızşı.
— Sızge rahmet, - dedı ol külımsırep, - sız perıştesız, menıñ qorğauşy
perıştem.
Sodan keiın äñgıme basqa arnağa auysyp kettı.
Onyñ qasynda boludyñ būğan qanşalyqty qymbat iekenın baiqatqysy
kelıp, ol äieldıñ janynda ūzaq otyrdy. Keter kezde ol äielden tağy
pysyqtap sūrady:
— Sonymen, şeştık qoi: bız dos bolamyz ba?
— İä, şeştık.
Foreste hanymğa äser ietkenın baiqap, sony küşeite tüspek oimen
Diurua bylai dedı:
- İeger sız künderdıñ-künınde jesır bola qalsañyz, onda men özımdı
ümıtkerlıkke ūsynamyn.
Sony aitty da, äiel aşulanyp ülgırgenşe ädeiı tez-tez tağzym iettı de,
şyğa jöneldı.
Diurua arnaiy baryp Valter hanymmen jolyğuğa uialdy: öitkenı ol
mūny ieşqaşan üiıne şaqyrmağan-dy, sondyqtan ädeiı jabysyp jürgen
adam bop körıngısı kelmedı. Äitkenmen bastyğy būğan ış tarta qarap,
qyzmetkerı retınde bağalaityn, köp rette būğan jauapty tapsyrmalardy
jükteitın, - onyñ üiıne baru üşın nege iendı sol jağdaidy paidalanbasqa?
Sodan bır künı ol tañerteñ tūrğan soñ bazarğa bardy da, on frankqa
tañdap tūryp jiyrma tal almūrt satyp aldy. Alys ielden äkelıngen
ūqsatyp olardy sebetke ädemılep salyp, sonan soñ ony Valterdıñ üiıne
äkelıp, iesıkküzetke özderek kärtışkesın qaldyryp, oğan bylai dep jazdy:
"Jorj Diurua,
Bügın Normandiiädan kelgen myna jemısterdı Valter hanymnyñ qabyl
aluyn bas iıp ötınemın".
Kelesı künı ol gazet saralqasyndağy özınıñ poşta jäşıgınen Valter
hanymnyñ konvertke salynğan özderek kärtışkesın tapty, onda Jorj
Diurua myrzağa ystyq yqylaspen alğys aityp, özınıñ "qabyldau künı
senbı" iekenın qūlaqtandyrypty.
Sonymen, aldyñğy senbıde Diurua Valter hanymdıkıne arnaiy keldı.
Valter Malzerbe bulvaryndağy özınıñ jekemenşık üiınde tūratyn,
ömırdıñ qyr-syryn bıletın adam bolğandyqtan, üiınıñ bır bölıgın
bıreulerge jalğa berıp qoiatyn. Şırkeu qyzmetkerındei sūsty, altyn
tüimelı, qyzyl jağaly zerlengen syrt kiımdı, juan baltyryn qysyp
tūratyn aq şūlyqty, iekı kıreberıstıñ ortasyna ornalasqan jalğyz
iesıkküzet iesık aşty, onyñ osylai ornalasuy qojaiyn men tūrğyndarğa,
bükıl üige aqsüiektık saltanat berıp tūrğandai.
İekınşı qabattağy qonaq bölmege gobelendermen qaptalğan dälız ben
perde ūstalğan iesıkter arqyly ötu kerek ieken. Onda iekı malai oryndyq
üstınde qalğyp otyrdy. Onyñ bırı Diuruanyñ pältösın aldy, iekınşısı
asataiağyn alyp, iesıktı aşty da, säl ılgerılep baryp, mūnyñ bos zalğa ötıp
ketuıne jol berdı.
Diurua dağdaryp jan-jağyna qarady, kenet ainadan öte alysta otyrğan
siiäqty bırneşe adamnyñ beinesın baiqap qaldy. Alğaşynda ol basqa
jaqta jürıptı - ony adastyrğan aina iedı, sodan soñ bos tūrğan iekı zaldan
ötıp, bır kışıgırım äiel bölmesıne tap boldy, bölme ışı sarğaldaq surettı
kögıldır jıbekpen qaptalypty, onda şai jasauly döñgelek üsteldı ainala
tört äiel aqyryn äñgımelesıp otyr ieken.
