Robinzon Kruzo - 01

Daniel Defo
Adam baspağan iesız aralda qalğan Robinzon Kruzo adamzat örkenietınıñ bükıl jürıp ötken jolyn qaita ötkerıp, öz tırşılıgın qalpyna keltıredı. İerıksız jalğyz ğūmyr keşuge mäjbür bolğan talaisyz qaharman oilanuğa mūrsat alyp, basyna tüsken qiyndyqtyñ sebebıne üñılu arqyly täubasyna kelıp, qūdai jolyna tüsedı. Jüregıne iman ornap, jany tynyştyq tapqan Kruzo qauıptı de almağaiyp jalğyzılıktı ğūmyrynda peşenesıne jazylğan adam tözgısız qiyndyqtardyñ bärıne tötep beredı. Adamnyñ aqyl-parasaty men ierık-jıgerınıñ synğa tüsıp, şar bolattai şyñdaluynyñ ädebi-körkem baianynyñ üzdık ülgısın aldymyzğa jaiyp salady.
ROBİNZON KRUZO
ROMAN
Men 1632 jyly İork qalasynda şyğu tegı şeteldık auqatty otbasynda düniege kelıppın. Äkemnıñ tuğan jerı – Bremen qalasy. Alğaşqy kezde ol Gull qalasyn mekendep, saudany käsıp qylypty. Tūrmysy qalpyna kelgen soñ saudany tastap, İorkke qonys audarğan, kelgen boida sol jerdegı köne tek – Robinzondar dep atalatyn äuletten şyqqan menıñ şeşeme üilengen. Osyğan bailanysty menı de Robinzon dep atağan. Äkemnıñ familiiäsy Kreitsner, ağylşyndardyñ şet tılderdı būrmalap alatyn dağdysymen bızge Kruzo dep at qoiğan. İendı bızdıñ özımız de tegımızdı osylaişa atap, osylai jazamyz; menıñ tanystarym da menı ünemı osylaişa ataityn.
Menıñ iekı ağam bar-dy. Ağamnyñ bırı Flandriiäda, kezınde ataqty polkovnik Lokgart basqarğan ağylşyn jaiau äsker polkınde qyzmet iettı. Onyñ podpolkovnik şenıne deiın qyzmetı ösedı. Bıraq Diunkirhen tübınde ispandarğa qarsy jürgızılgen şaiqasta köz jūmğan. Ata-anamnyñ däl qazır menıñ de ömırımnen beihabar bolğany sekıldı, iekınşı ağamnyñ qaida iekenın bılmeimın, habar-oşarsyz ketken. Otbasynda düniege kelgen üşınşı ūl bolğandyqtan da, ata-anam mağan ieşbır qolöner üiretpedı jäne menıñ basym ärtürlı qiiäli närselerge toly boldy. Äbden qartaiğan äkem üi tärbiesınde bola tūra, qala mektebıne baryp aluğa bolatyn bılım auqymynda mağan äjeptäuır bılım berdı. Äkem zañ qyzmetkerı bolğanymdy qalady, bıraq men teñız saiahattary turaly armandadym jäne basqa ieşnärse turaly iestıgım kelmedı. Teñızge añsarymnyñ auğany sondai, men äkemnıñ ierkıne bağynbadym – tıptı äkemnıñ tıkelei tyiymyna da qarsy şyqtym jäne şeşemnıñ jalynyp-jalbarynğany da, dostarymnyñ aqyl-keñesterı de alğan betımnen qaitara almady; peşeneme jazylğan qasırettı ömırge itermelegen būl tabiği äuestıgımde baqytsyz tağdyrdyñ belgısı tūrğandai bop körındı.
Äkem parasaty mol, paiymy joğary jan iedı, menıñ osy oimen äues bolyp jürgenımdı sezıp, qatañ häm däiektı türde ieskertu de aitty. Buyn-buyny syrqyrap tösekke tañylğan äkem, bır künı tañerteñ menı öz bölmesıne şaqyryp alyp, jerden alyp jerge salyp söge bastady. Ol menen: qañğybastyqqa beiımdılıkten basqa, adamdarmen ierkın aralasyp, tūrmysyñdy güldendırıp, şattyqqa bölenıp, rahat ömır keşer tuğan ielıñ men berekenıñ besıgı – öz üiıñnen bezuge basqalai qandai sebepter bar dep sūrady.
