Otseola — Seminoldar Kösemı - 15

Osyndai oilarğa jiı şomatyn boldym jäne odan qūtyla almai-aq
qoidym. Janğa batatyn auyr oilar iedı.
Ainalamdağy qalyñ oqiğalardan şyğar jol tappai, dal bolyp, köp
küdıkten äbden şatasyp bıttım. Bıraq däl osy kezde otbasymyzdyñ
ömırınde özınıñ qūpiiälyğy jağynan būrynğylardyñ bärınen de asyp
tüsetın bır oqiğa tap boldy. Şyndyğyna kelsek, oqiğa deuge
bolmaidy, otbasymyzdyñ tarihyndağy jaña tarau degen dūrystau
sekıldı. Mağan bır tosyn sybys jettı. İeger ol şyn bola qalsa, onda
özge dolbardyñ bärın jiyp qoiu kerek.
Qaryndasymnyñ Arens Ringgoldke ğaşyq iekendıgın, däl solai
bola qoimağan künnıñ özınde, ket ärı iemes iekendıgın iestıdım.
LVİİ tarau
MAĞAN QŪPİİaNY AŞQAN KİM?
Osynyñ bärın özıme şeksız berılgen Qara Djekten iestıdım. Basqa
bıreu aitsa senbes iedım, bıraq onyñ sözderınde jalğandyq bolğan iemes.
Qara Djek öte añğarympaz iedı ärı naqty dälelderge ğana süienıp
aitatyn.
Oilanarlyqtai tūjyrymdary bar ieken, bärın de aityp berdı.
Mäsele bylai boldy. Bır joly köl jağasynda, kıtap oqyp
otyrğanmyn. Kenet Djektıñ dausy iestıldı:
─ Djordj myrza!
─ Ne bop qaldy? - dep sūradym men, kıtaptan köz almastan.
─ Djordj myrza, tañ atqaly sızben oñaşa kezdese almai jürmın.
Özıñızge aitar sözım bar, Djordj myrza!
Djektıñ mūny tebırenıspen aitqany köñılımdı audardy. Jalmajan
kıtabymdy jauyp, Djekke qaradym, öñı de dausyndai özgerıp ketken
ieken.
─ Sözım bar deimısıñ, Djek?
─ İä, Djordj myrza, ieger bos bolsañyz...
─ Bospyn, Djek. Aita ber, tyñdaiyn. "Baiğūs, - dep oiladym, mūnyñ da öz qaiğysy öz basyna jetıp jatyr. Tärızı, Viola jönınde
şağynaiyn dep kelgen ğoi. Basyn älekke salyp boldy-au qatygez qyz.
Bıraq menen qandai kömek bola qoisyn? Zorlyqpen süidıre almaimyn
ğoi ol qyzdy. Joq! Jylqyny suatqa bır adam jetelep kelgenmen,
qyryq adam zorlasa da oğan su ışkıze almaidy! Tälpış bop ösken qyz
oiyna kelgenın ısteidı. Oğan ieşkımnıñ de uağyzy jürmeidı..."
─ Sonymen ne aitpaqsyñ, Djek?
─ Otbasy mäselesıne aralasqym kelmeitının özıñız de bılesız ğoi,
Djordj myrza. Bıraq mynau qiyn ıs bop tūr...
─ Qai jağynan?
─ Älgı bızdıñ boijetken.. jas ledi... "Djektıñ Violany "bızdıñ
boijetken!" deuı qandai ädeptılık" dep oiladym men.
─ Nemene, ol senı aldap jür dep oilaisyñ ba?
─ Jalğyz menı ğana iemes, Djordj myrza.
─ Qarai gör myna jaman qyzdy! Qoi, Djek, bälkım, sağan solai
körıngen şyğar? Onyñ opasyzdyğyna dälelıñ bar ma? Söz salyp
jürgen bıreuler bar ma iedı?
─ İä, söz saluşylar qazır būrynğydan da köp.
─ Aq näsıldı jıgıt pe?
─ Tüu, qūdaiym-ai! - dedı Djek. ─ Sız de qyzyq iekensız! Ärine, aq
näsıldı jıgıt! Jas ledige söz aituğa aq näsıldıden basqa kımnıñ batyly
baruşy iedı!
"Şamasy Djek sūluğa öz taipasynyñ jıgıtterı söz sala almaidy dep
oilaidy-au" degen oi kelıp, külıp jıbere jazdadym. Violoğa söz sala
alatyn bırden-bır zäñgı özı ğana iekenın aityp, bırde maqtanğany da bar.
"İä, - dep oiladym men, ─ demek, mūny sorlatqaly jürgen aq näsıldı
jıgıt boldy-au!"
─ Ol qai jıgıt, Djek? - dep sūradym.
─ Äi, myrzam-ai, älgı köksoqqan, Arens Ringgoldtı aitamyn!
─ Nemene? Arens Ringgold Violağa söz salyp jür me?
─ Qaidağy Viola? Qūdaiym-au, Djordj myrza! - dep, zäñgı közı
şarasynan şyğa tañ qaldy. ─ Viola turaly söz qozğau oiymda da
bolğan joq!
─ Onda kımdı aityp tūrsyñ?
─ Oibai-au, iestıgen joqsyz ba, "bızdıñ boijetken" dedım ğoi? Bızdıñ
boijetkendı, jas ledidı, miss Virginiiäny aityp tūrmyn.
─ Qaryndasym turaly ma? Qoi, Djek, ol jönsız äñgıme. Arens
Ringgoldtıñ qaryndasyma söz salğanyna neşe jyl boldy. Bıraq ol
ony süimeidı. Ol jönınde qam jemeuıñe bolady, dostym. Virginiiä
oğan şyqpaidy. Jūrttyñ bärı jek körgendei, ol da Ringgoldtı
ūnatpaidy, Djek, tıptı ol qaryndasyma ūnai qalğan künnıñ özınde,
ondai nekege jol bermeimın. Būğan kämıl senuıñe bolady.
