Qazaq soldaty - 09

Alğaşqy atyp jıberer oğyñnyñ özın jau keudesıne däl tigızerdei bop,
jer tarpyp tūrmyz. Tañerteñgı beibıt oilardyñ bärı de jym bolypty.
Tez-tez, yqşam jinalyp, jüruge äzırlenıp jatyrmyz. Äldeqaidan tez
jöñkılıp kelıp qalğan jük maşinalary joldyñ iekı betıne jaryla tızılıp
qalypty:
— Asyqpañdar, tez jinalyñdar! — dep, Petr qaljyñdap qoiady.
— Barlyq süiıspenşılık hattardy, Kostia, sızdıñ kolhozğa jıbereiık. İeñ
berık oryn sol jaq bolar. Tübınde bıreumız tauyp alyp oryndy-ornyna
jıberermız, — dep, tağy bıreuler qaljyñdap jatyr.
Bır sağattan keiın jük maşinalary jöñkılıp jürıp kettı. Syğylysa
tielgen jauyngerler... Ärbır maşina iekı jaqqa qarağan naiza ūştarynan
kırpıdei tıkıreiıp körınedı. Aiqyş-ūiqyş qūiyp tastağan tas jol
jylandai iırıledı. Tañ ata, kım üşın äzırlengen bolsaq, sonyñ qaramağyna
keldık...
3
Jar qabaqqa taqai salynğan tas köpır osy bır künderde maidannyñ bır
tar qyltañyna ainalyp ketıptı. Batystan şyğysqa qarai ağylğan äskerge
aralas köp jūrt köpır auzynda qarbalas jasap, tyğyndap tastağan ieken.
Bır ğana bölımşe dep sanalatyn toğyz jauynger alty sağat alysyp, äreñ
degende tärtıpke qol jetıp, mıne iekı kün boiy şegıngen äsker bölımderı men
josyğan jūrtty ötkızıp tūrmyz.
Polkovnik Ozimin bızdıñ köñılımızdı kötergısı kelıp.
— Būl bes künnıñ ışınde maidannyñ ieñ auyr jerınıñ bırı sol ieleusız
köpır bolady. Soğysqa kırmedım dep renjımeñder... Soğysty sol jerden-aq
jaqsy körersıñder, — dep iedı, aitqany qate ketken joq...
Ainalamyz astan-kesten. Jer betıne qorasan şyqqandai. Düniedegı
bar ün bızdıñ üstımızge jinalğandai: gürsıldeidı, ökıredı, ūlidy. Aspan
bırese jarylğandai, bırese jyrtylyp ketkendei, iendı bır kezde saldyrgüldır qūlap kele jatqandai bolady. Osy mañda sekırıp tüspegen bır tas
qalmağan siiäqty. Köpırdıñ qai jerde iekenın däl belgılep alğan jau
samoletterı tün ışınde de kelıp, dürkın-dürkın bombalap ketedı.
Güjıldegen motor, öñeşı qyzarğanşa ökırgen maşinalar, şulasqan,
kerıldesken bosqyn jūrt köpır basyndağy aiğai-süreñdı qozdyra tüsedı.
Ärkımge de tezırek ötu kerek. Ärkım de özıne jol berseñ ğana tärtıp bar dep
tanidy. Köpır bıreu de, ötem deuşıler myñdar...
Kurstan kelgen jıgıtter, bızdı bırden-aq maidanğa salar, maidan şegıne
jetken soñ-aq jaumen betpe-bet kelermız, kım qandai iekenın sonda körermız
dep oilap iedık. Kelgen künı, kelgen sağattan bastap, ömır men ölımnıñ
şekarasynda bolarmyz dep iedık, onymyz bolmai şyqty. Jau älı
şabuylmen keledı. Kün sanap mardamsyp, ılgerılegen saiyn keudem-soqqa
salyp, ar-namysty taptap, iel iesınen ketpestei qorlyq-zorlyğymen keledı.
Mas ögızdei, nas şoşqadai, basy jetken jerın artymen lastap keledı.
Bız älı syrt jūmystamyz. Azov teñızıne qūlaityn ieleusız bır özennıñ,
ieleusız bır köpırınde tärtıp ornatyp tūrmyz. Soğys qasynda tūryp,
soğysqa kıre almağanymyzğa, antpen bailağan ierlıgımızdı körsete
almağanymyzğa qynjylamyz da. Äzırge bar ıstep tūrğanymyz, ärbır
tärtıptı qalada qalai jüru, qalai tūrudy basqaratyn militsionerdıñ ısı.
Ūrsatynymyz da, ūrsu iestitınımız de özımızdıñ adamdar. Mūnyñ qai
jerınde ierlık bolmaq, qai ısımen jauynger synalmaq!
Qalada beibıt şaqta tärtıp üşın janjaldasyp jatqan adamdy sirek
köruşı iedık. İendı, köpır basynda myñdağan adamnyñ barlyğy — tärtıp,
tärtıp! — dep aiğai salady. Tar ğana köpırmen myñdağan adam ötse,
myñdağan adam tağy tırelıp tūr. Dau-janjal qyza tüspese, bäseñder iemes.
Öitkenı, osy josyğan jūrttyñ, artyn tırei jau qoldary kele jatyr.
Aldyna bosqyn jūrtty tosyp, oq qağar ietıp keledı. Jau jaqyndağan
saiyn köpır tynysy da taryla tüsedı.
İeleusız köpır ieleulı ıstıñ tiegı iekendıgıne älgıde ğana tağy bır dälel
keldı.
— Sızdıñ qaramağyñyzğa jıberılgen pulemet bölımşesınıñ komandirı
Baranov! — dep, jas serjant mağan raport berdı.
