Mogikannyñ soñğy tuiağy - 16

Köz: – Olarmen tılıñız jetkenşe sızdıñ söileskenıñız jön,
maior. Äieldı iektegen albastyny üñgırge qamap qoidyq, al
qatyndy şipaly şöppen emdeu üşın ormanğa apara jatyrmyz
deñız. Barlyq aila-ädısıñızdı körsetetın jer keldı.
Esık aşylyp, äldekım ıştegı dybyrğa qūlaq türgendei
bolğan soñ barlauşy aqyl-keñesın toqtata qoidy. Sosyn
aşuly güjıl älgı tyñşyny quyp jıberdı de, aiu rölın
ainytpai salğan barlauşy esıktı şalqaita aşyp, syrtqa
şyqty. Onyñ soñynan ökşelei basyp kele jatqan Dunkan
da nauqas qatynnyñ jaqyn-jamağaiyndarynyñ ortasyna
tüstı.
Top keiın şegınıp, älgı äieldıñ äkesı men küieuıne jol
berdı.
– Bauyrym, jaman jyndy aidap şyqty ma? – dep
sūrady äkesı. – Mynanyñ qolyndağy kım?
– Özıñnıñ balañ, – dedı Dunkan saltanatty ünmen. –
Jaman jyndy tänınen aidap şyğyp, tas üñgırge qamap kettım.
Äieldı būdan jyraqtau jerge aparyp, qoianşyğyn basatyn
em qoldanam. Kün şaşyrap şyqqanda myna jauynger
joldasynyñ vigvamynan kütıñder.
Jat jerlık täuıptıñ tüsınıksız sözın qart guron öz tılıne
audaryp edı, jabaiylar ony kübırlesıp qūptap qoidy. Kösem
Dunkanğa jüre ber degendei işarat jasady da, saltanatty
räsımmen myğym da dauystai söilep.
– Bar... – dedı. – Men erkekpın, üñgırge kırıp, albastymen
aiqasamyn.
Oñai ötkızıp jıbergenıne quanyp, jyryla bergen Heivord
jañağy sözdı estıgende bıreu töbesınen qoiyp qalğandai
boldy:
– Bauyrym aljasqan ba, – dedı ol zekıp, – bū ne degenı?
Jaman jynmen jağalassa, anau özın iektep alady! Bälki,
bauyrym albastyny aidap şyğuy da ğajap emes, öitse,
sabalaq saitan bauyrymnyñ ormanğa ketken qyzynyñ soñynan
tūra jügıredı! Joq, balalarym üñgırden ketpegenderı jön,
eger saitandy körse, soiyldyñ astyna aluy kerek. Ol da
aqymaq emes, özımen şaiqasqa osynşama adamnyñ şyqqanyn
körgende üñgırge qaşyp tyğylary sözsız.
Mynadai ğajaiyp ūsynys dereu qoldau tapty. Äieldıñ
äkesı men baiy üñgırge kırudıñ ornyna beişara nauqasty
sonşa azaptağan saiqaldyñ sazaiyn bermek bolyp,
tomagavkılerın oñtailap, esıktıñ ekı jağyna tūra qaldy.
Qatyndar men bala-şağa da būtaq syndyryp, tas jiyp
aldy. Osy bır qarbalas sättı paidalanğan jalğan baqsylar
zytyp berdı.
Qyrği Köz ündılerdıñ sanatyndağy soqyr nanymdarğa
süienuge bel bailağanmen olarğa kemeñger kösemderdıñ eşbır
senbeitının, jai ğana keşırımpazdyqpen qaraitynyn bıletın.
Jağdai däl osylai şielenısıp tūrğandağy uaqyttyñ
qymbatşylyğyn da bıletın. Ündıler özderın-özderı qalai
aldarqatqanmen jäne būl aldarqatu onyñ josparynyñ
oryndaluyna qanşa kömekteskenmen, ailaker ündınıñ köñılı
säl närseden sekem alsa boldy, bar şaruanyñ şataqqa
ūşyrary sözsız edı. Sondyqtan ol quğynşylardyñ oiyna
kıre qoimaityn eleusızdeu sürleuge tüsıp, auyldy syrtynan
ainalyp ötıp kettı. Alystan, laulağan ot jaryğynda, üiüidı adaqtap jürgen jauyngerler körınedı. Balalar bolsa,
oiyndy aiaqtapty. Är türlı oqiğalarğa toly osy bır
mazasyz keştıñ dabyr-dūbyryn endı tün tynyştyğy
basaiyn deptı.
Taza auada Alisa özıne-özı keldı. Qatty şoşyp
qorqynyştan qozğala almai qalğany bolmasa, aqyl-esı dūrysty. Sondyqtan oğan bärın bastan-aiaq täptıştep jatudyñ
qajetı bolmady.
– Özım jürıp köreiınşı, – dedı ol Dunkannyñ qūşağynan
būdan būrynyraq bosana almağanyna qyp-qyzyl bolyp. –
Şyn aitam, eşteñe etpeidı.
– Joq, Alisa, sızge älı äl kırgen joq.
Qyz būlqynuyn qoimağan soñ Heivord qolyna kötergen
asylyn bosatuğa mäjbür boldy. Aiu terısın jamylğan adam
süigen jaryn alaqanyna sap aialağan ğaşyq jıgıttıñ tebırenısıne
toly halın, jürek lüpılın tüsıngen joq, älbette, ol şamasy,
dırıldep tūrğan Alisanyñ tūla boiyn bilegen beikünä uiat
sezımın de bılmegen bolu kerek. Üñgırdegı üiden edäuır ūzap
ketken soñ ol kıdırıp, özı jaqsy bıletın jaitty äñgımelep
kettı.