Menıñ sözderım, tärızı, zäñgını qanağattandyrmağan boluy kerek. Ol
bırdeñe aitqysy kelgendei, jelkesın qasyğan küiı tūra berdı. Men de
onyñ sözın küttım.
─ Djordj myrza, qatty aitsam keşırıñız, bıraq sız qatelesesız. Ras,
sūr jylanğa miss Virginiiänyñ qaramai ketken kezı bolğan. Bıraq
qazırgı jağdai basqaşa: bau kespe, suyq qol kärı äkesı ölgen soñ, jas
jıgıt äbden baiyp aldy. Ol iendı ülken jer iesı, qaraqşylardyñ
ışındegı ieñ däulettısı. Sondyqtan qart ledi onyñ Virginiiäğa söz
saluyna qarsy iemes jäne jiı qonaqqa şaqyryp otyrady.
─ Ony bılemın, Djek. Şeşem ärdaiym olardyñ nekelesuın tıleumen
keledı, bıraq odan tük te şyqpaidy: qaryndasym ─ bırbetkei ösken
qyz, mındettı türde öz degenın ısteidı. Arens Ringgoldke tūrmysqa
şyğuğa ieşqaşan kelıse qoimas.
─ Keşırıñız, bıraq sız qatelesesız. Kelısım jasalğan.
─ Süiıktı dosym, mūny senıñ miyña kım sıñırıp qoidy ieken?
─ Kvarteron qyz - Viola. Ol mağan bärın de aityp berdı.
─ Demek, Violamen qaitadan dostasyp jürsıñ ğoi?
─ İä, Djordj myrza, qazır dostasyp jürmız. Aiyp menen bolatyn.
İendıgärı ony qyzğanbaimyn. Ol jaqsy qyz, oğan senuge bolady. İendıgı
jerde oğan ieş küdıksız senemın
─ Quanyşty habar ieken. Al iendı söile, Arens Ringgold pen
qaryndasym turaly ol ne aitty?
─ Viola mağan miss Virginiiä onymen künde kezdesedı dedı.
─ Künde! Arens Ringgoldtıñ bızdıkıne kelmegenıne köp boldy ğoi.
─ Mıne, tağy da qatelesesız, Djordj myrza. Arens myrza kün saiyn
kelıp tūrady dese de bolady. Bıraq sız Gallaher myrzamen bırge añğa
ketkende nemese ierıktılerdı üiretıp jürgen kezde keledı...
─ Mynauyñ qyzyq ieken, Djek!
─ Ol ─ ol ma, myrza? Viola aitady, miss Virginiiä müldem özgerıp
kettı deidı. Qaryndasyñyz iendı oğan aşulanbai, qaita anau söilegen
kezde zeiın qoiyp tyñdaityn körınedı. Violanyñ oiynşa Virginiiä
oğan tūrmysqa şyğuğa kelısetın sekıldı. Būl sūmdyq! Ğalamat sūmdyq!
─ Bylai bolsyn, Djek, - dedım, ─ men ketken kezde üide qalyp,
kelgen-ketkennıñ bärın baqylap otyr. Ringgold kelgen boida tura
mağan qarai şap.
─ Maqūl, Djordj myrza. Qam jemeñız, oqtai ūşyp jetemın!
Naizağaidai atylarmyn!
Osyndai uäde berıp, zäñgı jönıne kettı.
***
Kısıge senbeitınıme qaramastan, zäñgınıñ habaryn ieleusız qaldyra
almadym. Onda, söz joq, şyndyq dänı bar. Zäñgı senımdı qyzmetşı,
aldai qoiuy mümkın iemes. Öte sūñğyla, sondyqtan özı de aldana
qoimaidy.
Otbasymyzdağy bolyp jatqan jağdaidyñ bärın baqylap otyruğa
Violanyñ mümkındıgı bar iedı. Mūndai äñgımenı oidan şyğaratyndai
janyna ne zor kelıptı? Ringgoldtı bızdıñ üiden Djektıñ özı de körıptı,
al būl turaly mağan ieşkım ieşteñe aitqan joq. Ne ısteu kerek? İendı
Virginiiänyñ jıgıtı bırden üşeu bop şyğa keldı: ündıster kösemı,
Gallaher jäne Arens Ringgold! Sonda talğamai bärıne de qylymsi
bergenı me? Şynymen Ringgoldtı ūnatqany ma? Joq, ol mümkın iemes!
Jauyngerdı süise bır jön, arman quyp, ier jürek, symbatty kösemge
qyzyqsa, ol da jön, bıraq bailyğynan basqa qasietı joq, şıñkıldek,
dürdigen snob53 Arens Ringgoldke köñıl audarady degenge kım senedı
─ mümkın be özı? Ärine, anamnyñ yqpaly bolğany anyq. Bıraq
Virginiiä köne qoiady degen oi basyma kırıp-şyqqan iemes. Al ieger
Violanyñ aitqany ras bolsa, onda Virginiiänyñ köngenı nemese
köngelı jür! "Äi, şeşem-ai, şeşem-ai! Kımdı üiıñe kırgızıp, kımdı tuğan
ūlyñmen bırdei körgelı jürgenıñdı bılseñ iedı-au!"
LVİİİ tarau
HİKMEN QART
Kelesı künı tañerteñ men ädettegıdei ierıktıler qosyna attandym.
Būl joly Gallaher bırge jürdı. Öitkenı jasaqtan ant alu54 kerek
bolğandyqtan, bız mındettı türde qatysuğa tiıs iedık.