— Neşe pulemet?
Serjant sanyn aitty.
Kelgen pulemetter onşa köp bolmağanmen bärı de joğary atatyn
pulemetter ieken. Mağan ol zeñbırek diviziiäsy kelıp qosylğandai küş
berdı. Pulemetterımdı jau samoletınıñ künde kelıp jürgen känıgı joldaryn
tosa ornalastyrdym da öz oiym jetken jerge deiın tapsyrmalar berdım.
Osy arpalysta iekı kün, iekı tünımız ötıp barady. Tarsyl-gürsıl men udaşuğa qūlağymnyñ üirenıp ketkenı sonşa, köpırden jüz metr ğana
bylaiyraq şyğyp iem, typ-tynyş siiäqtana qaldy. Tau özenınıñ kübırkübır küñkıldep ağyp jatqany da iestıldı. Tau käduılgı beibıt şaqtai, tañ
jaqyndağanyn bıldırıp, özennıñ ar jağynda qoraz aiğai salady. Oğan
josyğan jūrttyñ arbasynyñ bırınen tağy bır qoraz jauap qaiyrdy.
Tamağyn körıp, dausyn kergıtıp tūryp jauap berdı. Köpır üstındegı qara
boran şañnan şyqqan soñ, tañ qarañğysynda qatty jarqyrap ketetın
oñtüstıktıñ ülken-ülken jūldyzdary da aiqyn körınıp tūr. Qazylğan okop
qoparylyp, oiylyp qalğan apandarğa qūlai-sürınıp, men ağaş arasyna
aparyp jatqyzyp qoiğan iekı jaraly joldastarymdy ızdep kele jatyrmyn.
Qūlağan, synğan ağaştar aiaqtan şalyp, jürgızbei keledı. Auyr bombalar
qoparyp ketken tereñ şūñqyrğa iekı jaralyny özım jatqyzyp ketıp iem,
qazır taba almai jürmın. Şūñqyr sany da köbeiıp ketken belgılegen
ağaştarym da joq.
Keşe keşten bastap köpır arqyly jūrtty ötkızudıñ bastyğy men bolyp
qaldym. Äuelı bastyğymyz barlau vzvodynyñ komandirı leitenant
Aleksei Gorkin iedı. Menıñ bölımşem sonyñ qaramağyna berılgen.
Kündızgı tolassyz bombalaulardan aman kelgen leitenant däl keşke
jaralandy. Kün batyp, qyzyly sönıp, iendı bombalau toqtalar dep,
syğylysyp, qañtarylyp tūrğan jūrtty tağy da ötkıze bastap iedık,
äldeqaidan sap iete tüsken üş auyr samolet tömen tönıp kep, qara qūstai
ainalyp jürıp, köpır mañaiyn bombalai bastady.
Şyğysqa qarai köşırılgen öndırıs oryndarynyñ jüzdegen
maşinalary men äsker qūraldary, bosqyn jūrttyñ at-arbalary lap berıp
köpırge ūmtylğanda, bırıne-bırı soqtyğysyp, köpır aldyn tağy tyğyndap
tastady. U-şu jūrtqa jön sıltep, ämır berıp tūryp, özennıñ jağasyna,
köpırge jaqyn bır bomba tüskende Gorkin jatyp ülgıre almai qalyp iedı.
Bomba gürs iettı de, küş iekpınımen Gorkindı laqtyryp jıberıp, köpırdıñ
jaqtauyna aparyp soqty.
Gorkin qatty bır yşqynyp qaldy da, üreilenıp, kimelep bara jatqan
bıreuge:
— Keiın! — dedı. Dausy yşqynyp, aşyraq şyğyp kettı.
Qauıp-qater ötkennen keiın sūrasatyn ädetımız boiynşa:
— Joldas leitenant, jaralanğan joqsyz ba? — dep sūradym.
Gorkin qolyn bır sıltedı de, azğana jaryqşaqtana qalğan dauyspen
ämır berıp, öz jūmysyn basqara berdı. Gorkinnıñ keşe qarlyqqan dausy
tün ortasyna deiın onşa älsıremei üzdıksız şyğyp tūrdy. Bır kezde dausy
kenet üzılıp, bastağan bır sözdı aiağyna jetkıze almağanyn añdap qaldym.
Bulyğyp, şaşalyp qalğandai boldy. Jalt qarasam Gorkin öte bergen bır
jük maşinasynyñ qanatyna asyla qūlap barady ieken. Men qūşaqtap
süiei bergende, köilegınen ötıp ketken jelımdei jabysqaq, jyly qan
qolyma bılındı. Arqa jağyn qan jauyp ketken ieken. Gorkin auyr bır
yñyranyp qaldy da:
— Komandany sen al, serjant Sartaliev! —dedı. Men köterıp alyp,
jağadağy ieñ jaqyn şūñqyrğa äkep, syrt köilegın şeşındırgenşe Gorkin
iessız de bolyp qalğan ieken. Jaralaryn tañyp, iesın jidyrğan soñ, men ony
kez kelgen maşinamen keiın qaitaraiyn dep iem, könbedı.
Arqasynda tolyp jatqan bomba jaryqşağy tigen jara bar, sol jaq
iyqtyñ üstıñgı ietı köldeneñ jyrtylyp ketıptı. Tünde bız ondağan
jaralyny ılgerı jönelttık. Gorkin köpır basynan ketkısı kelmedı. Andasanda iesınen jañylysyp ketedı. İesı jinalsa-aq:
— Şamañ keletın be? Köpırdıñ aldyn aşyq ūsta... Äsker bölımderın
aldymen ötkız!.. Tañerteñ basymdy köteruge de jararmyn, — dep ylği
ümıttenıp jatty.