Qalypty tırşılık şeñberınen şyğyp, artynda alañdary, ızdeuşısı joq jandar, bailyq pen baq quyp alaökpe bolyp, sonyñ soñynan jügırgender ğana öz ielınen alystap ketedı, olar öz ısterınıñ jemısın körıp, dañqqa bölengılerı keledı, bıraq mūndai qadamğa baru menıñ qolymnan kelmeidı. Men ortaşa tūrmysty qalaimyn. Adamzat tarihy orta tūrmystağy adamdardyñ baqytty ömır süretının däleldep bergen. Ol adamdy däulettılerdıñ mañdaiyna jazylatyn sän-saltanat pen maqtansüigıştıkten, menmendık pen künşıldıkten, kedeilerdıñ ğana sybağasy bolyp tabylatyn auyr qara jūmys pen joqşylyqtan, mūqtajdyqtyq pen qaiğy-qasıretten bırdei qūtqarady. Būl tūrmystyñ sonşalyqty janğa jailylyğy turaly, dedı ol, men mynağan qarap-aq aita alamyn: basqa jağdaida ömır süretınderdıñ barlyğy oğan qyzyğa da qyzğanyşpen qaraidy, – tıptı korolderdıñ özderı ūly ıster üşın jaralğan adamdardyñ aşy tağdyryna şağym aityp, tağdyr olardy ūlylyq pen küikılıktıñ ortasyna qoimağanyna ökınış bıldıretın kezderı de az iemes jäne danyşpannyñ özı şyn baqyttyñ ölşemı retınde ortany tañdap, qūdaidan özıne kedeilıktı de, bailyqty da jıbermeuın sūraidy iemes pe? Köz jügırtıp qarasam, tūrmys tauqymetı joğary tap pen tömengı taptyñ arasynda ğana bölıngen siiäqty, dedı äkem, al orta tūrmystağylar qalypty ömır süredı, olar jaqsylar men qara būqarağa qarağanda tağdyrdan kelgen zūlymdyqtarğa az ūşyraidy; tıptı, olardyñ ömır sūru ürdısınıñ tabiği saldarlary bolyp tabylatyn, bır jağynan, kemıstıkterdıñ, sän men saltanattyñ jäne ärtürlı basy artyq närselerdıñ, iekınşı jağynan, auyr ieñbek pen mūqtajdyqtyñ, naşar jäne jetkılıksız tamaqtanudyñ äserınen paida bolatyn tän men jannyñ keselderınen de ortaşa ömır süretınder köbırek qorğalady. Ortaşa ahual – barlyq kısılık ataulynyñ bür jaryp güldenuıne, bolmystyñ barlyq quanyştaryna igı äserın tigızedı; molşylyq pen beibıtşılık – onyñ qyzmetşılerı; ynsap, ūstamdylyq, densaulyq, ruh tynyştyğy, aşyqtyq, ärtürlı jağymdy köñıl köteruler, aluan türlı rahat oğan iere jürıp, batasyn beredı. Ortaşa ahual adamy özın auyr qara jūmyspen de, miğa salmaq tüsırer auyr oi ieñbegımen de asa qinamai ömırın jaily da tynyş ötkızedı. Ol tändı ūiqydan, jandy tynyştaqtan qaldyratyn bır tılım nan üşın qūldyqqa da satylmai-aq, tyğyryqqa tırelıp, şyğar jolyn taba almai qinalmai-aq, künşıldıktıñ qūrty kökeiın tespei-aq, ataqqūmarlyqtyñ jalynyna qūpiiä türde şarpylmai-aq ömır süredı. Rizaşylyq sezımıne bölengen ol kermek dämsız ömır balyn tatyp, özın baqytty sezınedı jäne kündelıktı tırşılık barysynda mūny tereñırek ärı aiqynyraq tüisınıp, jeñıl de baiqausyz körge qarai jyljidy.
Būdan keiın äkem mağan: balalyq qylma, bostan-bosqa adaspa, öz basyña özıñ qiynşylyq pen joqşylyqtyñ azapty jolyn tıleme, – dep, jäne būlardan menıñ tuysyma bailanysty qoğamdağy alar ornymdy saqtap qalatyndai qylyp körsetıp, tabandylyqpen jäne sondai bır jyly jüzben ötıne bastady. Nan tabu üşın qinalyp jürgen joqsyñ, senıñ qamyñdy oilaimyn, tura jolmen jürse ieken deimın, ieger baqytsyz bolsañ, ömırde jolyñ bolmasa, onda qatelıktıñ bärı özıñnen, ne zūlym tağdyrdan dedı äkem. Menıñ basyma tek baqytsyzdyq qana äkeletın qadamnan saqtandyra otyryp, öz boryşyn oryndaitynyn jäne barlyq jauapkerşılıktı öz moinynan alyp tastaitynyn bıldırdı: qysqasyn aitqanda, ieger men äkemnıñ sözın tyñdap üide qalar bolsam jäne äkemnıñ qalauymen ömır sürsem, ol mağan būrynğydai jaqsy äke bolatynyn, ieger men üiden keter bolsam, onda ol menıñ qazama da qaiyrylmaitynyn aitty. Sözınıñ soñynda äkem niderland soğysyna qatyspa dep, tabandy türde közın jetkızuge tyryssa da, bar ieñbegı zaia ketıp, arman jetegınde üiden qaşyp şyğyp, soğysta opat bolğan ağam turaly ülgı retınde aita ketudı de ūmytpady. Qandai jağdaida da (ol osylai öz sözın aiaqtady) senıñ tıleuıñdı tıleumen bolamyn dei kele, ol mağan ieger alğan betıñnen qaitpasañ, qūdaidyñ rahmetınen şet qalasyñ dep turasyn aitty. Älı sondai kez keler, menıñ keñesımdı ielemegenıñe ökınetın bolasyñ, bıraq onda, senıñ ıstegen jamandyğyñdy tüzetuge kömekteser mañaiyñda tırı jan bolmai qaluy da mümkın dedı.
Sözınıñ soñynda (äkem ony özı sezbese de, ol şyn mänınde de äulielık iedı), äsırese qaitys bolğan ağam turaly aitqanda, qarttyñ köz jasy betın juyp kettı; al senıñ de ökınetın kezıñ keler, bıraq ol kezde sağan kömek qolyn sozar ieşkım bolmaidy degende, sözın aiaqtai almai bulyğyp qalyp, jüregı tolyp ketkenı sondai, iendı bır söz aituğa de därmenı jetpeitının aitty.