– Myna jol sızderdı būlaqqa jetkızedı, – dedı ol. –
Sonyñ sol jağasymen sarqyramağa jetkenşe jüre berıñızder.
Oñ jaqtağy töbege şyqqanda basqa taipanyñ ottaryn
köresızder. Baryñdar da, pana sūrañdar. Eger olar şyn
delavarlar bolsa qaterden qūtylğandaryñyz. Bırden qara
üzıp, ūzap ketuge mümkındık joq. Bız on şaqty mil ötpei
jatyp-aq gurondar quyp jetıp, skalpterımızdı sypyryp
alady. Al, jol bolsyn.
– Sız şe? – dedı tañyrqağan Heivord. – Bız sızben endı
ajyraspaimyz ğoi.
– Delavarlardyñ namys-ojdany gurondardyñ qolynda
qamauda qaldy ğoi: olar mogikan äuletınıñ eñ soñğy tuiağyn
tūtqyndap otyr. Eger de, maior, olar sızdıñ skalpıñızdı
sydyrsa, özıñızge uäde etkendei, är tal şaşyñyz üşın bırbır sūmyraidy jahannamğa attandyrar edım, al eger dıñgekke
jas sagamor tañylar bolsa, ündıler aq tüstı adamnyñ,
mogikandar dosynyñ qalai ölerın öz közderımen körerı haq.
Orman tūrğynynyñ Unkasty būdan görı aşyqtan-aşyq
artyq sanap, qimai tūrğanyn köñılıne almai, eşbır
ökpelemegen Dunkan ony būndai qaterlı täuekelge bas tıkpeuge
ügıtteuın qoimady. Onyñ sözın Alisa da qostady: ol da
Heivordqa qosylyp, barlauşynyñ nemen tynary müldem
belgısız, öte qauıptı ıske aiaq baspauyn qiylyp ötındı. Bıraq
qanşa jalynğanmen eştene şyqpady. Barlauşy olardyñ
sözın tağatsyzdana tyñdady da, öz sözın batyl da bekem
aityp, Alisany mülde ündetpei qoidy, al Heivord endıgı
qarsylyğynan tük önbesıne közı jetıp, özı de toqtady.
– Jas şağynda erkektıñ äielge ğaşyqtyğy äkenıñ balasyna
süiıspenşılıgınen artyq bolady eken degen sözdı estıgenım
bar, – dedı ol. – Mümkın ras şyğar. Özıñız ūnatqan arudy
bosatu üşın sız şybyn janyñyzdy da, barşa asyl
qymbatyñyzdy da täuekelge saldyñyz, osy bır ğadelet
jolynda sız de eşteñeden qaimyqpadyñyz. Mağan kelsek,
myltyq atudy üiretken balam eñbegımdı aqtap, boryşyn
artyğymen ötedı. Men onymen bırge talai-talai qandy
şaiqastardy bastan ötkerdım, sondai şaqtarda bır jağymnan
sonyñ myltyğynyñ ekınşı jağymnan sagamordyñ
myltyğynyñ tarsylyn estıp jatsam, artymda jau joq
ekenıne kämıl senetınmın. Üskırık qys pen şyjyğan jazda
kün-tün demei osynau quarğan qūba jondardy qatar jürıp
kezetınbız, tamaqty da bır ydystan ışetınbız. Bırımız
ūiyqtasaq, ekınşımız küzetetınbız. Unkasty qinauğa apara
jatqanda men sol mañaida qarap tūrdym dep aityp
ülgırgenşe bar ğoi... Bozbala qasynda dosy bolmağandyqtan
öldı degenşe, jer betınde adaldyq atauly qūrydy dei
berıñız, ol şaqta änşınıñ iesız qalğan ysqyryğy sekıldenıp
būğyatar da zalalsyz qu temırge ainalar.
Dunkan barlauşynyñ qolyn jıbere saldy. Anau kerı
būrylyp, gurondardyñ üilerıne qarai nyq basyp adymdai
jöneldı. Qaita qosylğan quanyştaryna qaramastan
köñılderın qūstaly oidyñ qamyryğy basqan synyq jüzdı
Heivord pen Alisa onyñ soñynan bıraz qarap tūrdy da,
sälden soñ sonadaidağy delavarlar qosyna qarai tartty.
XXVİ tarau
Qyrği Köz öz oiyn ıske asyruğa qanşalyqty batyl
kırıskenmen alda tūrğan qiyndyqtar men qater-qauıptı jaqsy
bıletın edı. Qosqa qaityp oralğan soñ ol özınıñ barşa
alğyrlyğyn dūşpandarynyñ közın qalai aldap, qulyğymdy
qaitıp asyrsam eken degen jūmbaqty şeşuge jūmsady. Qara
basynyñ qamyn ğana közdese, Magua men baqsyny şüu
degende-aq qūrban şalar edı, alaida barlauşy ondai ıstı aq
adamğa mülde laiyq emes, jat qylyq dep bağalady.
Sondyqtan ol ündını matap ketken arqannyñ myqtylyğyna
senıp, qostyñ qaq ortasyna qarai tartty.
Laşyqtarğa jaqyndağan saiyn onyñ jürısı de nyğaiyp,
aiağyn batyl basa tüstı, al jıtı janary ündılerge qyrağy
qadalyp, är qimyldaryn qalt jıbermei bağyp keledı. Eñ
bertınde özgelerden oqşau salynğan şağyn laşyq bar-tūğyn,
tegınde iesı ony tügel salyp bıtırmei, jarym-jarty
lekerlegen qalpy tastap ketken siiäqty. Al qazır sol üidıñ
sañylau-sañylauynan älsız jaryq körınıp tūr. Şabuylğa
şyqpas būryn jau äskerınıñ aldyñğy tobyn türtpektep
köretın saq qolbasşy sekıldenıp barlauşy älgı üişıkke
taqady.