Bügın keşke qarai Gorkin qatty älsırep kettı. Tüsı ölıktei kögerıp,
qolyn da qozğai almai qaldy. Jöneltuge sonda ğana rizalyq bıldırdı.
Şegıngen äsker bölımderınıñ ışınde aurular men jaralylardy tasityn
jabyq maşinalar da bar ieken därıger de bar ieken. Basynda döñgelek aq
qalpaq, üstınde aq halat, közıldırık kigen qartañ därıger iekı ret kelıp,
Gorkinnıñ jaralaryn qaita bailap berıp, maşinağa alyp ketpek iedı,
Gorkin könbei qoidy:
— Maşinada tūnşyğyp ölem ğoi. Salqyndau ağaş ışınde jata
tūraiyn. Qazır bärıbır ketpeisıñder. Däl jürerde aldyryñyz, — dedı.
Därıger maşinasy ötken tünde ğana köpırge jaqyndai aldy da,
Gorkindı de tünde ğana jönelttım. Özım köterıp aparyp saldym.
Qazır men keiınırek jaralanğan iekı joldasymdy ızdep kele jatyrmyn.
Olardy da ılgerı jöneltuge bır jauyngerımdı jıberıp iem, taba almai
qaitty. İendı mıne, özım de taba almai jürmın. Kündız talai körıp jürgen
belgılı jer köşıp ketıp, onyñ ornyna balşyq alğan köp şūñqyr kelıp
qonğan siiäqty. Keşe ğana köleñkelı kök orman örtke şalynğandai
seldırep qalypty. Küigen temır men şüberek isı keledı.
Mıne, belgılı şūñqyrdy da taptym. Bıraq joldastarymdy taba
almadym... Tani sala quanyp ketıp, şūñqyrğa tüse qalyp iem, tereñdıgı iekı
iese bolyp ketken ieken. Būrynğy soğystarda oq bır tüsken jerıne qaita
tüspeidı deuşı iedı, būl soğysta būrynğy zañdardyñ kül-talqany şyğatyn
siiäqty. Şūñqyrğa qūdyqqa qūlağandai qūlap, qaita tyrmysyp şyğa berıp
iem, üiılıp qalğan balşyq ietegınen üzılıp qalğan adam aiağy qolyma ılektı.
İetık, ietık ışınde üzılıp ketken aiaq, üzılıp ketken adam aiağy. Qorqyp ketıp,
tez laqtyryp jıberdım. Jaraly joldastarymnan bırjola airylğanymdy
da bıldım. Osy iekeuı menıñ bölımşemnıñ bırınşı qūrbandary boldy. Ärbır
qūrban aiqas üstınde bolar dep arman ietuşı iedık, ömır özı osylai
ūiğarypty. Būl iekeuı myñdağan adamdardy köpırden aman ötkızıp, özderı
qūrban boldy. Gorkin anau, auyr halde gospitalğa jöneltıldı.
İendı mıne, köpır basyndağy tärtıp bastyğy bolyp qaldym. Ştabqa haljaidy aityp jıbergen raportyma bastyq dep qol qoiuğa tura keldı. Azyraq
qysylğandaimyn, bastyq bolmasqa amalyñ da joq. Közıñ azğana taiyp
ketse-aq şoferlar jantalasyp, kimelep kelıp qalady. Soqtyğysyp,
ılegısıp qalu degender uiat sanaludan şyğyp qalypty. Maşinanyñ
doñğalağyn jarty ainaldyryp ılgerı bassa, şyn-aq bıraz jer ılgerı baryp
qalğandai körınetın siiäqty. İeşkım ornynda tynyş tūra almaidy.
Äsırese, jai halyqtyñ ışınde tynyşsyzdary köp.
— Sız menıñ kezegımdı on ret äsker bölımderıne alyp berdıñız.
— Menı ötkızbegenıñ üşın jauap beresıñ älı, — degen aiğailar alystan
aibar şegıp, bır bäseñdemeidı.
Keide ağa komandirlerdıñ özı de tärtıp betın jauyp qoiyp, üzılıpsozylyp ötıp kete almai tūrğan öz bölımderın şyğaryp äketuge janyn
salady. Soldattyñ qatty qipaqtaityny özınen ülken komandirler
bolğasyn, artyğyraq qysyp jıberedı.
Qabağyn qatty tüiıp alğan, zeñbırek bölımınıñ bır maiory, sol iyğynda
plaş-palatkasy, oñ qolyn bırese sermei söilep, bırese tapanşa asynğan
büiırıne aparyp qalyp, mağan qatty zekıp tūr:
— Sen, serjant bala, şegınudı dūrys ūiymdastyrudyñ ne iekenıne
tüsınemısıñ, joq pa? — deidı. — Bolaşaq şabuylğa nemene kepıl?
Aldymen soğys tehnikasyn aman saqtap qaluymyz kerek! Menıñ
bölımderımdı kezeksız ötkızıp jıberuge būiyramyn! — deidı.
Būl jerde bır ğana tılektı oryndatqysy kelgen būiryq beruden görı,
sol būiryqty oryndai qoiu qiyn. Jol üstınde syğylysyp tūrğan qalyñ
jūrtqa köldeneñ kelıp kilıkken maior menıñ qolymnan kelmestı būiyryp
tūr. Maiordyñ ūzynnan-ūzaq şūbatylğan zeñbırekter men kışkene
tankılerı, oq artqan maşinalary men traktorlary şūbatylyp, qyr asyp
jatyr. Köpır auzynda da maşina men traktorlar, jük kölıkterı men
kışkene tankıler, şimai-şytyrman aralasyp ketıp, syğylysyp tūr.