Äkemnıñ sözı jan düniemdı ieljıretıp jıberdı de (mūndai söz kımdı bolsa da tebırentedı ğoi) şet jerge ketu turaly oiymnan üzıldı-kesıldı bas tartyp, äkemnıñ qalağanyndai tuğan jerde qalamyn dep şeştım. Bıraq, ättegen-ai! – bırneşe kün ötken soñ-aq menıñ şeşımım tübegeilı özgerdı: qysqasy, äkemnıñ jaña nasihattaryn tyñdamau üşın, äkemmen arada bolğan äñgımeden keiın bırneşe apta ötken soñ üiden jasyryn qaşu turaly şeşımge keldım. Bıraq men şydamsyzdyğymdy sabyrğa jeñdırıp, asyqpai qimyldadym: anamnyñ ädettegıden köñıldı-au degen kezın añdap jürıp, ony bır oñaşa jerge apardym da: menıñ şet jerlerdı köruge degen yntyqtyğym bar aqyl-oiymdy bilep alğany sondai, men ieger bır jūmysqa tūrğannyñ özınde, ony soñyna jetkızuge bärıbır şydamym jetpeidı, sondyqtan äkem menı öz yqtiiärymen jıbersın, äitpese men onyñ rūhsatynsyz-aq ketuge mäjbür bolamyn dedım. Menıñ jasym on segızge keldı, iendı mağan qolöner üiretu de, menen zañ qyzmetkerın daiyndau da keş. İegerde men tıptı zañ baqylauşysyna hatşy bolyp ornalasqannyñ özınde, synaq merzımıne deiın de şydauğa şydamym jetpei, qamqorşymnan qaşyp teñızge ketıp qalatynymdy bılemın; jai ğana täjıribe retınde saiahat jasauym üşın äkemdı köndırıñız, ieger ondağy tūrmys ūnamasa, üige qaita oralamyn, odan keiın ieşqaida ketpeitın bolamyn, joğaltqan uaqytymdy ieselep qaitaramyn, – dedım.
Menıñ sözderıme anamnyñ qatty yzasy keldı. Būl jönınde äkeñmen söz qozğaudyñ ieş retı joq, öitkenı ol sağan ne paidaly iekenın tym jaqsy bıledı, sondyqtan senıñ ötınışıñmen kelıspeidı dedı. Bar meiırımın tögıp, alğan betımnen qaitarğan äkemmen bolğan äñgımeden keiıngı menıñ tosyn mınezım anamdy tañğaldyrdy. İeger sen öz basyñdy joiğyñ kelse, iendı būl bälege toqtau joq, bıraq iesıñde bolsyn, äkeñ de, men de senıñ būl ısıñe ieşqaşan kelısımımızdı bere almaimyz; al özıme keler bolsam, senıñ ölımıñe ieş sebepker bolğym kelmeidı, sondyqtan senıñ, äkem qarsy bolğanda şeşem qoldap iedı dep aituğa ieşqaşan haqyñ bolmaidy degen syñaida söz aitty.
Keiın bılgenımdei, anam men üşın äkemdı köndıruge niettenbese de aramyzda bolğan äñgımenı sözbe söz jetkızıptı. Äkem menıñ öz oiymnan ainyğanymdy sezıp, qapalanyp: “Bala tuğan jerde bolsa, uaiymsyz, baqytty ğūmyr keşer iedı, al iendı şet jerge ketemın dese, onyñ ieş bolaşağy joq, jer betındegı ieñ beişara, ieñ baqytsyz tırşılık iesı bolady. Joq, men mūndaiğa jol bere almaimyn” dep kürsıne jauap berıptı.
Būl oqiğadan keiın jylğa jaqyn uaqyt ötken soñ ğana men ierkın ömırge qol jetkızdım. Osy uaqyt ışınde ieşbır ıske aralaspadym, janym qalağan ıske üzıldı-kesıldı qarsylyq bıldırgenı üşın äkem men anamdy jiı kınäladym. Bır künı jolym tüsıp Gull qalasyna keldım, bıraq mende qaşu turaly oi tıptı bolğan joq. Bır tanysym äkesınıñ kemesımen Londonğa saparğa şyqqaly jatyr ieken. Ol menı köre salyp, teñızşılerdıñ ädettegı qulyğyna basyp: jolğa da ieşbır şyğyn şyqpaidy, bırge attanaiyq dep ügıttei bastady. Äkemnıñ iaki şeşemnıñ rūqsatynsyz, olarğa bır auyz sözben de ieskertpesten, özderı äiteuır bıle jatar degen jürdım-bardym nietpen, ata-anamnyñ da, qūdaidyñ da batasyn almai būl sapardyñ soñy qalai bolaryn da oiğa almai, sätsız – qūdai körıp tūr! – sağatta, 1651 jyldyñ qyrküiek aiynyñ 1-ı künı Londonğa bet alğan dosymnyñ kemesıne otyryp kete bardym. Jas jihankezderdıñ bırde-bırınıñ basynan keşırgenderı tap menıkındei ierte bastalyp jäne öte ūzaq bolmağan şyğar dep oilaimyn.
Gumber sağasynan jyljyp şyğar-şyqpastan qatty jel tūryp, doldanğan tolqyn bızdıñ kememızdı qatty şaiqady. Teñız tırşılıgın būryn-soñdy körmegen menıñ jan düniemnıñ üreiın sözben jetkızu mümkın iemes. Ata-anamnan bezıp, perzenttık paryzymdy ötemei, olardyñ arman-tılegın oryndamağanym üşın qūdaidyñ özı jıbergen zūlmat iekenın iendı tüsındım. Äke-şeşemnıñ şyn tılegı, äkemnıñ köz jasy, şeşemnıñ jalynyp-jalbarynğany iesıme tüstı, äke-şeşe ümıtın üzıp, äke senımın aqtamağanyñ üşın sen qūdai aldynda künäkarsyñ degendei ar-uiatym da menı qatty azaptady.