Qyrği Köz özı oinap jürgen aiudyñ bıtımıne laiyq täsılmen
tört tağandap tūrdy da, laşyqtyñ ışı körınetın kışkentai
tesıkke kep jarmasty. Söitse älgı jer David Gamuttyñ
tūrağy bolyp şyqty. Ürei-süreñı men qaiğy-qamyryğyn
arqalağan jyr mūğalımı osynda kep baiyz tabady eken.
David ertedegı tañğajaiyp tamaşalarğa qanşalyqty kämıl
sengenımen, däl bügıngı tañda kündelıktı ömırge aspandağy
äulieler, äitpese basqa bır jasyryn siqyr küşter tıkelei
yqpal jasap, aralasady degenge mülde ilanbaityn Valaamnyñ
esegı adamşa söileidı degenge ol şübäsız senetın, al aiu öleñ
aitady degenge älbette qaljyñ eseptı qaraityn bıraq ğajap
bolğanda, sol sūmdyqty älgınde öz közımen kördı.
Qyrği Köz änşınıñ osy türın körgen jerde-aq beişaranyñ
aljasa jazdap otyrğanyn aiqyn añğardy. David tūñğiyq
oiğa berılıp, bır qūşaq quraidyñ üstınde otyr eken, andasanda üş-tört qu sabaq alyp, aldyndağy kışkentai otqa
salady. Üstındegı kiımı baiağysyndai, tek jaltyr töbesıne
körseqyzar qaraqşylardyñ eşqaisysyn qyzyqtyra
qoimaityn jūpynylau üş būryşty qalpaq qonjityp alypty.
Auru äieldıñ qasynan Davidtıñ älgınde qandai tez zytyp
ketkenın eske alğan jüirık zerdelı Qyrği Köz änşınıñ endı
ne oilap otyrğanyn tüsıne qoidy. Añşy üişıktı ainalyp
şyğyp, basqa laşyqtardan mülde oqşau tūrğanyna köz
jetkızgen soñ ışke kıruge bekındı. Alasa esıkten bas sūğyp,
Gamutpen tura betpe-bet kep qaldy. Aralarynda ot qana
bar. Qyrği Köz otyrdy da, ekeuı bır-bırıne tesıle qarap,
bırer minuttai ün qatyspady. Aiaq astynan kırıp kelgen
jyrtqyş Davidtı qatty sastyrdy. Mıne, ol qaltasynan
kamertonyn ızdep tauyp aldy da, muzykamen siqyrlauğa
bekıngendei raimen ornynan tūrdy.
– Ei, qara albastydai qorbañdağan jūmbaq tajal! –
dedı ol dır-dır etken qolyna aspabyn alyp. – Men senıñ
tegıñdı de, kegıñdı de bılmeimın, al ägärkım sändı saraidyñ
sopynama qūlyna qarsy qastandyqqa basar nietıñ bolsa,
izrail bozdağynyñ şabyt şertken şynaiy lebızın tyñda
da, künäñdı moiyndap, läbbaiyñdy ait!
Aiu jündes denesı tügeldei selkıldep külıp ala jöneldı.
Sosyn Gamutqa jaqsy tanys ün bylai dep tıl qatty:
– Andağy ysqyryğyñdy bylai tasta da, qūr beker
baqyldai bergenıñdı qoisañşy.
– Kımsıñ özıñ? – dedı David demıgıp.
– Özıñ siiäqty adammyn, aiu qany senıñ qanyña qanşalyq
aralaspağan bolsa, men de sondai taza janmyn. Anau
qolyñdağy naqūrys aspabyñdy kımnen alğanyñdy şynymenaq sonşa tez ūmyta qalğanbysyñ?
– Oipyrym-ai, şyn ba? – dedı David tañyrqap.
Oqiğanyñ jai-japsaryna qanyqqan saiyn alqynğany da
azaiyp keledı.
– Jä, jä, – dep Qyrği Köz üreilı joldasyn tezırek
sendıru üşın aiu basyn bır jağyna alyp tastady da, özınıñ
jaidary betın körsettı, – anau sūlulardyñ ülbıregen aq
jüzındei bolmağanmen künge küiıp, jel qaqqan qyzğylt öñımdı
körıñız, mıne. Al endı ıske kırıseiık.
– Qyz jaiyn jäne ony taisalmai tauyp alğan jıgıt
jaiyn aityñyzşy, äuelı.
– Olar tomagavkıden qūtyldy. Al özıñız Unkastyñ qaida
ekenın körsetıp jıbermeisız be?
– Jıgıt tūtqynda otyr, tağdyry şeşılıp qaldy ma dep
qorqam. Amal qanşa, sondai abzal qasiettı adamnyñ hat
tanymai, qarañğy qalpynda qyrşynynan qiylatyny janğa
qatty batady. Sol üşın tamaşa gimn tauyp qoidym...
– Menı oğan ertıp apara alasyz ba?
– Ol qiyn ıs emes, – dedı David kümıljıp, – bıraq
sızdıñ barysyñyz o beişaranyñ onsyz da qaiğyly halın
qiyndata tüspese, jaqsarta qoimas dep qorqamyn.
– Sözıñızdı bosqa şyğyndağanşa, menı sonda ertıp
aparyñyz, – dedı de, Qyrği Köz betın jauyp aldy.
Ol Davidke ülgı körsetıp, üiden bırınşı bolyp şyqty.