İeşkımdı ornynan qozğai almaisyñ. Qatty ağys aidap äkep üiıp ketken tas
siiäqty, aldyñğy bır tasty suyryp alsañ, art jağy tūtas bır ılgerı basyp
qoiady. Bızge berılgen būiryq osy köpırdı şegendetıp tastamai, neğūrlym
köp jūrtty ötkızıp alu.
Men qolymdy şekeme aparyp, ustavymyz boiynşa maiorğa sälem
berdım de:
— Joldas maior, būiryğyñyzdy oryndai almaimyn! Joldan
bylaiyraq tūryñyz. Şegınıñız, — dedım, qataldau dauyspen. Ağa
komandirdıñ aldynda saqtalatyn ädeptı būzbasam da, köldeneñ berıp
tūrğan ämırın oryndai almaitynymdy añğarttym. Maior ünsız şegınıp
kettı...
Maiordyñ ünsız şegınıp ketkenı jūrt aldynda menıñ bedelımdı de bır
köterıp tastady. Kezegı kelgen maşinalar, jaralylardy äkele jatqan atarbalar ieppen ğana jyljyp, kıdırıs körmei ötıp jatyr. Aşu qanşa
qysqanmen dūrystyq men jaqta iekenın moiyndağan maior şetırek baryp,
jaratpağan közın bırese mağan, bırese köpırge tastap qoiyp, dobaldai
qylyp temekı būrap tūr. Ärine, maiordyñ, zeñbırekterın tez ötkızu kerek.
Köpırden ötken äsker bölımderınıñ şegınıp baryp, jaily jerden bekınıs
jasap jatqandaryn da bılem. Bıraq büiırden kelıp, özge bölımderge
köldeneñ tūryp qalğan maiordyñ köşın alğa şyğaram desem-aq köpır
auzynda «Orynbordyñ järmeñkesı» bolğaly tūr. Men äsker bölımderınıñ
barlyq maşinalaryn bırden ötkızıp jıberer iedım. Ol tügıl, iekı künnen berı
arbasy ornynan qozğala almai, jarqabaqtyñ, astynda tūrğan ana bır
kempırdı de quana-quana ötkızıp jıberer iem. Maidanğa kelgendegı öz
armanym da köpır basynyñ tärtıbın tüzetu iemes, bıraq amalym qaisy?!
İekı kögıldır-qūbaqan ögız jekken kempır, biık arbasynyñ üstınen andasanda mağan qarai qolyn bır sermep qoiyp, iekı kün boiy sol ornynda tūr.
Közı men müiızderı qap-qara, özge denesı meñsız qūbaqan atan ögızder, keibır
ielderdıñ täñırı dep tabynuyna tūratyn. Biıkteu jarqabaqta tūrğandyqtan
jük maşinalarynyñ üstınen körınıp tūrady. Qazır tañ atyp kele jatqan
ala-köleñde baiağy öz ornynda aq şatyrdai ağarañdağan, ärine, sol iekı ögız.
Qaz-qatar tırese, qūiryq tıstese kele jatqan maşinalar men soğys
qūraldary kempır baiğūsty jolğa jaqyndatpai qoidy. Qaita, bır adym
bolsa da jarqabaqtyñ astyna qarai, ärırek şegındırgen siiäqty. Kereksız
şañ-şūñ toqtalyp, myna jūrt künbe-küngı ömırındegı ädeptılıgı men
tärtıbın būzbasa, köpırden ötuı de oñailana tüser iedı. Jaralylarğa
arnalğan, qazır köpırden ünsız ğana ötıp bara jatqan maşinalar siiäqty
bolsa bärı de būdan on ret tez öter iedı. Maiordyñ soğys täñırlerı de kezek
kütıp qalmas iedı.
Jabyq maşinalarda tūnşyğardai bolyp, aşyq maşinalarda künsıp,
qatalap kele jatqan köp jaralylar bar. Şegınıp baryp, bekınıs jasap
alyp, jauğa qarsy tūruğa tiıstı äsker bölımderı kütıp tūr. Mümkın, diviziiä
komandirı polktaryñdy üş sağattyñ ışınde bekınıske sal degen būiryq
alyp jatqan şyğar. Onyñ oryndaluy myna tar köpırdıñ auzynda, ne
bolğany serjant Sartalievtıñ qolynda tūr. Ony men ğana bılem, basqalar
öz qamyn oilap şulasady.
Menıñ bölımşemnıñ jauyngerlerı būl künge deiın ädep saltyna
üiretılgen aram sözderge barmaityn jıgıtter iedı. Üş künnıñ ışınde
qabattai boratyp, qatty sözder aituğa üirenıp alypty. Äsırese, Petr
aspandy jañğyrtady. Boqtyq aita bastağandardyñ qasynan ündemei ğana
tūryp ketetın Vladimir Tolstov ta iendı ieşkımnen qalysar iemes... Köpır
aldymdağy azğana aşyq jerdıñ sol jaq şetın qoryp tūrğan Petr, kimelei
bergen şoferlarğa tärtıp saqtaudy tüsındıru üşın, aiudai aqyryp qalady.
Jalğyz-aq, ündemei japyryp, jūrtty özınıñ alyp denesımen
yğystyryp tūrğan ūzyn boily, alyp denelı, Stalingrad jūmyskerı Semen
Zonin.
Köpır auzynyñ tyğyny alynyp, aldyñğy maşinalar tez syrğyp ketıp
iedı, biık qyrqanyñ arjağynda kele jatqan qalyñ jūrt, señdei syğylysyp
köpırge kelıp tıreldı. Köpır aldyndağy aşyq jerımız bıtelıp qaldy.