Jel küşeie tüstı de, teñız köbıgın şaşyp, biık-biık tolqyndar qaptap, joiqyn jel aranyn aşty, bıraq būl men keiınnen köretın, tıptı iekı-üş künnen keiın ūşyrasatyn tolqynmen salystyrğanda jai äşeiın närse iedı. Bıraq būryn mūndaidy körmegen, teñız iısı mūrnyna barmaityn men siiäqty jañadan kelgen adamğa osynyñ özı jetkılıktı iedı. Asau tolqyn jardy kelıp soqqanda, teñızdıñ aibarly öksıgı küşeiıp, bızdı jūtyp jıbererdei körındı. Al keme tolqynnyñ iekpınımen yrğyp tömen tüsse, su tübıne ketıp, qaityp joğary şyqpastai körındı. Doldanğan teñız ben doly dauyldyñ kımge qalai äser ietkenın bılmedım, özım üşın öte üreilı boldy. İeger jaratqanym jarylqap, raqymy tüsıp, osy saparda şybyn janymdy keudemde qaldyrsa, aiağymnyñ ūşy qara jerge tier kün bolsa, ieşqaida bet būrmai, üige oraluğa, äke sözın qalt jıbermeuge, özımdı-özım iendı qaityp azapty jolğa bastamasqa ıştei ant iettım.
Äkemnıñ altyn orta turaly aitqan oilarynyñ dūrystyğyna iendı ğana köz jetkızdım. Äkem ieşqaşan teñızdegı dauylğa, jağadağy maşaqatqa ūrynbai, öz ömırın beibıt te jaily ötkızgenın tüsındım. Men täubama kelıp, tuğan üiıme şyn mänınde adasqan ūldai qaita oraluğa bekındım.
Dauyl basylğanşa, basylğannan keiın de bıraz uaqyt men osy sanaly oi, sau aqyldyñ qūşağynda boldym. Bıraq kelesı künı iertemen jel saiabyrsyp, tolqyn baiaulaiyn dedı, menıñ de teñızge boiym üirene bastady. Künı boiy üige oralamyn degen oimen jürdım (bıraq teñız dertınen älı aiyqqan joqpyn). Keşke qarai aspan şaidai aşylyp, jelıkken jel demın ışıne tartyp, kün qyzaryp uiasyna batty, ierteñıne de kün aşyq, tep-tegıs teñız betı kün säulesımen şağylysyp keremet körınıste boldy, tabiğattyñ mūndai sūlu beinesıne alğaş kuä boldym.
Tañerteñ ūiqym qanyp, boiym sergıp oiandym, teñız dertınen aiyqqandaimyn. Köñılım jadyrap, teñızge qaita-qaita qarai beremın. Keşe ğana doldanyp, alasūryp, aq köbıgın şaşyp jatqan teñızdıñ jaibaraqat qalpyna tañyrqai qaradym. Osy sätte menı saparğa iertıp şyqqan tanysym oiymdy bılgısı kelgendei qasyma kelıp, arqamnan qağyp: “Qalaisyñ, Bob? Keşegıden keiıngı köñıl küiıñ qalai? Qatty qoryqtyñ-au, şynyñdy aitşy!” – dedı. “Keşegı dauyl… iä, sūrapyl dauyl. Men mūndai qorqynyşty dauyl bolady dep oilamappyn!”– dedım. “İe-ie-ie, mūny da dauyl dep tūrmysyñ? Dalbasa! Bızge myqty keme, aidyndy keñıstık ber, bız būndai dauylsymaqty közge de ılmeitın bolamyz. Sen älı täjıribelı teñızşı iemessıñ ğoi, Bob! Äida, jür, punş daiyndaiyq ta bärın ūmytaiyq.
Qaraşy, kün qandai keremet!” – dedı tanysym. Äñgımemnıñ köñılsız tūstaryn qysqartyp, būdan ärı ne bolğanyn sızderge tötesınen baiandap bereiın. Kädımgı qarapaiym teñızşıler ömırındei: punş qainattyq, men mas boldym, ökınıştıñ bärı artta qaldy, maqtauğa tūrarlyq ädetterımdı, bolaşaqta jasar igı ısterımdı – bärın ūmyttym. Dauyldan keiıngı teñızdei sözben dünienıñ bärın tegıstegendei boldyq, üreiım de basyldy, qorqynyşym da seiıldı, oilarym da jülgelenıp, qauıp-qaterlı sättegı aitqan uäde, bergen sert jaiyna qaldy. İeger şynyn aitsam, menıñ sanamda älı de üige oralamyn degen säulelı oilar saltanat qūryp tūr iedı, bıraq aurumen küresken adamdai, men de ol oilardy quumen boldym, mastyqtyñ jäne köñıldı ortanyñ äserımen ony da öşırdım, masañ küide bes-alty kün özımnıñ ar-uiatymnyñ aldynda jeñıske jetkendei boldym. Bıraq menı aldymda tağy bır synaq kütıp tūrdy: jazmyş osyndai jağdaidağy iejelgı ädetımen menıñ soñğy aqtalar taianyşymdy tartyp alğysy keldı; şynynda da, ieger men osy joly onyñ menı qūtqaryp qalğanyn tüsınbesem de, kelesı synaqtyñ küştılgı sondai, tıptı bızdıñ ekipajdağy ieñ oñbağan jeksūrynnyñ özı qauıp-qaterdı sezınıp, odan ğajaiyppen ğana aman qalğanymyzdy moiyndamauğa ieş amaly bolmas iedı. Teñızge şyqqanymyzğa altynşy kün degende İarmut reidıne keldık. Dauyldan keiın jel qarsy aldymyzdan tūryp, keme jai jürdı. İarmutta kemenıñ zäkırın tüsırıp, jetı-segız kündei tūryp qaldyq, sebebı jel aumastan aldymyzdan soqty da tūrdy. Sol jetı-segız künnıñ ışınde bız aialdağan jerge Niukastilden de köptegen kemeler kelıp toqtady (İarmut reidı – kemelerdıñ kelıp toqtaityn orny, sebebı būl jerde kemeler Temzağa ötu üşın jeldıñ art jaqtan
soqqanyn kütıp tūrady).