Astanalyq ömır men äsırese aluan türlı ataqtylarmen ünemı
tabystyryp otyratyn Diuruanyñ tılşılık mamandyğy ony özın iemın-ierkın
ūstauğa ädettendırgen-dı, alaida mynandai sän-saltanatty jerge tap kelıp,
tyrs ietken tırı jan joq zaldardan ötıp, ol säl abyrjyñqyrap qaldy.
— Qūrmettı hanym! Men özım... - dedı közımen otanasyn ızdep.
Valter hanym oğan qolyn ūsyndy. Diurua belın ieñkeie bügıp onyñ
qolyn aldy.
— Sızdıñ kelgenıñız men üşın öte qūrmettı, - dedı Valter hanym onyñ
kresloğa otyruyn nūsqap. Äuelde tym biık körıngen kresloğa otyryp iedı,
Diurua onyñ ışıne kömılıp ketkendei körındı.
Bır sät ünsızdık ornap qaldy. Aqyry ony bır äiel būzdy. Ol öte suyq
bolyp ketkenın, bıraq älı ış süzegınıñ näubetı toqtalatyndai suyq
iemestıgın, ieger solai bolsa, onda känki tebuge mümkın bolatynyn äñgıme
iettı. Sol-aq ieken barlyq äiel Parijdıñ suyğy jaiynda öz pıkırın bıldırudı
mındet sanady, sondai-aq jyldyñ qai mezgılı jaqsy iekenın söz ietıp, ony
däleldeu üşın bölmege şögıp qalatyn, şañ tärızdı adamnyñ basyna da
qonyp qalatyn, aita-aita äldeqaşan yğyr bolğan sebepterdı aityp ketıstı.
İesık iestıler-iestılmes syqyr iettı. Diurua jalt qarady, synap qosylğan
äinektıñ iekı arasynan kırıp kele jatqan tolyq äielge közı tüstı. Ol äiel
bölmesıne kelıp kırgen kezde, otyrğan äielderdıñ bırı ornynan tūryp,
barlyğynyñ qolyn aldy da, ün-tünsız şyğyp kettı, Diurua monşaqtaryn
jaltyldatyp bos zaldardan ötıp bara jatqan älgı qara kiıngen äieldı
közımen şyğaryp saldy.
Qonaqtardyñ bırı kelıp, bırı ketıp jatqanynan tuğan äserler basylğan
soñ, kenet äñgımenıñ auany osyğan deiıngımen ieş bailanyspaityn
Marokkodağy oqiğalar jaiyna, Şyğystağy soğys pen Angliiänyñ
Oñtüstık Afrikadağy qiynşylyqtaryna auysty da kettı.
Sol mäselelerdı qozğap otyrğan, äielder sahnada qoiyla-qoiyla sırı
bolğan komediiäda oinap otyrğandai jäne ärqaisysy öz rölın jatqa
bıletındei bolyp körındı.
Tağy bır jaña qonaq keldı: kışkentai ğana sary būira şaş äiel, sonyñ
artynşa-aq äiel bölmesınen qartañdau ūzyn aryq äiel şyğyp kettı.
Line jaiynda äñgıme qozğasty, onyñ akademik boluğa qandai
mümkındıkterı bar iekendıgı söz boldy. Jaña kelgen qonaq ony Don
Kihottyñ öleñmen jazylğan sahnalyq nūsqasyn jasağan Kabonon-Leba
jeñıp ketkendıgıne nyq senım bıldırdı.
— Bılesızder me, Odeon qysta ony sahnağa qoiuğa äzırlep jatyr!
— Solai ma? Sözsız baryp körem, - ol nağyz körkem öner.
Valter hanymnyñ dausy bırqalypty, sypaiy ärı selqostau şyqty: ol
aitar sözın oilanyp jatpaityn, - ärqaşan tek daiar pıkırlerdı ğana aita
salatyn.