Maşinağa jetekterımen soğylyp, auyzdaryn arandai aşyp, qarğyğan
attar, jeñıl maşinalardy bır jağyna qarai yğystyra qozğalğan auyr
maşinalar, ieş närsenı iestımegen tüsınbegen bop, jauyngerlerımdı de
basyp öterdei, keudelep keledı. Jıgıtterım de şegıne bastapty. Alysta
tūrğan kempır de ūzyn şybyqpen jatqan ögızderın üstı-üstıne ūryp,
tūrğyzyp jatyr.
Taganrog qalasyna qarai ötıp alyp, qorğanys şebın qūrğaly bara
jatqan äsker bölımderı men zeñbırek, tankılerdı aldymen ötkızu kerektıgın
men de bılem. Bıraq äsker bölımderı bosqyn jūrttyñ at-arbalarymen
aralasyp alypty da, basyn sūqqan jerden özderı de qozğala almai tūr.
Sondyqtan bögesın bolyp, alğa tūryp qalğan arbalar men jaiaulardy tez
ötkızıp jıberu kerek. Jūrttyñ aldyñğy jağy toqtausyz şūbap öte bastasa,
qabaqta köldeneñdep tūryp qalğan maşinalar, arbalar barlyğy
baiqalady. Ol jaqtağy jūrt kezek degendı öz betımen köbınese küşpen
qūryp jatyr.
— Sol bır top qinağaly tūrsyn-au... — dep, solai qarap iem, biık
jardan oiğa qarai artymen syrğyp baryp, iendı tyrp iete almaityndai
bolyp toqtağan jük maşinasynyñ üstındegı bır top qyzğa közım tüstı.
Dūrysynda, közım tüsken joq, sol maşinadan şyğa qalğan tanys ändı
qūlağym şalyp qap bastap kettı-au deimın. Osynşa üime-jüime jat
dybystardyñ ışınen än iestıluınıñ özı de jat iedı. Közım sony tekseru üşın
tüsken siiäqty. Üş künnen berı ūiqy körmegen adam, än iemes, tüs körıp
tūrğandai da bolyp ketem. Qūlağyma sene almaimyn. Köpır auzyndağy
myna haldı qandai kütpesem, än iestıluın de sondai kütpegen iekemın.
Bıraq bırden jylynyp ketken jūrttyñ jüzı, tügel solai qarai
būrylyp qalğan moiyndar mağan da iestıp tūrğanyñ än degendei bolady.
Köpten tanys ädemı än barlyq u-şudy, gürsıl-güjıldı basyp, baiağy beibıt
küiındegıdei ierke, oinaqy, ierkın şyğady.
— Öleñ ömır sürudıñ qolqanaty,
Öleñ dosyñ bırge öler, bırge attanyp...—
deidı.
Än
şyqqannan
keiın
temır
bıtkennıñ
qarşyldağan
ünı
de,
maşinalardyñ güjılı de, jūrttyñ aiğai-şuy da basyla bastağan siiäqty.
Köpırmen ötıp bara jatqan qyzyl äskerler yrjiiä külısıp, än jaqqa qarai
qoldaryn sılteidı. Sausaqtaryn ierınderıne aparyp, qyzdarğa süiü
işaratyn jasaidy.
— Qazır bıreu än salady. Azyraq tynşyğa tūryñyzdar! — deseñ, myna
jūrt senı qūtyrğan şyğar, der iedı. Än öz betımen kelıp, ierıksız kilıgıp iedı,
jūrt qūlağyn soğan türıptı. Bar adam solai qarap, bır-bır iezu tartyp
qalady.
Än şyqqan maşinanyñ, üstınde bır top qara köz, qolañ şaşty Ukraina
qyzdary otyr. Syrtqy türlerı oquşylar siiäqty. Bırınıñ üstıne bırın
qoiğan şamadan, korzinkalarynyñ üstıne qyzyl patefondy qoiyp,
oinatyp otyr ieken. Jūrttyñ köñılın bölıp, jüzderın jadyratqanğa özderı
de quanyp ketkendei, jarqyldai külısıp, mäz bolyp otyr.
Menıñ de älgı bır kezdegı aşuym tarap, qatty qysyp ūstağan nagannyñ
salmağyn iendı sezıp, qabyna saldym. Maşinasynyñ qanatyna şyğyp,
moinyn soza tyñdap tūrğan manağy maiorğa közım tüstı.
— Auzyñ aşylyp qapty, ana qabaqtağyny köremısıñ? — dedı maior
mağan, qolyn qabaqqa qarai sermep.. Jūrttyñ bırazy änge qarai
añtarylğanyn körıp, keibıreuler maşinasy men arbalaryn syna siiär jer
bolsa, qystyryp qalaiyn dep jantalasyp qalğan ieken.
— Joldas maior, järdem beruıñızdı sūraimyn! — dedım, manağy
mınezıme keşırım sūrağandai jyly dauyspen. Maior mağan bır jalt iettı
de, berı qarai jürdı. Jeñılgen ūstaz, jeñgen şäkırtıne qalai qarasa,
maiordyñ közqarasy da sondai iedı. Azyraq uialu da bar, bıraq dūrystyqqa
moiyndap, iendı şäkırtın jaqtamaq, adal jaqtamaq. Älgıde ğana qarsylasyp
qalğan maior, iendı menımen odaqtasyp qasyma kelıp qatar tūrdy. Köpır
tärtıbı iekı iese küşeigendei boldy. Jūrt ta keudeleudı qoiyp, tez-tez öte
bastady.
— Menıñ jauyngerlerım qarap otyr, — dedı maior. — Joldas serjant,
maqūl körseñ, qabaqtyñ aldynan tağy bır beldeu jasasaq qaited?