İeger salqyn jel soğyp, bes künnen keiın ol tıptı üdei tüspegende, bız su köterılsımen-aq özenge tüsıp keter iedık. İarmut reidı – ailaq syqyldy keme aialdauğa qolaily orynnyñ bırı, bızdıñ kememızdıñ zäkırı men zäkır arqandary myqty iedı, bız qauıptene qoiğan joqpyz, qauıp bar-au dep oilağan da joqpyz, kädımgı teñızşılerdıñ dağdysy boiynşa oiyn-külkımen uaqytymyzdy ötkızdık. Jetınşı künnen ötıp, segızınşı künge jetkende jel odan saiyn salqyndai tüstı, kemenıñ ornyqtylyğyn qamtamasyz ietu maqsatynda stengalardy alyp tastap, qajettı närselerdıñ bärın tyğyz bekıtu üşın jūmys küşı kerek boldy. Tüske taiau tolqyn iekpındei tüsıp, keme qozğalyp – oinaqşyp qatty teñsele bastady, keme bırneşe ret olai-būlai şaiqalyp iedı, zäkır jūlynyp ketkendei boldy, sol kezde kapitan ailaqqa bailanğan arqandy şeşıñder dep būiyrdy, bız zäkırdıñ iekeuın de suğa tastap, arqandaryn barynşa tartyp, jelge qarsy tūrdyq.
Däl sol sätte dauyl qūiyndatyp qatty soqty. Tıptı teñızşılerdıñ jüzınen iendı abyrju men ürei körınıp tūrdy. Kaiutasynan şyğyp, menıñ janymnan öte bergende kapitannyñ: “Qūdaiym, özıñ saqta, qyrylatyn boldyq-au, däm-tūzymyz tausylğany ma?” degen sözın äldeneşe ret iestıdım, bıraq ol soğan qaramastan kemenı qūtqaryp qalu jūmystaryn baqylaudağy qyrağylyğynan taimady. Bastapqy kezdegı aiqai-şudan iekı qūlağym tas bolyp bıtıp, ieseñgırep qaldym, qozğalmastan satynyñ astyndağy kaiutamda jattym, tıptı qandai sezımdı basymnan keşırgenımdı özım de anyq bılmedım. Ony aşyqtan aşyq ielemei jäne batyl türde jermen jeksen qylğan soñ, mağan būrynğy täubama qaityp oralu qiyn boldy: men ölım qorqynyşy mäñgılıkke seiıldı, būl dauyl da tük bıtere almai,
«bırınşı» siiäqty aiaqtalady dep oiladym. Kapitannyñ tura janymnan ötıp bara jatyp, “qyrylatyn boldyq qoi” degen sözın iestıgende tūla boiym türşıgıp kettı. Kaiutadan palubağa atyp şyqtym, aspan asty astan-kesteñ, teñız doldanyp, būrqyrap, aq köbıgın atyp jatyr ieken, mūndai sūrapyldy körgen iemespın, sät saiyn taudai tolqyndar tulap, töñkerılıp töbemızden qūlaidy. Özıme-özım quat berıp, küş jiyp, jan-jağyma qaradym, ainalam alai-dülei dauyl, adam balasyna aityp kelmeitın apattyñ qandai bolaryna közım jettı. Bızge qarsy tūrğan auyr jük tiegen iekı keme salmağy kemısın degendei kemelerdıñ maçtalaryn şauyp tastady. Bızdıñ teñızşılerdıñ bıreuınıñ keme batyp barady degen janaiqaiyn iestıdım. Tağy da iekı kemenıñ zäkırlerı jūlynyp, aşyq teñızge qarai şyğyp ketıptı, qaida baryp, qaida toqtaryn kım bılsın.
Ūsaq kemeler basqalarmen salystyrğanda ornyqty tūrdy, bıraq asau tolqyn olardyñ da bır-iekeuın yğystyryp, aşyq teñızge quyp kettı, älgı iekı keme qūiryğyndağy kliverden basqa barlyq jelkenderın jyğyp tastap, bızdıñ kememızdıñ janynan tier-times bolyp öte şyqty.
Keşke qarai keme şturmany men botsman fok-maçtany ağytyp jıberuge rūqsat ietıñız dep kapitanğa ötınış aitty. Kapitan bastapqyda būğan könıñkıremese de soñynan rūqsat iettı, fok-maçtany ağytyp jıbergende, grot-maçta şaiqalyp, keme de tepe-teñdıgın saqtai almai, teñsele bastady, paluba suğa tolyp, ony tazartuğa tura keldı.