Äiel bölmesı qarañğy bola bastady. Valter hanym malaidy şaqyryp,
şamdardy jağudy būiyrdy, bıraq ol oğan tamaqqa şaqyru kärtışkesın
litografiiäğa bastyrudy ūmytyp ketkenın oilauğa da jäne sonymen qabat
äielderdıñ būlaq syldyryndai tolassyz iestılıp jatqan äñgımelerıne qūlaq
türuge de kedergı bola qoiğan joq.
İeptep tola bastağan, bıraq älı de bolsa tartymdylyğyn joğalta
qoimağan Valter hanym äielder üşın qauıptı sanalatyn qaitu mezgılı
jaqyndap qalğan jasta iedı. Mūqiiät kütınıp, saqtanu şaralaryn jasap,
denesınıñ tazalyğyn qadağalap, är türlı jağatyn jäne sürtetın närselerdı
paidalana bılgendıgınen ğana ol özın osylai saqtai alğan-dy. Ol ornyqty
adam bop körınetın, - aqyldy, parasatty äielderdıñ bırı sekıldı iedı, onyñ
ışkı jan düniesı kütıp baptalğan frantsuz bağyn ielestetetın. Ol baq sızdı
tosyn ieşteñesımen tañğaldyrmaidy, alaida sonysynyñ özınde özındık
ädemılık bar. Kökırek kerudıñ ornyna közboiauşylyğy joq baiqampaz,
ūstamdy aqyly basym-tyn; onyñ kımdı de bolsa alalamaityn
qaiyrymdylyğy, üiırsektıgı ärı meiırımdılıgı sezılıp tūratyn.
Diuruanyñ auzynan älı bır de söz şyğarmai otyrğany jäne onymen
ieşkımnıñ äñgımelese qoimağany, sondyqtan onyñ yñğaisyzdanyp
otyrğany - bärı onyñ nazarynan tys qalmady. Aqyrynda äielderdıñ älı
Akademiiädan auzy bosamai, özderı jetık bıletın jaittan basqağa auysa
almai otyrğandyqtaryn paidalanyp, ol jas jıgıtke sūraq qoia köñıl
audardy:
— Diurua myrza, al sız qalai oilaisyz, - būl jaiynda sızdıñ
mağlūmatyñyz kımdıkınen bolsa da mol boluğa tiıs qoi?
— Men, hanym, mūndai jağdaida ärkımnıñ ärqaşanda küdıktı atağyna
iemes, odan görı ümıtkerlerdıñ jasyna jäne densaulyğyna köbırek män
beremın, - dedı Diurua oilanbastan. - Men olardyñ atqarğan ısterınen görı
būryn qandai aurumen auyrğandyğy jaiynda anyqtama jinağan bolar
iedım. Men olardan Lope de Veganyñ öleñderın audarudy talap ietpes iedım,
bıraq bauyrynyñ, jüregınıñ, büiregınıñ jäne jūlynynyñ qandai küide
iekendıgınen habardar bolar iedım. Menıñ oiymşa, jürektıñ ülkeiüı, qant
auruy nemese odan kem soqpaityn būlşyq iettıñ jansyzdana bastauy
siiäqty aurulardyñ mäselesı jabaiy halyqtardyñ poeziiäsyndağy
patriottyq saryndar turaly jazylğan köptomdyqtardan äldeqaida tiımdı.
Onyñ sözın bärı tañğalğan tynyştyqpen qarsy aldy.
— Nege? - dep sūrady Valter hanym külımsırep.
— Öitkenı men är jerde jäne ärqaşan äielderge ne ūnasa, sony tabuğa
tyrysam, -dep jauap berdı ol. - Akademiiä degen, hanym, sızdıñ
nazaryñyzdy tek akademikterdıñ bırı qaitys bolğanda ğana audarady. O
düniege olardyñ neğūrlym köbı attansa, sızge soğūrlym jaily boluy tiıs.
Al olar tezırek ölu üşın, aurular men kärılerdı tañdau kerek.