Men maiorğa rahmet aittym. Maior orap jatqan temekısın menıñ
auzyma tyğa saldy da, tez tūtatyp berıp, öz bölımıne jügırıp kettı. Ūzamai,
maiordyñ jauyngerlerı de jūrttyñ aldyn qūlai berıs qabaqtan orap
alyp, iendı syğylysuğa yryq bermei qoidy. Köpır arqyly, ärı tez, ärı
ierkın qozğalys bastaldy.
— Şarşadyñ ba?— dedı maior, menıñ qasyma qaita kelıp.
— Şarşağan joqpyn, ūiyqtap jürgendeimın... Kün batyp bara ma, tañ
atyp kele me?
— Bar, suğa basyñdy tyğyp-tyğyp al. Şomylyp şyqsañ tıptı jaqsy
bolady. Ornyñdy mağan senıp qaldyra tūr.
Salqyn sudyñ ağynyna bırer süñgıp alyp iem, közım şyradai aşylyp,
är närse özınıñ ornyna tüstı. Ağaryp qalğan tañ, ūzamai jaudyñ barlauşy
samoletterı keledı, jūrtty tez ötkız, art jağyn, syğylysyp qalmasyn,
ieskertıp qoi deidı.
Özen betı sūrlanyp, otqa salynğan temırdei küñgırt kögere bastapty.
Tañerteñgı jaiau jel ädettegıdei taza iemes, ört isın ala kelıptı. Küigen
köñ, şöp-şalam isınen görı köñırsıgen temır isı basymyraq. Būl kezde
jūqa jıbektei kögıldırlenıp jeñıl sezınetın aua, bügın bualdyrlanyp
ketıptı, ärı qoiu, ärı salmaqty sezıledı. Būlyñğyr dünienı ietegınen türe
örtep, narttai janğan qyp-qyzyl kün şyğyp keledı. Tau qyrqalary, būlt
ietekterı tūtana bastağandai qyzara bastady.
Tıze qosyp, japyra qimyldap ketken maiordyñ otyz şaqty
jauyngerlerı äsker bölımderı men bylaiğy jūrttyñ jıgın aşyp, köpırden
ötudı iedäuır jeñıldetıp tastağan ieken. Äsker bölımderı lek-legımen tez ötıp
jatyr. İekı qatar bolyp ağylğan maşina, qūraldardyñ arasymen jaiau
jūrt ta qalyñ ötıp barady. Art jaqtağy jūrt bosqa syğylyspai, jau
samoletterı kelıp qalsa, ağaşqa qarai tez jyljyp ketuge äzır tūr.
— Äsker bölımderı tügel öte almasa, tağy da keler tünge qalady-au... —
dedı maior. Mūnysy jalpy kezekke köldeneñ kelıp kilıgıp qalğan öz
bölımın ötkızıp äketuge rūqsat sūrağany da iedı. İekeumız de bırımızdı-bırımız
tüsınıp, bır ğana qarasyp qoidyq.
— Keşırıñız, maior, äsker bölımderın ötkızıp ülgıruımız kerek. Joğary
atatyn pulemetterım qūruly tūr. İendı kemşılık bola bermes. Är minut
auyrlai tüskelı kele jatyr ğoi, — dedım.
Maior būl oiyma rizalyq bıldırgendei boldy.
— Aspan! Aspan! — desıp qaldy är jerden.
Ärırektegı biık qyrqadan syrğyp qana tüsıp kele jatqandai, tömen
ūşyp nemıs samoletterı jaqyndap keledı. Ädıs alyp qalğan jūrt joldan
tez būrylyp, sai-jyralarğa qarai, ağaşqa qarai ketıp barady. Maior
mağan bır qarady da, öz bölımıne qolyn sıltedı. Men de qarsylyq
bıldırgenım joq.
Maiordyñ zeñbırek polky bar motorlarymen bır-aq gür iete tüsıp,
baiağynyñ ūzyn aidaharyndai şūbatylyp, köpırden öte bastady. Ärı
yqşam, ärı saspai qozğalyp barady. Maior bölımınıñ aldy jaqyn belesten
asyp tüskende, art jağy köpırden de ötıp bolyp iedı. Kışkene sūr
maşinasyn qūnandai oinaqtatyp kep, jas leitenant köpırden öte berıp,
maiorğa maşinanyñ iesıgın aşty, maior maşinasyna mınıp alyp, mağan bır
jymidy da:
— Körıskenşe qoş bol, serjant! Kez bop qalsañ, aldyña bır
keltırermın, — dedı.
6
Manağy «Aspan! Aspan!» degende taqalyp qalğan jaudyñ jeñıl
samoletterı iedı. Kündegısındei, qannen-qapersız tömen kele jatqanda tosyp
tūrğan pulemetterım dürse qoia berdı. Senıñ soğysqa qatynasuyñ, keide
osylai da bastalyp ketedı ieken. Özıñ köpır üstınde tärtıp saqtap tūrsyñ,
senıñ qaramağyña jıberılgen pulemetter aspanmen soğysyp jatyr...
«Osy, iendı menıñ de soğysqa kırgenım şyğar», — degen oi keledı.
Soğysqa kırgen jerden oñai olja taba qoiarmyn degen oi joq iedı mende.
Alystan jaiqap, denesıne qol tigızbei kele jatqan, bolat jamylğan,
tehnikaly jau, tetıgın tappasañ oñai aldyrmaityny jabaiy soldat —
mağan da aiqyn bolyp qalğan. İendı mıne, öz közıme özım sene almai tūrmyn.