Unkas qamalğan üi auyldyñ qaq ortasynda bolatyn jäne
özıne kelgen kısı de, şyqqan kısı de közge tüspei öte almaityn
etıp salynğan-dy. Bıraq Qyrği Köz mülde jasyrynğan joq.
Özınıñ qazırgı keipı men rölın oinai bıletınıne sengen ol töte
jolmen tura tartty. Beimezgıl şaqtyq artyqşylyğy jäne
bar. Bala bıtken ūiqy qūşağynda, qatyn-qalaş pen
jauyngerlerdıñ denı üi-üilerıne tarap ketken. Unkas qamalğan
abaqtynyñ esıgı aldynda tūtqyndy jıtı baqylap tört-bes
jauynger tūr.
Bärıne belgılı baqsynyñ zıkır salatyn oiyn kezınde kietın
diuana terısıne oranğan äldebır qūbyjyqty ertken Gamutty
körgen jauyngerler ekeuın de läm demesten ötkızıp jıberdı
de, özderı taban audarmai tūra berdı. Tıptı olar tündeletıp
jürgen baqsy men esuas änşı būnda ne ıstemek eken degendei
oiğa ketken sekıldı.
Barlauşy gurondarmen öz tılınde söilese almaityn
bolğandyqtan äñgımenı Davidke tapsyruyna tura keldı. Özınıñ
atyşuly añqaulyğyna qaramastan Gamut ūstazy oilağannan
da myqty soğyp, tapsyrmany tap-tūinaqtai etıp, tamaşa
oryndady:
– Delavarlar – qorqaq qatyn! – dep aiqai saldy ol özı
söilep tūrğan tıldı onşa jaqsy ūğyñqyramaityn ündıge qarap.
– İngizder, menıñ äumeser otandastarym, olardy
tomagavkılerın qolğa alyp, Kanadadağy öz äkelerın öltıruge
itermeledı, al olar özderınıñ erkek kındık ekenın körsete
almady. Jelaiaq Būğynyñ dıñgek tübınde tūryp, gurondardyñ
aldynda eñıregenın körgısı kele me bauyrymnyñ?
“Hug” degen qysqa söz guronnyñ ondai masqarany körgende
qatty riza bolatynyn bıldırdı.
– Onda bauyrym alysyraq baryp tūrsyn, sonda baqsy
myna itke aq saitandy aidap salady.
Guron joldastaryna Davidtıñ sözın tüsındırdı: analar
ūsynysty ynta-yqylaspen qarsy aldy. Jabaiylar laşyqtyñ
esıgınen ūzañqyrap şyqty da, baqsyğa ışke kır dep belgı
berdı. Alaida, aiu aitqandy oryndamaq tügılı, tūrğan jerınen
bır taban jyljymai, ar ete tüstı.
– Baqsy, demım bauyrlastarymdy da şarpyp, qoian jürek
qorqaq etıp jıbere me dep jasqanyp tūr, – dedı David. –
Olardyñ aryraq baryp tūrğany jön.
Būndai päleden üreilerı ūşa qorqatyn gurondar bır kısıdei
tūra jönelısıp, eşteñe estımeitındei, bıraq üidıñ esıgı anyq
körınetın jerge baryp tūrdy. Barlauşy olardyñ qauıpsız
jerge ūzağanyna közı jetken siiäqtanyp ornynan tūrdy da,
jailap basyp laşyqqa bettedı. Üidıñ mañaiy meñıreigen
tynyştyq qūşağynda, ışınde jalğyz tūtqynnan özge tırı
pende körınbeidı, oşaqtağy sönuge ainalğan şala bolymsyz
ğana jaryq tögedı.
Qol-aiağy myqtap buylğan Unkas tükpırde qabyrğağa arqa
süiep otyr eken. Aldyna kelgen qūbyjyqqa jas mogikan
köz qiyğyn da tastamady. Syrttağylardyñ niet-qareketın
baiqau üşın barlauşy Davidtı esık aldynda qaldyryp, Unkas
ekeuınıñ oñaşa ekenıne közı äbden jetkenşe öz rölın oinai
beruge ūiğarğan-tyn. Sondyqtan söz bastaudyñ ornyna aiudai
qorbañdap, añnyñ neşe türlı qimyl-qasietterın ainytpai
sala bastady. Özın äbden azaptap, batyrlyğyn synap köru
üşın dūşpandary būğan şynymen aiu jıbergen eken dep oilap
edı jas mogikan alğaşynda, alaida Heivordqa sondai tabiği
da aina-qatesız bolyp körıngen añnyñ aldyñğy ekı aiağynyñ
qimylyna şūqşiiä köz salyp otyryp, keibır qolapaisyzdyqtaryn baiqady da, jalğan jasandylyqty bırden
tüsıne qoidy. Eger Qyrği Köz qyrağy Unkastyñ onyñ aiu
rölındegı daryn-qabıletın sonşalyq tömen bağalap otyrğanyn
bılse, qatty renjırı sözsız edı.
David şartty belgını bergenı de sol edı, laşyq ışınde
aiudyñ aibarly yryly tyiyla qalyp, jylannyñ ysyly
estıldı.
Unkas beine aiudy mülde körgısı kelmegendei bolyp,
keregege süiengen qalpy közın tars jūmyp otyrğan-dy. Al
jylannyñ ysyly şyğysymen ornynan tūryp, jan-jağyna
qarai bastady. Bırese eñkeiıp, bırese jaltaq-jaltaq
būrylady, aqyrynda ötkır közın jündes qūbyjyqqa qadap,
sonyñ arbauyna tüskendei bolyp, qimylsyz tūryp qaldy.
Tağy da tanys dybys estıldı – şamasy, ysyl aiudyñ auzynan
şyqqandai. Jıgıt üi ışın tağy bır ret ainala şolyp öttı de,
qaitadan aiuğa būryldy.