Syrtqy beinelerınen görı qaramy jağynan aibarly körıngen
jasaqqa köp-körım jūrt jinalğan ieken. Būl atty äsker bolatyn. Bıraq
ärkım öz betınde jaraqtanğandyqtan, qarulary men mıngen attary är
türlı. Bärınde derlık vintovka bar, bıraq keibıreulerınde amerikan
revoliutsiiäsy kezındegı soğysta atadan qalğan ieskertkış retınde ieskı
muşketter saqtalypty. Keibıreuler qos ūñğyly jai ğana añşy
myltyğymen qarulanğan. Bytyramen oqtalatyn ol myltyqtar,
ärine, aiqasta qaharly qaru bola almaidy. Tapanşanyñ da barlyq
türlerı ─ mys qaptağan auyr tapanşalardan bastap, qaltağa syiyp
ketetın jalğyz jäne qos oqpandy kışkenelerıne deiın bar bolatyn.
Revolver ieşkımde joq ieken. Ataqty kolttar55 şekaradağy
audandarğa älı jete qoimağan-dy.
İerıktılerdıñ bärınde qasapşylardyñ pyşağyndai, jalpaq jüzdı,
ülken pyşaq bar.
Keibıreuler köne örnekter salynğan qanjarlar tağyp alğan.
Köpşılıgınde ündısterdıñ tomatavkılerıne ūqsas, belbeuge qystyryp
alğan kışıleu aibaltalary bar. Būl aibaltalar iesıne iekı jağdaida:
ormanda ağaş kesıp, jol salğan kezde jäne jaudyñ basyn qaq
aiyratyn kezde qajet bolady.
Qaru-jaraqqa qosa oq-därı salğan dorbalary, oqşantailary
bolatyn. Qysqasy, būl şekarağa jaqyn tūratyn adamdardyñ nemese
būğy aulaityn äuesqoi añşynyñ bärınde kezdesetın kör jerler iedı.
Qaru-jaraqtary men kör-jerlerı siiäqty attary da aluan türlı
bolatyn-dy.
Mūnda süiegı şodyraiğan qyrşañqy jabylar da, alys jolğa
tözımdı jatağan mınıs atty, biık ärı tözımdı keletın andaluz tūqymdas56
jabaiy jylqy, üstı-basy jūlym-jūlym äldeqandai skvatter mınıp
alğan yñyrşağy ainalğan köterem bie, saiypqyran jastar,
plantator ūldary mınıp alyp, maqtanyşpen ses körsetıp jüretın,
araptyñ jauğa şabatyn jüirıkterı de bar iedı. Qaşyr mıngender de
köp. İerge üirengen amerikan jäne ispan qaşyrlary şabuyl kezınde
atpen teñ tüse almağanmen, joryqqa jarap jatyr.
Sor batpaqta nemese qūlağan ağaştar men dauyldan synğan
būtaqtar jäne bır-bırımen jarysa, matasa ösken şyrmauyq basqan
jynys ormandarda, at jüre almai, sürınşektep, batpaqqa bata beretın
jerlerde qaşyrlar, qaşan da jol tabady. Täjıribelı añşylardyñ
köbı añnyñ soñynan tüsken kezderde arab jylqysynan görı qaşyr
mıngendı täuır köredı.
Jasaqşylardyñ kigen kiımderı de ala-qūla. Ofitserler tolyq
nemese jartylai äskeri forma, al soldattar jağy ondai iemes:
jünnen toqylğan, qyzyl, kök, jasyl tüstı keudeşeler, qylşyq jündı
sūrğylt, qoñyr toqymalar; qyzyl mata jeideler; qoñyr, aq, sary
kenep beşpet kigen.
Aspan tüstes kögıldır beşpet kigender de bar! Būğy terısınen
tıgılgen añşy keudeşelerı, däl sondai mokasinder men şūlyqtar,
jylqy nemese alligator terısınen tıgılgen qonyştary ūzyndyqysqaly ietıkter ─ qysqasy Qūrama Ştattardağy kiımderdıñ barlyq
türın kezdestıruge bolatyn iedı. Bas kiımderı de är aluan, şymşytyryq. Biık dulyğalar men kepiler kezdese qoimaidy. Onyñ
iesesıne jün men kiızden jasalğan furajkalar men qalpaqtardy,
sondai-aq, saban men palma japyraqtarynan toqylğan, äbden
jūmarlanğan, ietegıne iel qonğandai qalpaqtardy közderıne tüsıre kiıp
alypty. Keibıreulerınıñ basynda kök mauytydan tıgılgen, formağa
sai furajkalar jür. Älgılerdı äskeri adamğa tek furajka ğana ūqsas
ietetın sekıldı.
Bıraq būl jasaqtyñ ierıktılerıne ortaq bır närse bar ─ ol
dūşpanmen tezırek şaiqasuğa degen tejeu bermes qūştarlyq, bükıl
ielge osynşa oiran salğan jeksūryn jabaiylarmen küş synasqanşa
asyğu. "Bız qaşan şaiqasamyz?" ─ mıne, ierıktılerdıñ auzynan şyğatyn
jalğyz ğana sūraq osy.
Hikmen qart ısker adam bop şyqty. Sailau kezınde jasy men mol
täjıribesın ieskere otyryp, bır auyzdan serjant atağyn bergen.
Bırneşe ret onymen söilesudıñ de retı keldı. Alligator aulauşy
mağan baiağydai senımdı dos bop qala berdı jäne bızdıñ otbasymyzğa
şeksız berılgen adam iedı. Sol künı özınıñ adaldyğyn tağy da däleldedı.
Kütpegen jerden oida joq sözdı bastady:
─ Ündıster menıñ bas terımdı sypyrsa da turasyn aitaiyn,
leitenant, - dedı ol, ─ älgı iesek sızdıñ qaryndasyñyzğa üilenedı
degenge ölıp ketsem senbeimın.
─ Kım üilenedı? - dep sūradym men tañ qalyp, Gallaherdı aityp
otyr ma degen oimen.
─ Älgı sızderdıkıne barğyştai beretın sūmyraidy aitamyn. Arens
Ringgold - qarğys atqan adam, nağyz malğūn!
─ Ä, kımdı aityp tūr desem! Ol jönınde söz tarap jür me?