Jau samoletınıñ bıreuı pulemet oğynan iekı jağyna kezek teñselıp, lyqsyp
tömen tüsıp, jer bauyrlai ūşyp, özenge qūlardai tönıp keledı. Bıraq
qūlağan joq. Jaraly tyrnadai, jağada äreñ-äreñ soğylmai aiaqtary
salbyrap, arğy qabaqtan asyp kettı.
— Qūlady, qūlady! — dedı Volodia. Közımen iemes mūrnymen körıp
tūrğandai, iekı tanauy jelpıldep ketıptı.
Joq, samolet qūlağan joq. Bızdıñ jaqqa qarai sūğynyp baryp,
qaiqaiyp soltüstıkke qarai orap barady. Älı tömen älı jantalasyp ūşyp
barady.
— Bärıbır qūlaidy! — degen Petrdıñ oiyna bärımız de qosylyp
tūrmyz.
İekınşı bır samolet jau jaq bettegı qyrqadan asa berdı de, köpırden ielu
metr jerge şanşyla tüstı. Keude jağynan qara tütın būrq iete tüskenın bız
añdap ülgırgenşe, samolet qūlap ta tüstı. İendı sol qara tütın küreñ
qoşqyl jalynğa aralasyp, şanşylyp aspanğa şyğyp barady. Samolettıñ
jasyl syryn jalai jügırıp, jalaqtap jürgen sarala jalyn, qaptap ketken
sasyqküzenge de ūqsap ketedı. Sekırıp atqyp, tez jüitkıp jür.
— Qūlağan degen mıne, osy! — deidı Petr Volodiağa qarap. Volodianyñ
közı jasaurap ketken şūñqyrdyñ jar qabağynan basyn qyltityp, iernı
kübır-kübır ietedı. Ärine, pulemetçikterge rahmet aityp tūr.
Basqa üş samolet oqqa ılıkpei joğary köterılıp kettı. Qūlağan samolet
gürs-gürs jaryldy da, jantaiyp qūlap, iendı kölbei janyp jatyr.
— Joldas serjant, körıp keleiın, rūqsat ietıñız! — deidı Volodia.
— Tynyş otyr!
Jeñıl samoletter bombalaryn bytyrata tastap, onşa ziiän iete almai,
keiın būryldy. Tüsıp kele jatqan bombalar tamyp kele jatqan qan
tamşysyndai sezıledı. Jeñıl bombalar onsyz da oiylyp qalğan jer betın
anda-sanda bır būrq ietkızıp, ieşbır ziiänsyz öttı. Mynalar baryp ornyna
qonğan soñ auyr samoletter keledı. Oğan deiın tağy bıraz jūrtty ötkızıp
alu kerek. Bügın jau öte joğarydan bombalauğa tiıstı. Joğary atatyn auyr
pulemetter ornap qalğanyn bılgen jau tömendei almaidy. Temır men ot
küşıne senıp alğan nemıs äskerı, adam qolynan keletın öjet qimylğa
barğanyn iestıgen iemespız. Sondyqtan köpır üstı bügın tolasyraq bolar dep,
jūrtty jıñışkelep ötkıze bastadym.
— Aspan! — degende būryn qimyldap, lezde jym-jylas joq bolyp
ketetın bosqyn jūrt, aspan tynyştala qalsa, tağy da tez jinalyp qalady.
Qazırgı ötıp jatqandardyñ köbı solar. İendı tärtıpke de üirenıp qalğan.
Äsker bölımderı kelıp qalsa, oñai yğysyp jol beredı.
— Äi, äi!.. Būryl, jol ber! Būlar soğysuğa ketıp barady ğoi! Sen bır
basyña bır pana tabarsyñ! — desıp qoiady bır-bırıne.
Qūr kimeleudıñ zardabyn tartqan jūrt, iendı ieppen ötıp jatyr. Köpır
arqyly kündız qalai ötkızudıñ ädısın de tauyp alğan siiäqtymyn. Tünge
qarai jauyngerlerımdı köpırdıñ aldyna qoisam, kündız jol boiyn örlei,
är saidyñ, qabağyna qoiam. Jaiau jūrt bolsa-bolmasa da tūs-tūsymyzdan özı
ağylyp jatady da, maşinalar men arbalylar kezegın sol sailarda tüzep
alyp köpır aldyna janjalsyz keledı.
— Aspan! Aspan! — degen u-şu tağy bastaldy.
Köpır habaryn bılıp alyp ūşqandary belgılı, auyr samoletter
aspandap, joğary kele jatyr. Şap ietıp, şañqyldasyp qalğan pulemetter
būl joly ieşbır qairan qyla almady. Tömendeuge qorqyp, joğarydan
tastalğan bombalar da ainala tüsıp, äzır mardymdy ziiän keltıre alğan joq.
Sonşa biıkten qyldyryqtai ğana bop körınetın köpırge däl tüsıru de oñai
iemes. Ony iekı-üş künnen berı baiqap qalğan jūrt jıñışkelep kelıp,
dürkın-dürkın ötıp ketıp jatyr.
Jasyrynyp jarqabaqtyñ astynda otyrğanymyzda Petr özınıñ bır
baiqauyn aitty:
— Baiqaimysyñ, Kostia, nemıster osy köpırdı būzğylary kelmeidı.
Qaita, özderı ötkenşe aman tūruyn tıleidı, — dedı.
Rasynda da köpır qasyna jüz qadamdai jaqyn bomba tüspegen ieken.
Adam men maşina, qaru-qūral toptanyp qalğan jerdı qaita-qaita qoparyp,
astan-kesteñın şyğaryp jürgen nemıster, köpırge onşa tüiılmeptı.
Petrdıñ oiyna bärımız de qosyldyq.