– Qyrği Köz! – dedı ol ūstamdy ünmen. Degenmen
dauysynda dırıl sezıldı.
– Qiyñyz jıptı, – dedı Qyrği Köz qasyna kelgen
Davidke. Änşı ämırdı ekı etpedı de, Unkas bostandyq aldy.
Sol sätte añnyñ äbden qurap, keuıp ketken terısın qaudyrqaudyr etkızıp, Qyrği Köz üstındegı kiımın şeştı. Sodan
soñ ol jarqyrağan ūzyn qanjardy suyryp alyp, Unkastyñ
qolyna ūstatty.
– Qyzyl gurondar üidıñ aldynda tūr, daiyn bolaiyq, –
dedı ol.
Söittı de däp osyndai ekınşı pyşaqty körsetıp qoidy,
ekeuın de dūşpan arasynda ötkızgen bügıngı keşte qolğa tüsırıptı.
– Kettık, –dedı Unkas. – Tasbaqalarğa baraiyq, olar
menıñ ata-babamnyñ balalary.
– Äi, balaqai, – dep küñk ettı barlauşy ağylşyn
tılınde, – menıñşe, senıñ tamyryñdağy qan da solardıkındei
bolsa kerek, al azdap tüsı özgerse, ol uaqyt tabynyñ äserı.
Esık aldynda tūrğan mingılerdı ne ıstesek eken, ä? Olar
altau, al bız... Änşını esepke de qosuğa bolmaidy...
– Gurondar – maqtanşaqtar, – dedı Unkas tyjyrynyp –
Totemderı būğy bolğanmen ūludan da oza almaityn şabandar.
Delavarlar tasbaqadan tarasa da, jügırgende būğydan jüirık.
– İä, balam, şyn aitasyñ, jaiau jaryssañ, olardyñ
küllı taipasyn şañ qaptyryp ketetınıñe kümänım joq. Al aq
adamnyñ aiağynan qoly artyq, qoly jüirık. Menıñ özıme
keletın bolsaq, būl önerde anau oñbağandarmen de täjıkelese
almaimyn.
Unkas qaşar joldy körsetpek bolyp esıkke baryp qalğan
edı, bıraq añşynyñ älgı sözın estısımen keiın qaityp,
būryştağy ornyna bardy. Oi qūşağynda otyryp onyñ būl
qimylyn añdamağan Qyrği Köz sözın jalğai tüstı.
– Asylynda, sen jönele ber, Unkas, al men qaitadan
terı jamylaiyn da, qaşyp qūtyla almaityn jerde basqa
bır amal qarastyryp köreiın.
Jas mogikan läm dep jauap qaitarmastan qolyn
aiqastyrdy da, laşyqtyñ keregesın tırep tūrğan bır dıñgekke
baryp süiendı.
– Ou, neğyp tūrsyñ? – dedı barlauşy oğan qarap. –
Menıñ uaqytym jetkılıktı, öitkenı oñbağandar aldymen senı
quady.
– Unkas qalady, – degen sabyrly jauap estıldı.
– Nege?
– Äkemnıñ bauyrymen bırge ūrysqa qatysyp, delavarlardyñ bauyrymen bırge ölu üşın.
– İä, balam, – dedı Qyrği Köz özınıñ temırdei
sausaqtarymen Unkastyñ qolyn qysyp tūryp, – eger sen
menı tastap ketseñ, būl qylyğyñ mogikannan görı mingıge
laiyq ıs bolar edı. Bıraq men jañağy ūsynysty sağan aitpai
tūra almadym, öitkenı jastyqqa ömır jarasady.
Al jaudy batyrlyqpen almağan jerde ädıs-aila
qoldanuğa tura keledı. Jamyl aiudyñ terısın, ony menen
kem salmaitynyñ belgılı ğoi.
Unkas añ terısın ün qatpastan şapşañ kiıp aldy da, eskı
dosynyñ endıgı ämırın küttı.
– Al, dostym, – dedı Qyrği Köz būl joly Davidke
qarap, – endı sızdıñ de kiım auystyryp kigenıñız jön, şöldı
jerde tırşılık etuge daiarlyğyñyz naşar eken, kiım
auystyrğannan paida tappasañyz, ziiän şekpeisız. Mä, menıñ
añşy jeidem men bas kiımımdı alyñyz da, üstıñızdegı
jamylğy men qalpaqty mağan berıñız. Kıtapşañyzdy,
közäinegıñız ben ysqyryğyñyzdy da mağan bergenıñız dūrys.
Eger zamanymyz tüzu bolyp, keiınırek kezdese qalsaq,
būlardyñ bärın de qaityp alasyz, oğan qosa ülken
raqmetımızdı de estisız.
Atalğan zattardy David qyñq etpei berdı. Älbette, būl
aiyrbas oğan köp jağynan paidaly ekenın eske almasa, onyñ
jañağy jūmsaqtyğyn nağyz äz jomarttyq dep bağalauğa
bolar edı. Gamuttyñ ūzyn köilegın Qyrği Köz lezde kiıp
aldy, tynymsyz tıntınektegen janaryn közäinekpen jauyp,
basyna üş būryşty qalpaqty qondyra qoiyp edı,
jūldyzdary jymyñdağan qarañğy tünde aina-qatesız änşınıñ
özı boldy da qaldy, onyñ üstıne ekeuınıñ boiy da şamalas
qoi.
– Aityñyzşy, sız qorqaq emessız be? – dep sūrady ol
änşıden, tiıstı nūsqau bermei tūryp, ıstıñ jai-japsaryn
aldyn ala talğap alğysy kelıp.