Şamasy, onyñ ne aitpağyn äielder añğarmağan siiäqty, sondyqtan
Diurua öz oiyn tüsındıre ketkendı jön sanady:
— Aşyp aitqanda, äldebır akademik qaitpas saparğa attanyp ketıptı
degendı Parij hronikasynan oquğa men de qūştarmyn. Sol sätte-aq men
bırden özıme: "İendı mūnyñ ornyna kım bolar ieken?" - degen sūraq qoiam.
Söitem de, onyñ ornyna ümıtkerlerdı belgılei bastaimyn. Būl - oiyn,
oiyñ bolğanda da tamaşa oiyn, - ölmeitınderdıñ arasynan bıreu ölgen soñ,
Parij salondarynyñ bärınde de sol oiyndy - "qyryq qart pen ölım
oiynyn" - oinaidy.
Älı de añ-tañ bop otyrğan äielder tek külımsıreumen tyndy, - alaida
bärı de onyñ däl baiqağyştyğyn bağalamai otyra almady.
— Olardy, süikımdı hanymdar, sızder tañdaisyzdar, - dedı ol ornynan
türegele bere qorytyndylap, - olardy tek tezırek ölulerı üşın
tañdaisyzdar. Kärılerdı, ieñ kärılerdı, tıptı qausağan kärılerdı
tañdañyzdar, al qalğandarynan qam jemei-aq qoiyñyzdar.
Sonan soñ bärıne ädemılep tağzym jasady da, Diurua şyğyp kettı.
— Qyzyq jıgıt ieken, - dedı bır äiel ol şyğyp kete salysymen. - Kım özı?
— Bızdıñ qyzmetker, - dep jauap berdı Valter hanym. - Qazırşe oğan
gazettıñ ūsaq şarualary jüktelıp jür, bıraq köp ūzamai onyñ
joğarylaitynyna kümänım joq.
Köñıldı, özıne-özı riza Diurua Malzerbe bulvarynyñ boiymen bilei
basyp kele jatyp, mūrnynan ğana: "Jaman bastama iemes",- dep mıñgır iettı.
Keşkısın ol Raşelmen tatulasty.
Kelesı aptada aituly iekı oqiğa boldy: ol hronika bölımınıñ meñgeruşısı
bolyp tağaiyndaldy jäne ony Valter hanym tamaqtanuğa şaqyrdy. Būl
oqiğalarda qandai bailanys baryn ol qinalmai-aq añğardy.
Baspasöz ben deputattyq ataq süireuşı küş retınde qajet bolğan
kommersant Valter üşın "Frantsuz ömırı" de ieñ aldymen kommertsiiälyq
mekeme bolatyn. Ünemı aq köñıl, iemen-jarqyn adamnyñ keipımen añqausyp
jürıp, ol özınıñ aluan türlı maqsaty üşın būğan deiın özı teksergen,
tamyryn basyp körgen, anyqtap bılgen, oralymdy, tabandy ärı ieptı dep
sanağan adamdardy ğana paidalanatyn. Diuruany da baqylai jürıp, būl
jas jıgıt hronikany basqaruda aldyna jan salmas degen qorytyndyğa
kelgen.
Būğan deiın hronikany saralqa hatşysy, qart jurnalşy, ısın däl
atqaratyn, tılalğyş, şeneunık retınde juas Buarenar jürgızıp kelgen-dı.
Otyz jyl boiy ol on bır türlı gazetke hatşy bolyp, sonyñ ieşqaisysynda
da özınıñ oilau jüiesı men ısteu jüiesın ieşqaşan özgertken iemes. Ol bır
saralqadan iekınşısıne, bır meiramhanadan iekınşısıne tamaqtarynyñ
basqaşa iekenıne de zer salmastan bara beretın adamdai auysa bergen-dı.