─ Bükıl aimaqtyñ auzyndağy söz tek sol turaly. İeger mūndai ıske
jol bergen bolsam, menı saitan alsyn, Djordj Rendolf!
Qaryndasyñyz ─ ädemı qyz, osy ölkedegı aituly sūludyñ naq özı. Ony
anadai oñbağan jeksūrynğa beru degen!.. Būl äñgımenı iestıgım de
kelmeidı, dollarymen qosa qūrysyn! Osy sözımdı ūmytpañyz, Djordj:
beişara qyzdy ömır boiy baqytsyz ietedı. Oğan ieş kümän joq, ol
nağyz qūdai atqannyñ özı!
─ Aqyl qosqanyñyzğa köpten-köp raqmet aitamyn, Hikmen! Bıraq,
menıñ oiymşa, qauıptenetın ieşteñe joq. Onysynan ieşteñe şyqpaidy.
─ Onda myna jūrttyñ sandalyp jürgenı ne söz? İeger äkeñızdıñ köz
körgenı bolmasam, būlaişa ierkın söilemes iedım. Bıraq men onyñ dosy
bolatynmyn, iendı sızdıñ dosyñyzbyn, sızben söileskım kelgenı
sondyqtan. Bız mūnda "ündıster ūry" dep ūran sala aiqailaimyz. Al,
şyn mänınde, bükıl Floridadağy ündısterdıñ ışınen däl
Ringgoldterdei alaiaq, qaraqşylardy ızdep taba almaisyñ! Äkesı
sondai iedı, ūly da oñbady! Bükıl zäuzatymen qarğys atqan adamdar.
Şal bır ketuın ketken, bıraq qaida ketkenı belgısız.
Bälkım, albastynyñ qolyna tüsken şyğar, jer betınde jasağan
barlyq qiiänattary üşın älı ūzaq uaqyt tozaqtan şyğa almas. Özennıñ
arğy betındegı metisterge jasağan zorlyq-zombylyğy üşın-aq jüz iese
jazasyn tartady.
─ Pauellder otbasyn aitasyz ba?
─ İä, ol älemdegı ieñ şekten şyqqan ädıletsızdık boldy. Öz ömırımde
ondai sūmdyqty iestıgen iemespın. Saitan atymen ant bereiın.
─ Demek, bolğan jaidy bıledı iekensız ğoi?
─ Ärine, men olardyñ qandai oñbağandyq jasağandaryn tügel
bılemın. Būl ─ adamnyñ, onyñ üstıne, özın djentlmen sanaityn, aq
näsıldı adam ıstegen zūlymdyqtyñ ışındegı būryn-soñdy bolmağan
pasyqtyq. Şaitan atymen ant bereiın, tap sonyñ özı!
Menıñ ötınışım boiynşa Hikmen baqytsyz otbasynyñ qalai
tonalğanyn bastan-aiaq aityp berdı. Pauellderdıñ öz plantatsiiälaryn
tıptı de öz ierıkterımen tastamağandaryn bıldım. Kerısınşe, beişara
jesırge basqa jerge qonys audaru ömırındegı ieñ auyr soqqy bop tise
kerek. Äñgıme būl üi-jaidyñ bükıl aimaqtağy ieñ jaqsy meken retınde
joğary bağalanğandyğynda ğana iemes, aiauly azamat ─ küieuımen bırge
ötkızgen baqytty künder jönındegı qimas iestelıkter de osy jerge
bailanysty iedı... Tek soiyl ūstağan şerif keipındegı raqymsyz zañ
ğana jesırdı tuğan jerınen ketuge mäjbür iettı.
Tuğan jerden aiyrylu kezındegı qasırettı körınıske Hikmen kuä
bopty. Ol ony qarapaiym ärı sūñğyla sözdermen surettep berdı. Bükıl
otbasynyñ öz üiımen qinalyp, qimai qoştasqandaryn aitty.
Ūlynyñ zorlyqqa şydai almai aitqan sözderın iestıp, şeşesı men
qyzynyñ köz jastary köl bolyp, jalynyp-jalbarynğandaryn öz
közımen körıptı. Baqytsyz jesırdıñ qolynda qalğan bar mülkın ─
marqūm küieuı syilağan qymbat zattaryn ūsynğanyn, tek älgı
oñbağandardan, osynşa baqytty jyldaryn ötkızgen qasiettı qara
şañyraqtarynda qaldyryp, raqym ietulerın ötıngenın iestıptı. Bıraq
ananyñ köz jasyna qarağan ieşkım bolmady. Aiausyz quğynşylar
qasırettı tüsınbedı, jesırdı öz üiınen quyp şyqty.
Kärı añşy osynyñ bärın qamyta otyryp baiandady. Ol syrt pışını
kelısımsız, sözderı qarabaiyr bolğanmen, ädıletsızdıkke tözbeitın,
jarqyn jandy, aqjürek kısı, sodan da qylmysty ıske qatysqandardyñ
bärınen jiırkenıp, al Ringgoldterdı bar jüregımen jek körıp kettı.
Otseolanyñ otbasy ūşyrağan apat turaly añşynyñ äñgımesın
iestıgende, osynşama aiuandyq pen qataldyqqa janym qatty küizeldı.
Küdık jeñıp, kömeskı tarta bastağan Otseolağa degen köñılım
būrynğydai jylyp sala berdı.
LİX tarau
ASYQQAN JAUŞY
Hikmen iekeumız iemın-ierkın söilesu üşın aulağyraq şyqtyq.
Qyzynyp alğan qart añşy aşyğynan söilei bastady. Ol mağan qyzyq
habar aitar dep küttım. Bızdıñ otbasymyzğa berılgendıgıne, öz basymdy
qatty syilaityndyğyna sengendıkten, men de bırjola ağymnan
jarylyp, öz sätsızdıkterımdı aituğa bekıngenmın. Hikmen qarapaiym
adam, bıraq ömırden tüigenı köp, sondyqtan odan artyq mağan kım aqyl
bere alady?