– Käsıbım beibıt şarua, al mınezım meiırbandyq pen
süiıspendık ataulyğa äues janmyn, – dedı David tura
qoiylğan qolaisyz sūraqqa ökpelegen şyraimen, – alaida
eşkım menı qandai qiyn jağdaida da qūdaiğa degen senımınen
adasqan dep eşqaşan aita almas.
– Eñ ülken qater sızge jabaiylar özderınıñ aldanyp
qalğanyn körgen sätte tönbek. Eger tabanda öltırıp tastamasa,
onda sızdı olardyñ aljasqan adam dep esepteitını, araşalap
qalğany, ondai jağdaida bülk etpesten keiınırek öz
ajalyñyzdan tösekte jatyp ölem deuıñızge tolyq mümkındık
tuady. Ägärkım osynda qalatyn bolsañyz, onda qarañğy
būryştan şyqpai, qu taban ündıler ötırıktı özderı aşqanşa,
Unkas tärızdenıp otyra beruıñız kerek, syn sağattyñ sol
sätte soğatynyn jaña aittym. Sonymen qalauyñyzdy
aityñyz, qaşamysyz älde osynda qalamysyz?
– Men delavardyñ ornyna osynda qalam, – dedı David
bekem ünmen, – Kezınde ol da men üşın jomart janqiiärlyqpen şaiqasqan bolatyn, sondyqtan men ol üşın būdan
da zor ısterge barudan taiynbaimyn.
– Erkek adam osylai söilese kerek. Basyñyzdy iıñkırep,
aiağyñyzdy jiyñqyrap otyryñyz, äitpese tym sereigen
türıñızge qarap, tanyp qoiady. Meilınşe ūzağyraq
ündemegenıñız jön, al sodan soñ özıñızdıñ üirenşıktı
sūñqylyñyzğa basyp, oqys aqyryp qalsañyz, jaqsy bolar
edı: sonda ündıler sızdıñ esı auysqan adam ekenıñızdı oiğa
alar edı. Al eger olar skalpıñızdı sydyra qalğan jağdaida, –
qūdai onyñ betın ary qylsyn, olai bolmasyna senımım
mol, – ondai jağdaida qam jemeñız, Unkas ekeumız ony
esten şyğarmaimyz, sız üşın has jauynger äm adal dos
retınde kek qaitaramyz.
– Toqtai tūryñdar, – dedı David analardyñ ketuge
jinalğanyn körıp, – men jamanşylyq üşın jamanşylyq
ısteme dep uağyz aitatyn jaratqannyñ sözın qalt jıbermes,
könbıs qūlymyn. Sondyqtan olai-būlai bop ketsem, ölıgıme
qūrbandyq şala körmeñızder, menıñ janymdy alğandarğa
timeñder, künäsın keşırıñder, al olardy qalaida eske ala
qalsañdar, qarañğy sanalaryña sañylau kırsın dep Qūdaiğa
jalbarynğan dūğalaryñdy ğana atañdar.
Barlauşy ne aitarğa bılmei, oilanyp qaldy.
– Mynauyñyz orman zañyna mülde kelmeidı eken, –
dedı ol bırazdan soñ, – al baiyptap oilasañ, netken tamaşa,
abzal adamgerşılık! – Ol osy arada bır kürsınıp aldy da,
sözın odan ärı jalğady. – Aspannyñ alğysy jausyn basyña,
dostym! Köz aldyñyzda mäñgılık maqsat tūrsa, alğan
bağytyñyz dūrys qoi dep oilaimyn.
Solai dedı de, barlauşy Davidtıñ qolyn alyp, şyn
köñılmen qūşyrlana qysty, sosyn qasyna aiu bolyp kiıngen
Unkasty ertıp, üiden tez şyğyp kettı.
Gurondardyñ būlardy baqylap tūrğanyn körısımen Qyrği
Köz boiyn barynşa sozyp, Davidtıñ sidiğan qu süiek
tūlğasyna ūqsap bağuğa tyrysty, qolyn köterıp psalomşynyñ
ädetıne sai äuen yrğağyna orai toqyldatpaq boldy. Onyñ
qasiettı gimnderdıñ sazyna üş qainasa sorpasy qosylmaityn
sandyrağyn tyñdağan qūlaqtar da tättı äuezderdı ajyrata
bılmeitın topastar edı, sonysy abyroi bolğanda, jalğan
änşınıñ ötırıgın eşkım baiqamady. Bır top jabaiynyñ qasynan
janasa ötu kerek edı, solarğa jaqyndağan saiyn barlauşynyñ
ünı de nyğaia tüstı. Äbden taiap kelgende ağylşynşa söileitın
guron qolyn sozyp, barlauşyny toqtatty.
– Delavar töbetı qalai? – dedı ol änşıge balap tūrğan
adamyna eñkeiıp, közıne üñıle qarap. – Qoryqty ma?.. Onyñ
qyñsylağan dausyn qaşan estimız?
Jauaptyñ ornyna nağyz jyrtqyş aiudyñ ünıne ūqsas
aşuly yryl estıldı de, aldynda tūrğan baqsyny şyn aiu
emes pe dep qalğan jas ündı qolyn tüsırıp, sekırıp kettı.
Ailaker jaulary dausynan tanyp qoimasyn dep qysylyp
tūrğan Qyrği Köz osy sättı paidalanyp, bar pärmenımen
neşe türlı qūiqyljyğan ğajaiyp ünge saldy: muzykany
tani bıletın qauym onyñ būnysyn kakafoniiä1 dep atar edı.