Özderıñız oilañyzdarşy, būryn-soñdy teñız betın körmegen, osynyñ aldynda ğana bolmaşy tolqudan zäresı kete qoryqqan men iendı qandai sezımdı basymnan keşıruım mümkın iedı? Köp jyl ötıp ketse de, ieger men jadymnan jañylmasam, mağan ol kezde ölım qorqynyşty iemes iedı: kınämdı moiyndap, äkemnıñ aldyna baryp keşırım sūrau turaly şeşımımdı özgertıp, būrynğy qarğys atqan qiiäli armandaryma qaita oralğanym turaly oilar jüz iese azapqa salyp, ieñsemdı iezıp, dauyl qorqynyşymen astasyp, menı adam aitqysyz hälge tüsırdı. Bıraq bäle-jalanyñ kökesı älı alda ieken: dauyl küşeigen üstıne küşeie tüstı, teñızşılerdıñ aituyna qarağanda, mūndai dauyldy olar da būryn-soñdy körmese kerek. Bızdıñ kememız myqty iedı, bıraq jügınıñ auyrlyğynan beluarynan suğa batyp, teñselıp tūrdy. “Jauyp ketedı, qisaiyp bara jatyr” degen dauystar sät saiyn şyğyp jatty. Būl sözderdıñ mänısın sūrap alğanymşa, tüsınbegenımnıñ özı mağan belgılı bır deñgeide ülken artyqşylyqtar berdı. Bıraq, dauyl doldanyp küşeigennıñ üstıne küşeie tüstı, men, – al mūndaidy körudıñ sätı ünemı tüse bermeidı, – kapitan men botsmannyñ jäne basqalardıkıne qarağanda sezımı mūqala qoimağan bırneşe adamnyñ kemenıñ su tübıne keterın sät saiyn kütıp tılek tılep, jalbarynğanyn kördım. Tün ortasy aua triumdegı sudy baiqau üşın tömenge tüsken bıreu: “Kemege su kırdı” dep habar berdı, iekınşı bıreu: “Su tört fut joğary köterıldı” dep onyñ sözın jalğady. Däl sol sätte “bärıñ de pompağa jinalyñdar” degen pärmen keldı, būl söz qūlağyma jetken boida jüregım bır sätke toqtap qalğandai bolyp, otyrğan kereuetıme şalqamnan qūlai kettım. Bıraq teñızşıler osy kezge deiın ieş järdemıñ tigen joq, iendı bır kısıdei qol ūşyn bere alasyñ dep ierkıme qoimai jūlqylap tūrğyzyp aldy. Tältırektep tūrdym da, jügıre basyp pompağa keldım, kele bar küşımdı salyp men de jürgıze bastadym. Osy kezde bırneşe jük tiegen ūsaq kemeler jelge qarsy tūra almai, zäkırlerın bos qoia berıp, aşyq teñızge şyqty. Kemeler janymyzdan jyljyp öte bergende, kapitan bızdıñ apatqa ūşyrap jatqanymyzdy bıldıru üşın zeñbırek atyñdar dep būiryq berdı. Zeñbırektıñ ne sebeptı atylğanyna tüsınbegen men, kemenıñ bır jerı zaqymdalğan, bolmasa odan da zor bır päle keldı ieken dep oilap, iesımnen tanyp qūlap qalyppyn. Ärkım öz basymen älek, menıñ ne küide bolğanyma köñıl bölıp, män berıp jatqan ieşkım joq. Menıñ mürdem ketkenıme äbden közı jetken bır teñızşı menı aiağymen iterıp jıbırıp, sol qalpymda qaldyrdy da, pompadağy menıñ ornyma tūryp aldy; men iesımdı jiğanşa iedäuır uaqyt öttı.
Bız jūmysymyzdy jalğastyra berdık, bıraq triumdegı su köterılgennıñ üstıne köterıle berdı. Kemenıñ batatyny aidan anyq iedı, dauyl bırtındep tynşi bastasa da, bız ailaqqa kırgenşe kemenıñ su betınde qaluy iekıtalai bolatyn, sondyqtan kapitan kömek sūrap zeñbırekten atqylauyn jalğastyra berdı. Öldım-taldym degende äiteuır aldymyzda tūrğan ūsaq kemelerdıñ bırı bızge järdem beruge täuekel ietıp, qaiyq jıberdı. Orasan zor qauıppen qaiyq bızge jaqyndai tüstı, bıraq qaiyqtağylar bızdı qūtqaryp qalu üşın jandaryn şüberekke tüiıp qanşa jantalasa iesse de, qaiyq kemege, al bız qaiyqqa mañailai almai-aq qoidyq. Bızdıñ matrostar öte ūzyn qylyp alyp olarğa basynda qaltqy belgısı bar arqan laqtyrdy. Laqtyrğan arqan da oñailyqpen olardyñ qolyna tüspedı, bırtalai beinettengennen keiın ğana arqannyñ ūşy bıreuınıñ qolyna tidı. Bız olardy kememızdıñ qūiryğyna taman tartyp äkeldık te bırımız qalmai olardyñ qaiyğyna tüstık. Onymen olardyñ kemesıne jetudı oilaudyñ özı jönsız iedı: bız bır auyzdan jeldıñ yğyna qarai iese beremız dep şeştık, tek mümkındıgınşe jağağa qarai jaqyndai beru ūiğaryldy. Bızdıñ kapitan böten matrostarğa olardyñ qaiyğyna qandai da bır zalal kelse, jağağa jetkesın qaiyqtyñ iesıne aqşa beretının aitty. Söitıp jartylai ieskekpen iesıp, jartylai tolqynnyñ iekpınımen soltüstıkke, Vinterton-Nessa bağytyna būrylyp, bırte-bırte jerge qarai bağytymyzdy tüzei bastadyq.