Ömırın tek alligatorlardyñ arasynda ötkızıp jürgen joq qoi.
Kerısınşe, ğūmyrynda körmegen qiynşylyğy joq. Onyñ dostyğyna
alañsyz süienuıme bolatyn jäne täjıribesı men danalyğyna kämıl
senetınmın.
Kei närsenı bıledı-au degen küdık bolmağanda, jüregımde zılzala bop
jatqan qūpiiäny şet jağalap aşar da iedım. Sary Djektıñ tırılıp
kelgenın Hikmennıñ bıletındıgıne senımım zor. Mulattyñ ölımıne
senbeitının būryn da iemeurınmen sezdırgen. Bıraq menı mulat iemes,
Arens Ringgoldtıñ äzırlep jürgen zymiiändyğy oilandyrady.
Bälkım, Hikmen ol turaly bırdeñe bıletın şyğar? Spens jäne
Uiliamstıñ attarymen qosa mulattyñ da iesımı atalğan kezde, qart
añşynyñ älgı jeksūryndar jaily bırdeñe aitqysy kelgendei, köp
syrly köz tastağanyn baiqağan bolatynmyn.
Hikmenge öz qūpiiämdy aşuğa iendı oqtala bergenımde, at dübırı
iestıldı.
Özen boilap, beinebır bäigege şapqandai, qūstai ūşyp kele jatqan
salt attyny körıp qaldym. Aty qylañ tüstı, özı qara kısı: Djek iekenın
bırden ūqtym.
Aulaqtağy şırkeuge qarai şaba jönelmesın degen oimen ağaştar
tasasynan aşyq jerge şyğyp, Djek jaqyndai bergende, ony
dauystap şaqyrdym. Ol dausymdy iestıp, atynyñ basyn kılt būryp,
bızge qarai bettedı. Tärızı, Djek tapsyrmamen kelgen boluy kerek,
bıraq Hikmennıñ közınşe aituğa imenıp, qūlağyma sybyrlady. Menıñ
kütkenım: "Arens Ringgold keldı!" degen söz iedı.
Ol mağan: "Djordj myrza, älgı qara saitan sap ietıp kele qaldy", dedı. Qūlağyma sözbe-söz aitqany osy.
Būl habardy iestıgen soñ, barynşa sabyrly boluğa tyrystym.
Hikmen bızdıñ üide oğaş bırdeñe bolyp qalğan ieken dep sezıktenıp
jürmesın degenmın. Zäñgını üige qaiyryp, añşymen bırge ierıktılerge
qaita oraldym. Sonan soñ baiqatpai Hikmennen qalyp ketıp, qalyñ
topqa sıñısıp ketuge tyrystym.
Köp ūzamai atymdy şeşıp alğan boiy, ieşkımge, tıptı Gallaherge de
tıl qatpastan ierge qarğyp mınıp, asyğys tartyp otyrdym. Bızdıñ
plantatsiiäğa aparatyn töte jolmen jürmei, şırkeuge tiıp tūrğan
orman arqyly şamaly būrylys jasauğa bekındım. Mūny Hikmen
qartty jäne jauşynyñ kelgenın közderı şalyp qalğan basqa da
kısıler bolsa şatastyru üşın ädeiı ıstedım. İeger Djekpen bırge ketken
bolsam, üide bırdeñe bop qalğanyn sezıp qoiar iedı. Sezıktı kısıler menı
üige qarai iemes, müldem basqa bağytqa kettı degen oida qalsyn dep,
jasaqqa da köz qylu üşın ğana barğanmyn. Būtalardyñ arasynan ötken
soñ, özendı jağalap jüretın basty jolğa şyqtym. Sonan keiın, ömır
men ölım mäselesı synğa tüskendei, atymdy tebınıp, qūiğyta jöneldım.
Sonşa qatty şapqan sebebım, qūpiiä qonaq ─ şeşem men
qaryndasymnyñ sağyna kütken meimany ─ qoştasyp ketıp qalmai
tūrğanda jetıp ülgeruım kerek.
Ringgoldtı jek köruge jetkılıktı sebepterım bar bolğanmen, bıraq
ieşqandai qara niet oiym joq. Sūmyraidan qūtyludyñ ieñ ädıl jäne
dūrys joly ony tek öltıru iekenın bıle tūra, ondai piğyl tüigen
iemespın. Ringgoldtıñ qataldyğy turaly Hikmen qarttan iestıgen
äñgımeden qanym qainap tūrğan osy minutta ieş jasqanbastan, arojdanyma daq tüsedı-au dep oilanbastan-aq öltıre salğan bolar iem.
Alaida aşudan qanşa qanym qainağanmen, äzırge jyndana, aqyldan
adasa
qoiğanym
joq.
Saqtana
bıludıñ
qarapaiym
tüisıgı─sanalylyqtan alystai qonğan iemes. Sondyqtan Samsonnyñ57
ömırı turaly tragediiänyñ soñğy aktısın oinauğa tıptı de asyqqan
joqpyn. Oiğa alğan äreketterım äldeqaida qolaily körındı.
Mümkındıgınşe üige sezdırmei jetıp, qonaq otyrğan bölmege
kütpegen jerden kırıp baryp, meimandy da, üidegılerdı de qapelımde
qolğa tüsırsem, sosyn üşeuınen de tüsınıkteme talap ietıp, sonymen
otbasy jağdaiyndağy qūpiiälardy bırjolata şeşpekpın. Şeşem,
qaryndasym jäne olardyñ qonağymen de közbe-köz söilesıp, üşeuıne
de şyndyqty moiyndatuym kerek.
"Solai!" deimın özımnen-özım, atymdy aiamai tebıne tüsıp. İä, olar
bärın de moiyndauğa tiıs! Ärqaisysy özınşe me, älde bärı bırge me,
bolmasa..."