Al mynadai tyñdauşylardyñ aldynda būl dybystar onyñ
bedelın arttyra tüstı, öitkenı jabaiylar esuastardan
qorqady. Ündılerdıñ şağyn toby keiın şegınıp, baqsy men
onyñ şabyttanyp alğan kömekşısın ötkızıp jıberdı.
Alğa jyljyğan saiyn üi janynan ötkendegı sän-saltanat
pen ūlağatty kerbezdıktı saqtap jüru üşın Unkas pen
barlauşynyñ asqan batyldyq, keremet ūstamdylyq körsetuı
qajet boldy; būl mındet äsırese ündılerdıñ üreiın äuestık
jeñıp, küzetşıler tūtqynğa jasalğan siqyrdyñ küşın öz
közderımen köru üşın laşyqqa jaqyndağan kezde öte-möte
qiyndai tüstı. Davidtıñ bolar-bolmas yñğaisyz nemese
asyğys qimyly olardyñ syryn aşyp qoiary sözsız-dı; uaqyt
bolsa, öte tyğyz. Psalomşynyñ baqyldağan zor dauysynan
oianğan köptegen jan esık aldyna şyğyp ajyraia qarap tūr;
äldeqandai astyrtyn qorqynyş quğan nemese qyrağylyğy
küştı jauyngerler ekı-üş ret olardyñ jolyn kesıp öttı.
Bıraq eşqaisysy da toqtatpady, qarañğy tün men batyl
sipattary eş sezıkke jol bermedı.
Qaşqyndar auyldan ūzap, nu ormanğa taiap qalğan kezde
Unkas qamalğan üiden şyrqyrağan aşy aiqai estıldı.
Mogikan selk ete tüstı.
Kakafoniiä – sazğa üilespeitın bet aldy aiqai, bei-bereket mağynasyz äuen,
tarsyldağan, ūlyğan, yşqynğan, t. b. dybystardyñ jiyntyğy.
– Toqta! – dedı barlauşy dosyn iyğynan ūstai
alyp. – Tağy bır aiqailasynşy. Mynasy tañyrqağan jannyñ
ünı.
Kelesı sätte-aq qosyla şyqqan köp aiqaidan aspan şart
synğandai bolyp, qos üstı azan-qazan boldy da kettı. Endı
tūra berudıñ jönı joq-ty. Unkas aiu terısın şeşıp tastady.
Qyrği Köz ony iyğynan nūqyp qalyp, ılgerı jöneldı.
– Käneki, albastylar endı ızımızge tüsıp körsınşı! – dedı
barlauşy, būta tübınen oqtauly jatqan qos myltyqty da
berıp, būğyataryn basynan asyra būlğap qoiyp, Unkasqa öz
myltyğyn ūstatty, – kem degende ekeuı jer jastanady.
İz kesken añşylar qūsap ekeuı de myltyqtaryn tömen
tüsırdı de, ılgerı qarai tūra ūmtylyp, qara ormannyñ
qūşağyna sıñıp kettı.
XXVİİ tarau
Unkas abaqtysynyñ janynda qalğan jabaiylardyñ baqsy
aldyndağy üreiın äuestık jeñdı.
Olar baspalap kep, ıştegı ottyñ älsız jaryğy syzdyqtap
körınıp tūrğan sañylaudan syğalady. Bırsypyra uaqytqa
deiın olar Davidtı tūtqynğa balap tūrdy da, artynşa Qyrği
Köz aitqan jait aina-qatesız qaitalandy. Bürısıp otyraotyra äbden şarşağan änşı jailap aiağyn jaza bastady. Bır
kezde sozylğan aiağynyñ ūşy sönuge ainalğan şoqtarğa baryp
tiıp, baiqausyzda şaşyp jıberdı. Gurondar alğaşynda
mogikandy büitıp sereitıp, özgertıp jıbergen siqyrşylyqtyñ
küşı ğoi dep oilağan-dy. Bıraq özın syrttan baqylap
tūrğandardy bılmegen David moinyn būryp, qitūrqysyz,
momaqan jüzın körsetken kezde ilanğyş jabaiylardyñ özı
şübä-kümännan bırjola ada boldy. Olar üige sau etıp kırıp
bardy da, otyrğan adamdy tabanda audarystyra qarap,
şyndyqtyñ betın aşty. Qaşqyndar estıgen alğaşqy aiqai
osy kezde şyqqan edı. Öz dostarynyñ qaşqanyn qanşa
jasyraiyn degenmen David jan berer kez kelgen eken ğoi
dep oilady. Qolynda kıtapşasy da, kamertony da joq,
anda-sanda ğana bolmasa, köbıne sürındırmei qūtqara beretın
zerdesıne jügındı tağy da.
O düniege attanuğa daiyndalu üşın ol jıger-şabytqa
toly zor dauyspen azaly psalomnyñ alğaşqy şumağyn
şyrqap kep jıberdı. Onyñ aljasqan adam ekenın ündıler
sol sätte dereu esterıne tüsırıp, üiden jügırıse şyqty da,
qosty tügeldei bastaryna köterdı.
Dabyl dübırı şyğysymen ekı jüz adam tık tūryp, ūrysqa
kırısuge nemese jau quuğa sai boldy. Tūtqynnyñ qaşyp
ketkenı jaily habar tez taraldy da, basşylarynyñ ämırın
tağatsyzdana kütken küllı taipa keñes ötetın üidıñ töñıregıne
jinaldy. Mynadai oqys oqiğa kezınde aqyldy, ailaker
Maguanyñ orny bölek qoi. Onyñ esımın bır auyzdan bır
auyz qağyp alyp, qanşa qaitalağanmen, jan-jağyna alaqtağan
jūrt batyrdy köp ışınen köre almai qairan qaldy. Tez
jetsın degen sälem aitylyp, üiıne arnaiy adam da jıberıldı.