Äldeqaidan bızdıñ iekı kök qyrği jarq ietıp körındı. Töbemızden aumai
qoiğan jaudyñ jiyrmağa tarta «qoñyr alasyna» joğarydan ala, köldeneñ
bır kilıktı de, qaityp oralmai ketıp qaldy. Būltsyz aspan kögıldır jıbek
şatyrdai jyrtylyp bır qaldy da, qaita tyndy. Jau samoletterı ağaşty
jerlerdı, sai men jyra boilaryn süze bombalap jür. Är saidan şaşy
dudyrap şyğa kelgen äielder aspanğa qarap jūdyryğyn tüiıp, qarğys
oqidy. Äldekımder balasynan, äldekımder ata-anasynan airylyp jatyr.
Bıreuler köpırden ötıp ülgırıp, ölım şegınen ūzap barady. Bıreuler sol
şekaradan asa almai qaldy.
Arbanyñ aldyñğy iekı doñğalağyn zyr qaqtyryp ūşyryp, qyr basynda
jalğyz jetekpen jegılgen iekı tory at şapqylap jür. Arbanyñ art jağy
joq. Şūbatylyp ketken qos delbe keide doñğalaqtyñ astyna tüsıp qalyp,
qatty iekpınnen jylandai orşyp, joğary köterılıp baryp, qaita jerge
süiretıledı. Şoşynğan jarau attar iendı qaq jolğa tüsıp alyp, köpırge
qarai ağyp keledı. Qaq jolğa tüsken soñ doñğalaqtar da jerge bır tiıp, bır
timei ketıp barady. Bar pärmenımen kele jatqan attar qazır köpırge
soğylady da, özenge qūlap tüsedı. Tas-talqan bop qirap, bırınıñ üstıne bırı
qūlap, keñ tanaularyna su qūiylyp tūnşyğyp ketedı.
Joq, qūlaştai sermegen küiı attar tas köpırdı bır-aq gürs ietkızıp öte
şyqty. İendı äne, özennıñ arjağynda, bomba tüsıp janyp jatqan jalğyz
üidıñ qasyna baryp, añ-tañ bop tūra qaldy. Mümkın, ol osy attardyñ
talai toqtağan, talai jem jegen üiı bolar.
— Mūny nege örtegen? İendı bız qaida kıremız? — degendei, iekı tory at
ūzaq tañyrqap tūryp qaldy. Ülken aq qoraz ordañdai basyp, attardyñ
aldyna kelıp tūr. Tañ ata aiğailağan da sol boluy mümkın.
Sūrğylt sulyqtyñ jalbağaiy jelkesın sabalap, qolynda şybyrtqysy
bar ūzyn bır adam jügıre basyp qyr basyna şyqty da, alystan attaryn
tanyğandai, jar astyna ientelei tüsıp keledı. «Qazaly qaida da öledı»
deitın bolu kerek, aspanğa anda-sanda bır qarap qoiyp, attaryna qarai
ūşyp barady...
Töbede jürgen jau samoletterı sirei bastady. Böşke, tauyqtyñ
kürkesı, balanyñ, besıgı, samauyr, şelek siiäqty bolmaşy bırdemelerdı
artqan ağaş arbalar jarqabaqtyñ astynda älı tūr ieken. İekı qūbaqan ögız,
dünie jüzınde ieşbır dürbılıs bolmağandai, ieş närsede jūmysy joq,
tynyş qana küiıs qaitaryp jatyr. Kempırdıñ özı joq arbanyñ üstınde.
Qazır mıne, köpırden ötıp jüre beruıne bolar iedı, ögızderın tastap, jūrtpen
bırge boitasa jasauğa ketıp qalsa kerek.
Sai-saladan jūrt tağy şyğa bastady. Ūzyn joldyñ boiynda ūbaq-
şūbaq, şūbalañdağan şañ körınedı. Men köpırge qarai bettedım.
— Oryndaryña baryñdar! — dedım, är jerge būqqan joldastaryma
aiğai salyp.
Artymda Tolstov Volodia kele jatyr ieken:
— Mä, tıste! — dedı, özı şainap kele jatqan semız şūjyqtyñ bır
jağyn menıñ auzyma tyğa berıp. Qoly qap-qara bolğan ieken.
— Özen qasyñda jatyr. Qolyñdy juyp alsañşy! — dep, şūjyqtan
qapsyra tıstep, öz qolyma qarasam, menıñ qolym da qaramai jağyp
alğandai ieken. İekeumız de myrs ietıp külıp jıberdık.
Bızdıñ tamaq jeuge qolymyz bosaityn uaqyt — jau samoletterı
bombanyñ astyna alyp, okopqa aparyp ierıksız jatqyzğan kezı bolady. Bıraq
jer men kök qosyla jarylyp, asty-üstıñ düñkıldep tūrğanda tamağyñnan
as ötpeidı. Äbden aşyğyp qalyppyz. Men şūjyqty tıstep jatqanda
Volodia nandy iekı ūrtyna büktep jatady, ol şūjyqqa auyz salğanda nan
büktelıp menıñ auzyma kıredı. Külıp te kele jatyrmyz...
— Maior bır arba tamaq qaldyryp kettı! — deidı Volodia,— bärı bar!..
Är jerden tūra kelıp, mağan jaqyndai bergen joldastarymnyñ bärı de
bırdemenı şainap kele jatyr. Boiy däl iekı metr Semen Zonin ülken bır
şaradai aq bölkenı jalğyz opyryp keledı.
Bızdıñ tynys alar kezımız de osyndai alañ-būlañnyñ arasy ğana. Jūrt
janjalsyz ötıp jatsa, o da demalys. Bıraq ondai sättı kezeñ de sirek qana
kezdesedı.