Şeşem men qaryndasyma ne şara qoldanarymdy bılmedım. Äitse
de analyq jäne bauyrlyq mahabbattyñ sönuge ainalğan külınen
tūtana bastağan byqsyq oilar jüregıme qonaqtap ta qalğan iedı.
İeger Ringgold şyndyqty aitudan bas tartatyn bolsa, onda
qamşynyñ astyna alyp, üiden quyp şyğamyn da, būdan bylai bızdıñ
üige qaityp kelmeitın ietemın. Ädep saqtauğa keletın bolsaq, ol
jönınde söz boluy mümkın iemes. Qazır ony oilauğa mūrşam joq. Özıñdı
öltırgısı kelgen adamğa ne ısteseñ de daua.
LX tarau
MAHABBAT SYİY
Üige sezdırmei kırgım kelgenın aittym bılem. Sondyqtan saqtyq
jasap, plantatsiiäğa jete bergende joldan būrylyp, köl men apelsin
toğaiyn jağalai jüretın soqpaqqa tüstım. Üige artqy jağynan
kelsem, ieşkım baiqamas dep oiladym. İegıspen kele jatqanymdy
qorşaudyñ ışınde jūmys ıstep jatqan qūldardyñ körıp qaluy mümkın,
bıraq olar dala jūmyskerlerı bolatyn.
Bärınen būryn üi qyzmetşılerınıñ bırı körıp qalmasa ieken dep
qauıptendım.
Qara Djek üige barğan joq: uädelı jerde küt dep būiyrğanmyn, sol
jerden taptym da. Soñymnan ier dep būiyryp, ärı qarai şaba
jöneldım. İegıstıkten ötken soñ ormanğa jetıp, attan tüstık. Odan ärı
qarai jalğyz kettım.
Añ aulağan añşy nemese ūiqydağy jauyna būqpantailap bas salar
jabaiy adam qalai boi tasalasa, men de üige, öz üiıme, äkemnıñ, şeşem
men qaryndasymnyñ şañyrağyna solai jasyrynyp bardym.
Aiağym dırıldep, tızem bügıle berdı. Qobalju men aşu-yzadan keudem
körıktei köterıledı. Az ğana sätke kıdırdım. Özım qatysqaly tūrğan
jağymsyz, laiyqsyz körınıs ap-anyq köz aldyma keldı. Bır minuttai
dağdaryp qaldym. Öz nietımdı osynşa ospadarlyqpen jüzege asyrmau
üşın, bälkım, qaityp ketıp, basqa bır qolaily sättı kütuım de mümkın
bolatyn. Bıraq däl sol sätte qūlağyma jetken dauystar batyldana
tüsuıme sebep boldy. Qaryndasymnyñ syñğyrlağan aşyq külkısı men..
äldekımnıñ dausyn iestıdım. Üzdıgıp jürgen sūmyraidyñ şiqyldaq
jıñışke ünın bırden tani kettım. Būl dauystar menı şatyp alğandai,
qanymdy
qainatty.
Olar
menı
kelemej
ietetın
sekıldı.
Qaryndasymnyñ būl qai qylyğy? Tūñğiyq küdıkten iet jüregım iezılıp
tūrğanda külgenı nesı?
Basqaşa, kısılıkke laiyq jolmen äreket ietu jaiyndağy oilarym
osy arada zym-ziiä boldy. Öz josparymdy oryndauğa bekındım. Bıraq
aldymen ne aitatyndaryn bılıp alu kerek.
Jaqyndap kelıp, qūlağymdy tostym. Olar üide iemes, apelsin
toğaiyndağy alañqaida seruendep jür ieken. Mysyqşa basyp,
būtalardy jailap qana ysyra, bırde ieñkeiıp, bırde boi jazyp olardan
alty-aq qadam jerden şyqtym. Japyraqtardyñ arasynan
qaryndasymnyñ köilegı anyq körınedı jäne sözderı jaqsy iestılude.
Äñgımelerınıñ ieñ şeşımdı tūsy iekendıgıne ūzamai-aq közım jettı.
Ringgold qaryndasyma tūñğyş ret resmi türde ūsynys jasasa
kerek, älgı külkı sodan tuğan sekıldı.
─ İä, demek, menı şynymen jar ietkıñız keledı ğoi? Osyny şyn
aityp tūrsyz ba?
─ İä, miss Rendolf. Külmeñız mağan! Qanşa jyldan berı küiıpjanyp jürgenımdı bılesız ğoi.
─ Joq, bılmeimın Ony qaidan bılmekpın?
─ Özım aityp iedım ğoi. Jüz ret qaitalağan joq pa iedım?
─ Bos söz! Mūndai mäselede sözge onşa köp män bere bermeimın. Būl
sözdı men ondağan ierkektıñ auzynan iestıgenmın, bıraq solardyñ bärı
bırdei mağan qyzyğa qoimağan bolar dep oilaimyn. Tılde süiek joq,
Arens myrza!
─ Bıraq sızge degen sezımımnıñ şynaiy iekendıgı qarymqatynasymnan körınıp jür ğoi. Men sızge qolymmen qosa bükıl
bailyğymdy ūsynyp otyrmyn. Şyn berılgendıgıme osynyñ özı-aq
dälel bolmai ma?
─ Ärine, bolmaidy. Aqymaq iekensız ğoi! İeger men sızge tūrmysqa
şyğa qalsam, bar bailyğyñyz bärıbır özıñızde qalady. Oğan qosa,
özımnıñ de azdağan bailyğym bar, ol da sızdıñ qarauyñyzğa köşken
bolar iedı. Mıne, kördıñız be, söz joq, bärı sızdıñ paidañyzğa şeşılgelı
tür.
Qaryndasym tağy da syqylyqtap küldı.
─ Joq, miss Rendolf, ol ne degenıñız! Sızdıñ bailyğyñyzğa qol
tigızu degen oiyma da kelmeidı. İeger menıñ qolymdy alsañyz...