Sonymen qatar jas jauyngerlerdıñ ışındegı eñ samdağai,
eñ eptı degenderı orman qalqasymen özektı ainalyp ötıp,
qoñsy qonyp otyrğan sezıktı körşılerı – delavarlar ne
ıstep jatqanyn, olardyñ gurondarğa qarsy aram nietterı
joq pa eken – osy jağdailardy anyqtap qaituğa tiıs boldy.
Qos ışı qatty qarbalas, arly-berlı señdei soğylysqan qatynqalaş, bala-şağa. Degenmen jappai dürlıgu bırte-bırte saiabyr
tartyp, kärı kösemder keñeske kırıstı.
Guıldei şyqqan köp dauys jasaqtyñ jaqyndap qalğanyn
habarlady. Qalyñ top qaq jarylyp jol berdı de, Qyrği
Köz matap ketken sormañdai baqsyny qoldaryna kötergen
tört-bes jauynger laşyqqa kırdı.
Būl janğa gurondar är qily qaraityn: bıreulerı baqsynyñ
siqyr küşıne qūdaidai senetın, ekınşılerı ony aldamşy
sanaityn. Al qazır ony bärı de den qoiyp, mūqiiät tyñdady.
Ol äñgımesın aiaqtağan soñ ortağa syrqat äieldıñ äkesı şyğyp,
özı bıletın jaidy bajailap aityp berdı. Osy ekı äñgımeden
bağyt-bağdar alğan gurondar özderıne tän saqtyqpen
qaşqyndardyñ ızın kesuge kırıstı.
Olar üñgırdı qaraudy eñ aqylman, jaujürek jauyngerlerıne tapsyrdy. Uaqyt tyğyz bolğandyqtan sarbazdar
sol zamatta-aq oryndarynan tūryp, üiden ünsız şyğyp kettı.
Üñgırdıñ auzyna jetkennen keiın jasy kışıler ülkenderın
alğa jıberdı, joldasy üşın jan qiiüğa daiyn gurondar apalasa qarañğy quysta belgısız dūşpan qai jaqtan şyğa keler
eken dep seskenıp te keledı.
Üñgırdıñ auyz jaqtağy eñ alğaşqy bölıgı de qap-qarañğy
eken. “Aq adamdardyñ täuıbı” äieldı ormanğa qalai alyp
ketkenın öz közımen körgen adamdar bolğanymen syrqat qatyn
sol baiağy qalpynda, öz ornynan qozğalmai jatyr eken.
Jūrttyñ közı dereu nauqastyñ äkesıne audy. Mynadai ünsız
aiyptauğa aşuy kelıp, ärı ne bolğanyn jöndı tüsıne almai,
ıştei qobaljuly kösem tösekke jakyndady da, sol ma, sol
emes pe degendei, ekı oily jüzben syrqattyñ betıne üñıldı.
Qyzy ölıp qalypty.
Jan düniesın qaiğy küizelısı bilegen kärı kösem bır sätke
bärın de ūmytyp, qolymen közın jaba qoidy. Sosyn boiyn
tez jiyp aldy da, joldastaryna tura qarap, ölıktı nūsqap
tūryp, öz elınıñ tılınde bylai dedı:
– Menıñ jas dosymnyñ äielı bızden kettı! Ūly Aruaq,
öz balalaryna aşuly eken.
Qaiğyly habardy jiylğandar saltanatty ünsızdıkpen
qarsy aldy. Azdan soñ qarttardyñ bıreuı säz bastamaq bop
edı, kenet körşıles üñgırden äldeqandai qara närse
domalañdap şyğa keldı. Qapelımde ne ekenın bılmei, bärı
de keiın japyrylyp, älgı belgısız zatqa tañyrqai qarap
tūrdy da, bolar-bolmas älsız jaryqqa közderı üirengen soñ
Maguanyñ būrynğydai yzaly, qatu jüzın ajyratty. Sol
sol-aq eken – bärı de jappai ış tartyp, qiqulasty da
qaldy.
İle kösemnıñ qandai küige ūşyrağanyn körısımen jalaqdağan
bırneşe pyşaq qatar suyryldy da, ūzamai Magua özın
şandyğan jıpten bosap şyğa berdı. Guron ornynan tūryp,
apanynan şyqqan arystandai sılkınıp qoidy. Auzynan jalğyz
söz de şyqpady, tek aşuymdy kımnen alsam eken degendei,
jinalğandardy şatynağan közımen ışıp-jep, kezdıgınıñ
sabymen oinap tūr.
Bır ğanibetı – Unkas ta, barlauşy da, tıptı David te
onyñ qolyna tüspeidı. Magua yzadan jarylyp keterdei.
Keudesın kernegen kegın suarar qūrbandyq tappai, ainalasynan
tek dos adamdardy körgen kezde batyr qainağan aşuyn
basyp, tısın şyqyrlatty. Alaida onyñ terısıne syimai
tūrğanyn bärı de baiqap, onsyz da jyndanardai doldanğan
adamdy odan ärmen qozdyryp aludan qorqyp, bırneşe minut
boiyna jaqtaryn jazbai tynyştyq saqtady. Bır qauym
uaqyt ötkennen keiın ğana kösemderdıñ ışındegı eñ jasy
ülkenı söz aldy.
– Dosym jauğa jolyqqan eken, – dedı ol. – Aitşy,
qaida ekenın özınıñ, gurondar öşterın alsyn.
– Delavar öluge tiıs! – dedı Magua kündei kürkırep.
Tağy da ūzaqqa sozylğan mänaqaly tynyştyq ornady.
Bırazdan soñ ony da jañağy kösem būzdy.