Saiasat pen dın mäselesı ony qyzyqtyrmaityn. Ol gazette qoryqqanynan
iemes, uiatymen qyzmet jasaityn, qai gazette de öz bılımı men qymbat
täjıribesın aiamaityn. Ol ieşteñenı körmeitın soqyrşa, ieşteñenı
iestımeitın sañyrauşa, ieşqaşan ieşteñe aitpaityn mylqauşa jūmys
ısteidı. Maman retınde adaldyğymen airyqşalana tūryp, ol sonymen
qabat jurnalşylyq etikasy boiynşa adal, nietı dūrys ärı igı deuge
kelmeitındei äreketterge öltırseñ de barmaityn.
Qojaiyn ony bağalağanmen de, bärıbır gazettıñ qaq jüregı sanalatyn
hronikany kımge bersem ieken degendı jiı oilaityn. Sebebı jañalyqtardy
jariiälap, ösekterdı taratatyn, birja men köpşılıkke äser ietetın däp
hronika bölımı ğoi. Aqsüiekterdıñ köñıl köteruıne arnalğan iekı maqalanyñ
arasynda ğana kütpegen jağdaida äldebır mañyzdy närsenı qystyryp
jıbere bılu kerek qoi - tıptı, aitudyñ da qajetı joq, işaralasañ da jetıp
jatyr. Är joldyñ arasynda oi aita bılu kerek, ösektıñ özın şynğa bergısız
bop şyğa keletındei ietıp terısteme jazu kerek, tūjyrymdağanda da
oqiğanyñ şyn iekendıgıne bärı de kümändenıp tūratyndai ietıp beru kerek.
Hronika bölımın ärkım odan kün saiyn özıne qajettı ieñ qūryğanda bır jol
mälımet tauyp otyratyndai qylyp jürgızu qajet, sonda hronikany bärı de
oqityn bolady. Bärın de, bärı turaly da, qoğamnyñ barlyq salasyn,
barlyq mamandyqty, Parij ben şet aimaqty, armiiä men suretşılerdı,
dındarlar men universitettı, qyzmetkerler men jezökşelerdı de ūmytpau
kerek.
Ol bölımnıñ bastyğy, tılşıler batalonynyñ komandirı ylği da
saqadai sai, mäñgı saq, ieşkımge senbeitın, aldağyny boljai bılgış,
tapqyr, alğyr, şapşañ boluy kerek, zälım ailalardyñ bärın meñgeruı tiıs
jäne jalğan mälımetten şyn mälımettı bır sätte-aq ajyratyp; nenı aityp,
nenı aitpau keregın jañylmai bılıp; qai habar oqyrmanğa qalai äser
ietetının aldyn ala ielestete bılu üşın, qatelespeitındei sezımtal boluy
kerek. Onyñ üstıne ol bärın de küştı äser ietetındei türde bere bıluı kerek.
Saralqalarda san jyl boiy qyzmet atqarsa da, Buarenardyñ şeberlıgı
men äser iete bıluı älsız-tın. İeñ bastysy, qojaiynnyñ qūpiiä oilaryn ylği
da taba bıluge onyñ tua bıtken tapqyrlyğy jetıspeitın.
Diurua jūmysty tamaşa jolğa qoia alar iedı, Norber de Varen aitqandai,
"Kommertsiiänyñ tereñ suy men saiasattyñ taiaz suynda qalqyp kele jatqan"
gazettıñ saralqasyna taptyrmastai däl keletın iedı.
"Frantsuz ömırınıñ" nağyz dem beruşılerı men saraşylary gazet
şyğaruşysy qatysatyn nemese jaqtaityn şytyrman oqiğalardy
qoldaityn alty deputat iedı. Olardy palatadağylar "Valterdıñ şaiqasy"
dep ataityn jäne olardyñ onymen bırlesıp nemese sol arqyly qamtyp
qalatyn mol oljasyn qyzğanatyn da.
Saiasat bölımın Foreste basqaratyn, bıraq ol älgı pysyqtardyñ
qolyndağy qolbalasy, solardyñ aitqanyn oryndauşy ğana iedı.
Basmaqalalardy ol üiınde, özı aitqandai, "tynyş jağdaida", bıraq
solardyñ nūsqauy boiynşa jazatyn.