─ Qolymdy deisız be, ser! Äieldıñ kelısımın aluğa ūmtylğan adam
qol iemes, jüregın ūsynar bolar! İä, jüregın ūsynady!
─ Nesı bar, jüregımnıñ de sızdıkı iekenın äldeqaşannan bılesız. Ony
ziiäly qauymnyñ bärı bıledı.
─ Ä, demek, sız ony jūrttyñ bärıne jariiä ietken iekensız ğoi? Mıne,
mūnyñyz mağan tıptı ūnamaidy!
─ Sız mağan tym qatalsyz! Menıñ köpten berıle süietındıgıme közıñız
jetetın uaqyt boldy. Sızge degen köñılımdı baiağyda-aq bıldırıp, mağan
äiel boluğa ūsynys jasağan bolar iedım, ieger... ─ Ol osy arada kümıljıp
qaldy.
─ İeger ne bolmağanda?
─ Şynymdy aitsam, äkem tırı tūrğanda, özıme-özım qoja bola alğan
joqpyn.
─ Ä, solai deñız?
─ İendı özıme-özım bimın jäne ieger, qymbatty miss Rendolf,
qolymdy qaqpaityn bolsañyz...
─ Tağy da qol! Aitpaqşy, älgı ūsyna beretın qolyñyz onşa jomart
iemes desedı. Ūsynysyñyzdy qabyl alğan künnıñ özınde de, men şaş
qystyrğyş, tüireuış degendei, -anau-mynauğa jūmsaityn tiynteben de ala almaidy iekem, ha-ha-ha!
─ Ol ösekşı dūşpandardyñ sözı ğoi, miss Rendolf. Bıraq ant
ieteiın, būl jağynan men sızge ieşqaşan tarşylyq jasamaimyn.
─ Ant ışkenıñızge qaramastan, būğan men onşa senımdı iemespın.
Toiğa deiın berılgen uäde, köp jağdaida ūmytylyp ketedı. Sızge sene
almaimyn, qadırmendı dos, joq, joq!
─ Ant ışeiın, senuıñızge bolady!
─ Qarğanbañyz! Jomarttyğyñyzğa senetındei menıñ ieşqandai
dälelım joq. Berı qarañyzşy, mister Ringgold, sız mağan ömırıñızde
älı bır ret syi jasağan joqsyz.
Osy arada ol tağy da saqyldap küldı.
─ O, ieger qabyldaitynyñyzdy bılsem ğoi! Sızden barymdy aiamas
iedım!
─ Al jaqsy. Synap körelık. Sız mağan syi tartyñyz.
─ Qalauyñyzdy aitsañyz boldy, tılegıñız tabanda oryndalady!
─ Sızden at, küşık, nemese jyltyrauyq äşekei sekıldı anaumynaudy sūraidy dep tūrsyz ba? Şyn sözım, onyñ bırı de iemes.
─ Mağan bärıbır ─ onsyz da bar bailyğymdy ūsynyp otyrmyn ğoi.
Al bır bölıgın söz ietuge de tūrmaidy. Sız tek tılegıñızdı aitsañyz
boldy, sözsız oryndalady.
─ Äi, saqylyq-ai! Al jaraidy. Sızde menı öte, öte qyzyqtyryp
jürgen bır dünie bar! Qalai desem ieken, tıptı sız sony mağan satsañyz
degendı aitqaly jürgenmın.
─ Ol qandai dünie, miss Rendolf?
─ Plantatsiiä.
─ Plantatsiiä?..
─ Dūp-dūrys aitasyz. Bıraq sızdıkı iemes, özıñız ielenıp otyrğan
plantatsiiälardyñ bırı. Ony bır kezde Tupelo-Krikte tūratyn
metister otbasy ielengen iedı. Ūmytpasam, sızdıñ äkeñız satyp aldy-au
deimın.
Virginiiänyñ "satyp aldy" degen sözderdı basa aitqanyna nazarym
audy. Qaryndasyma jauap bergen kezde Arenstıñ qysylyp tūrğanyn
da baiqadym.
─ İä, iä... Ol ras. Bıraq tañdanyp tūrmyn, miss Rendolf. Ol
plantatsiiä sızge qazır nege kerek bola qaldy? Menıñ bükıl bailyğyma
onsyz da qoja bolmaisyz ba?
─ Ol öz şaruam. Solai ıstegım keledı. Oğan ierekşe sebepterım bar.
Sol jerdı ūnatamyn... Öte körıktı jer, sonda baryp, jiı seruendep
qaitamyn. Bızdıñ ieskı üidıñ ağataiyma qalatynyn ūmytpañyz. Ömır
boiy sūrboidaq bop ötpes! Al mamam tek öz üiınde tūrğysy keledı...
Bıraq sızge bärın aityp jatpaimyn. Syi jasaisyz ba, jasamaisyz ba ─
özıñız bılıñız.
─ Jaraidy. İeger sol plantatsiiäny sızge syilasam, sız mağan...
─ Öitıp şart qoimañyz, bıldıñız be? Äitpese, tızerlep tūryp
ötınseñız de, ieşqandai syilyğyñyzdy almai qoiamyn.
Sony aityp tağy da külıp aldy.
─ Olai bolsa, men sızge ieşqandai şart qoimaimyn. Plantatsiiäny
aluğa kelısseñız bolğany. Ol sızdıkı!
─ Äñgıme mūnymen bıtken joq, mister Arens. Sız ony mağan qalai
oñai bere salsañyz, solai op-oñai qaitaryp alasyz ğoi. Ony
ıstemeitındıgıñızge qalai senımdı bola alamyn? Mağan resmi qūjattar
kerek.
─ Ony da alasyz.
─ Qaşan?
─ Qalağan uaqytyñyzda. Kerek bolsa, bır sağattan keiın.