Bız kemeden aulaqtağan sätten şirek sağatqa jeter-jetpes uaqyt ötpei-aq keme bızdıñ köz aldymyzda bata bastady. Men osy jerde bırınşı ret “jauyp ketedınıñ” mağynasyn tüsındım. Şynymdy aitsam, keme batyp bara jatyr degen matrostardyñ aiğaiyn iestıgen kezde, kemege qarauğa da şamam bolğan joq dep te aituğa bolady, öitkenı men qaiyqqa aiaq basqan nemese, dūrysy, menı qaiyqqa salğan sätten bastap-aq bırazy qorqynyştan, bırazy menı alda kütıp tūrğan bäle-jalalardan ışkı jan-düniem ölıp qalğandai iedı.
Qaiyqty jağağa qarai būrğylary kelıp adamdar ieskektı jandaryn sala iesken saiyn bız (öitkenı, qaiyqty tolqyn joğary laqtyrğan saiyn jağa körınıp qalatyn) jağalauda jinalyp qalğan adamdardyñ ülken şoğyryn kördık: olar äbıgerge tüsıp bız jaqyndağan kezde kömek qolyn sozuğa daiyndalyp jügırıp jürdı. Bıraq bızdıñ qaiyq öte baiau jyljyp keledı, Vinterton men Kromerdıñ arasynda jağalau syzyğy batysqa qarai iıle tüsıp, şyğyñqy müiıs jeldıñ küşın älsıretıp, “Vinterton” maiagınen ötkennen keiın ğana jağalauğa jettık. Osy jerde bız jağalauğa tıreldık te, äreñ-äreñ, bıraq äiteuır aman-iesen qūrlyqqa şyqtyq ta, İarmutqa jaiaulap jürıp kettık. Apatqa ūşyrağanymyz üşın bızderdı İarmut halqy rahymdylyqpen qarsy aldy, bölek üi-jaiğa ornalastyrdy, jai adamdar men köpester, keme qojalary öz ierkımızge salyp Londonğa nemese Gullge jetetındei ietıp qarajat jinap berdı. Şırkın, menıñ basyma sol kezde Gulldegı tuğan üiıme oralu turaly oi nege kelmedı ieken! Men sözsız baqytqa keneler iedım! Äkem tura ınjılde aitylatyn tämsıldegıdei menıñ aman-sau kelgenıme quanyp bır semız būzau soiar iedı, öitkenı ol menıñ aman qalğanymdy köp uaqyt ötkennen soñ, men Gullden mıngen kemenıñ İarmut reidınde opat bolğanyn
iestıgen kezde ğana bıldı.
Bıraq qytymyr tağdyr menı apatty jolğa qarsylasuğa bolmaityndai tabandylyqpen itere tüstı; bıraq keide menıñ jan-düniemde bırneşe märte menı üige qaituğa şaqyrğan sau aqyldyñ dausy iestılse de, oğan qūlaq asuğa menıñ küş-quatym, äl-därmenım jetpedı. Adam balasyn öz ajalyna nendei küş asyqtyratynyn qalai tüsınerımdı bılmedım, tüsınuge talpynbadym da. Keide tüisıgımızben seze tūra, özımız jazmyşqa qarsy kelıp, tağdyr tauqymetın arqalaitynymyz qalai, ūzaq saparda iekı ret ajaldyñ tür-tüsın körgendei betpe-bet kelıp, tosyn oqiğalarmen ūşyrassam da, qanşa qaşsam da qūtqarmas qatal tağdyrym, jüregımnıñ qalauy men parasatty oiyma qarsy keluge mäjbürledı.
Menı osy saparğa attanuğa ügıttegen keme qojaiynynyñ ūly, menıñ tanysym, İarmutta alğaş ret menımen söileskendegıdei iemes, dausy özgerıptı. Ol abyrjyp, basyn şaiqap, menıñ köñıl küiımdı sūrady. Sonsoñ menıñ kım iekenımdı, osy joly tek täjıribe retınde saparğa şyqqanymdy, būdan keiın de menıñ älemdı şarlağym keletının äkesıne aityp berdı. Sol kezde äkesı mağan būryldy da: “Jas jıgıt, sağan būdan bylai teñızge şyğuğa bolmaidy, basymyzdan keşken oqiğalar senıñ jolyñ teñızde iemes degendı meñzeidı”, – dedı. “Ser, nege būlai deisız? Mūnan bylai sız de teñızge bettemeimısız?” – dep men de qasarysa qaldym. “Mende jūmysyñ bolmasyn, būl – menıñ iejelgı käsıbım jäne mındetım. Al sız teñızge täjıribe retınde şyqtyñyz, öz şeşımımdı özgertpeimın dep qasarysatyn bolsañyz, qūdai sızdı aldağy künderde ne kütıp tūrğanyn tañdaiyñyzğa tatqyzyp tūr. Mümkın, bızge sızdıñ kesırıñızden apat kelgen şyğar. Mümkın, sız bızdıñ kemedegı İona şyğarsyz. Qarağym, mağan dūrystap tüsındırıp berşı, senı osy saparğa şyğuğa ne mäjbürledı?” dedı. Men özım turaly az-kem aityp berdım. Äñgımemdı aiaqtai bergenımde, ol aşuly dauyspen: “Men ne ıstegenmın, myna azğyn menıñ kememe qaidan kelgen, iendı myñ funt berse de ieşqaşan sızben bır kemede jüzbespın”, – dedı. Būl sözderdı ol zıldene aitty, aşu qysyp ketken soñ nebır aşuly sözderdı jäne töktı. Būdan keiın ol raiynan qaityp: “Būl – tağdyrdyñ salğan ısı, iendı tezdetıp äkeñe qait, bolğan oqiğalardy jaratuşynyñ ieskerusız qaldyrmağany dep oilaimyn, ie, jas jıgıt, ieger sız üiıñızge qaitpasañyz, äkeñızdıñ tılın almasañyz, menıñ sözıme senıñız, – qai jerden tabylsañyz da sızdıñ soñyñyzdan baqytsyzdyq pen sätsızdık ökşeleitın bolady”, – dedı sözın aiaqtai kelıp.
Mūnan keiın bız iekı jaqqa bölınıp kettık, men ony odan qaitıp körmedım. İarmuttan qaida ketkenın de bılmeimın, mende qarajat jağy tapşy bolğan soñ Londonğa qūrlyqpen tarttym. Jol boiy ömırdıñ qai soqpağymen jüremın dep oilaumen boldym: üige oralsam ba, älde qaitadan teñızge bet būram ba?
Üige qai betımmen baramyn, äkem-şeşem bylai tūrsyn, ağaiyn-tuğanğa, körşı-kölemge qalai körınemın, bärıne keleke, mazaq bolyp jürermın degen oi da jylt iettı. Sol kezden men adam balasynyñ, äsırese onyñ jas kezındegı tabiğatynyñ sonşalyqty qisynsyz bolatynyn tüsındım; osyğan ūqsas jağdailarda adamdar aqyldy basşylyqqa alğannyñ ornyna ony terıstep, künäsı üşın iemes, täubağa kelgenıne uialady, olardy aqymaq dep iesepteuge bolatyn iessız qylyqtary üşın iemes, öz qatelıkterın moiyndap, tüzetuge ūmtylğan, olardy aqyldylylardyñ sanatyna iengızuge tūrarlyq qylyqtary üşın uialady.
Ne ısteuım kerek, ömırdıñ qai soqpağyn tañdasam ieken degen äure-sarsañ oimen bıraz uaqyt jürıp aldym. Üige qaitsem degen oidy jeñe almai-aq qoidym, bıraq äzırge keiınge şegere berdım, teñızdegı basyma töngen bäle-jalalar turaly iestelıkter kömeskılegen saiyn, äkeme oraluğa şaqyrğan onsyz da älsız aqyldyñ ünı älsırei berdı, aqyry men oralu turaly kez kelgen oidy bylai qoiyp, jaña saiahattar turaly armandai bastadym.
Älı sol bır zūlym küş – menıñ üiden qaşuyma türtkı bolğan, älemdı şarlap baiysam degen iessız de oi ielegınen ötkızılmegen iesırık oiğa sebepşı bolğan jäne būl oilarmen, menıñ basymdy arbap tastağany sondai, men barlyq janaşyr keñesterge, aitqan nasihatqa, tıptı, äkemnıñ tyiym salğanyna da kereñ bop qaldym, – mıne, osy küş der iedım men, onyñ qandai iekendıgıne qaramastan, adamnyñ oiyna keluı mümkın-au degen ieñ talaisyz ıske menı iterıp jıberdı: men Afrika jağalaularyna, bızdıñ teñızşılerdıñ tılımen aitqanda, – Gvineiäğa attanğaly tūrğan kemege otyrdym da tağy da jahandy keze bastadym.
Menıñ ieñ ülken baqytsyzdyğym – osy oqiğalardyñ barlyğynda qarapaiym matros bolyp jaldanbadym; ärine, mağan özım ädettengennen de köbırek jūmys ısteuıme tura keler iedı, iesesıne men teñızşınıñ mındetı men jūmysyn meñgerıp, uaqyt öte kele şturman, ne kapitannyñ kömekşısı, tıptı kapitannyñ özı bolar iedım. Bıraq menıñ peşeneme jazylğany sol ieken – barlyq joldardyñ ışındegı ieñ naşaryn tañdadym. Osy joly da men osylai ısdedım: menıñ ämiiänymda aqşa boldy, üstımde jaqsy kiım: men kemege ünemı nağyz myrzanyñ özı bolyp keluşı iedım, – sondyqtan onda ieşteñe ıstemedım de, ieşteñe üirenbedım de.
Londonğa kelgen boida jaqsy ortağa tap boldym, men sekıldı betımen ketken, jolynan adasqan bozbala üşın tağdyrdyñ mūndai syiy adam balasyna būiyra bermeitın şyğar, bolmasa, jyn-şaitan tūzağyna şyrmalyp keter me iedım. Mūndai ömırden qūdaidyñ özı qağys qylğan şyğar. Men bır kapitanmen tanystym, onyñ taiauda ğana Gvineiänyñ jağalauyna baryp kelgenı mälım boldy, osy sapary özıne qolaily bolyp, tağy da sol jaqqa attanğaly jatyr ieken. Oğan menıñ äñgımelerım ūnap qaldy, älemge saiahat jasağym keledı degen sözımdı iestıgen soñ, özımen bırge baruğa ūsynys jasady. Ärı iekeumız dos bolamyz, aqşañ bolsa, azdap tauar ala jür, bar paidasyn özıñ köresıñ degendı aitty.
Men būl ūsynysty oñ kördım, iekeumız dos bolyp aldyq, aqköñıl, taza jürek adammen bırge az ğana tauar alyp saparğa şyqtym. Tauarlarymdy ötkızıp paida taptym, ärine, būl adal dosymnyñ keñesı iedı. Tauardy äke-şeşem jıbergen aqşağa satyp aldym. Mūnyñ aldynda ieldegı tuysqandaryma hat jazyp, aqşa sūrağanmyn, olar menıñ būl ötınışımdı aityp, äkemdı köndırıptı, rasyn aitsam, şyryldap aqşany jöneltken de şeşem bolar.