─ İä, iä, tezdetıñız. Baryñyz da, alyp kele qoiyñyz. Bıraq iesıñızde
bolsyn, men ieşqandai şartty moiyndamaimyn.. Mūny ūmytpañyz!
─ O, şart qoiğaly tūrğanym joq! - dep quanyp kettı Ringgold. ─
Qorqatyn ne bar? Tek özıñızge senemın. Bır sağattan keiın qūjattar
qolyñyzda bolady. Cay bolyñyz!
Sony aityp, ol ūzai berdı.
Myna äñgımenıñ, äsırese, onyñ soñğy jağynyñ iesten tandyrğany
sonşa, tastai qatyp qalyppyn. Ringgold ūzap ketkennen keiın ğana
ies jidym. İendı ne ısterımdı bılmei, būrynğydan da dal boldym:
Rnnggoldtı quyp jetkenım jön be, älde jazasyz qoia bergenım jön be?
Söitkenşe Virginiiä jaiymen üige qarai aiañdady. Oğan
Ringgoldke aşulanğannan da jaman renjıdım. Sondyqtan onyñ kete
beruıne böget bolmai, dereu qaryndasymmen söileskım keldı.
Aitystyñ kökesı iendı bastaldy. Qaryndasym men şeşem qonaq
bölmede otyr ieken, turasynan, bet-jüzderıne qaramai, ieşbır
sözderıne qūlaq salmai, jaña ğana bızdıñ üiden şyqqan, menı öltırgelı
jürgen adamnyñ bar syqpyt-piğylyn surettep berdım.
─ Virginiiä qaryndasym, osydan keiın de sen soğan tūrmysqa
şyğuğa kelısım beresıñ be?
─ İeşqaşan, Djordj! Oğan şyğu oiymda da bolğan joq. İeşqaşan! dedı ol alqynğan küiı, sosyn divanğa sylq ietıp otyra ketıp, iekı
alaqanymen betın basty.
Alaida şeşem mağan sene qoiğan joq. Özımnıñ aqtyğymdy
däleldeitın basqa da jailardy aituğa oqtala bergenımde syrttan
bıreu qatty dauystap şaqyrdy. Dälızge jügırıp şyqtym. Kök
mundirlı, sary qaiyrma jağaly salt atty kelıp tūr ieken. Forttan
kelgen jauşy bop şyqty. Üstı-basy şañ, aty aq köbık bolğan. Ūzaq
uaqyt suyt jürgenı körınıp tūr. Soldat bır paraq qağazdy ūsyna berdı.
Gallaher iekeumızdıñ atymyzğa asyğys süikei salğan būiryq ieken.
Qağazdyñ bükteuın jazyp, oqyp şyqtym.
"Adamdaryñyzdy dereu fort Kingke qarai alyp jürıñızder.
Attardy aiamai barynşa jedel jetıñızder. Qaptağan jau qorşap
keledı. Bız üşın är vintovka qymbat. Bır minut kıdıruşı bolmañyzdar!
Klinç"
LXİ tarau
JORYQ
Būiryqty dereu oryndauğa tiıs iedık. Sätın salğanda, atym iertteulı
tūrğan, bes minut ötpei ierıktıler qosyna qarai şaba jöneldım. İerlık
körsetuge qūlşynyp jürgen jauyngerler joryq turaly habarğa
jamyrai quanyp, "uralap" qarsy aldy. Tärtıptıñ kem-ketıgın
yntalylyq toltyryp, bas-aiağy jarty sağatqa jeter-jetpes uaqyt
ışınde jasaq äskeri sap tüzep, joryqqa äzır boldy. Jolymyzdan
bögeitındei ieşteñe bolğan joq. "Qozğal" degen būiryq berılıp,
kerneiler sarnap, säl retsızdeu bolsa da, iekı-iekıden sap tüzegen
ierıktıler fort Kingke qarai şūbyryp şyqty.
Şeşem jäne qaryndasymmen qoştasyp şyğu üşın kerı qarai şaba
jöneldım. Qoştasuğa uaqyt tyğyz boldy, bıraq üiden köñılım bıraz
ornyğyp şyqtym. Qaryndasym bärın bıledı, iendı Ringgoldke köne
qoiar dep qoryqpauğa da bolady.
Būiryq äkelgen dragun bızben bırge jürdı. Jolai forttağy
jañalyqty tügel iestıdık. Köp oqiğalar bolypty. Ündıster bala-şağa,
mal-mülıkterın alyp, öz tūraqtarynan ketıp qalğan körınedı. Bırneşe
qonystaryn özderı örtep jıberse kerek. Sondyqtan ol jerlerde aq
jüzdıler örteitın de ieşteñe qalmağan. Būl olardyñ soğysqa myqtap
bel bailağandaryn körsetetın. Qaida ketkenderın bızdıñ jansyzdar da
anyqtai almapty. Keibıreuler jarty araldyñ tükpırıne, oñtüstıkke
qarai auğan bolar destı. Basqalary, Amazura özenın örlei köptegen
milge sozylyp jatqan "Uitlakutçi batpağy" dep atalatyn mi
batpaqqa qarai oiysty degen dolbar aitty.
Soñğy dolbar şyndyqqa juyq sekıldı. Bıraq qonys audarğanda
ündısterdıñ ız jasyra bıletındıkterı sonşa, tıptı qylaudai belgı
qaldyrmaidy. Bızge jaqtas ündısterdıñ jansyzdary ─ solardyñ
ışındegı ieñ sūñğylalary da ─ olardyñ şegıngen joldaryn tap basyp
aita almady. Jūrttyñ köpşılıgı ündıster qorğanyspen ğana
şekteledı, Amerika äskerlerı joq ieldı mekenderge ğana şabuyl jasap,
sonan soñ oljalaryn alyp, qalyñ batpaqqa sıñıp ketedı degen boljam
aitady. Negızı bar äñgıme boluy mümkın. Olai bolsa, soğys oñai bıte