Mogikannyñ soñğy tuiağy - 05

men tomagavkısın tas üstıne qoiyp, basyndağy qūs qauyrsynyn
alyp tastapty, ahiret aldyndağy eñ soñğy zūlmat
sybağasyna äzırlengendei, töbesındegı bır uys aidaryn sipalai
beredı. Bet älpetınde saliqaly oi bar, şoqtai janğan qara
közınen ūrys añsağan ūrynşaq ūşqyn bırte-bırte taiyp, onyñ
ornyn ölımge bas tıkken ūstamdy şarasyzdyq basypty.
– Qūtylar jol müldem qūrydy degenge men senbeimın, – dep qaitalady Dunkan. – Kömek te sät saiyn
kep qaluy mümkın, jaular da körınbei kettı. Tegı,
aldaryndağy azğantai oljağa bola bastaryn qaterge tıge
beruden olar da jalyqqan şyğar.
– Sūr jylandar bır minuttan soñ ba, bırer sağattan
keiın be baspalap kelerı anyq. Däp qazır olar jermen-jer
bop, bızdı tyñdap jatyr, – dedı Qyrği Köz. Sosyn sözın
delavarşylap jalğastyrdy: – Çingaçguk, ekeumız soñğy
ret bırge soğystyq bauyrym... Endı makuas bıtken kemeñger
mogikan men onyñ aqjüzdı dosynyñ ölgenın estıp esıretın
boldy.
– Öz ölıkterın mingılerdıñ qatyndary joqtap
jylasyn! – dedı ündı qaisar ünmen şamdana söilep. –
Mogikandardyñ Ūly Jylany şiyrşyqtalğan denesın
solardyñ vigvamdaryna 1 şüiırgen, olardyñ jeñıstı
ūrandaryn äkelerınen aiyrylğan balalardyñ mūñ-zarymen
ulady. Soñğy qar erıp ketkelı berı on bır jauyngerdıñ denesı
ata-baba ziratynan alysta mäñgı ūiqynyñ qūşağyna auysty,
al Çingaçguktyñ tıl-auzy bailanğannan keiın olardyñ qai
jerde qaza tapqanyn eşkım de aityp bere almaidy.
Makuastardyñ jalañdağan kezdıkterı qynnan suyrylsyn,
qylpyldağan tomagavkılerı aspanda oinasyn, öitkenı olardyñ
qolyna mingılerdıñ eñ basty jauy tüskelı tūr... Asyl ağaştyñ
soñğy şybyğyndai Unkas şyrağym, şaqyr anau qorqaqtardy,
kelsın tezırek.
– Olar anda balyqtardyñ arasynan ölgen adamdaryn
ızdep jür, – dedı jas kösem jūmsaq, biiäzy ünmen. –
Vigvam – ündılerdıñ üiı, jappa tärızdı.
Gurondar sabyndai susyma su jylandarmen bırge jüzıp jür.
Olar ağaş basynan pısken jemıstei bors-bors qūlap,
mogikandardy külkıge batyrdy-au.
– Ehe! – dep küñk ettı tağylardyñ sözın den qoiyp
tyñdap otyrğan Qyrği Köz. – Būlardyñ kekesını, tegınde,
makuastardyñ öşpendılıgın örşıte tüser. Al men ündı qany
aralaspağan aqpyn, sondyqtan ajalymdy da aqtarşa qarsy
alyp, auzymdy balağat sözben bylğamai, jüregımdı küiıkpen
ulamai ölgenım jön.
– Ölıp keregı ne? – dedı Kora üreilene, süienıp tūrğan
tas keregeden ılgerı attap. – Jan-jağymyz tügel aşyq.
Ormanğa qaşyñdar da, qūdaidan sauğa sūrañdar. Baryñdar,
batyl jandar, bız sızderge onsyz da köp qaryzdarmyz,
endıgı baqytsyzdyğymyzğa ortaqtaspai-aq qoiyñyzdar.
– Ailaker irokezderdı jete bılmeitınıñız körınıp tūr,
bekzadam, – dedı Qyrği Köz. – O, zalymdar qaşar joldy
qaibır bos qaldyrsyn. Ras, özennen qūldilap tömen jüzsek,
ağys bızdı olardyñ oğy da, aiqailağan dauysy da quyp
jete almaityn jerge alyp keter edı.
– Suğa sekırmei neğyp tūrsyzdar endı?! Mūnda qalyp
qūrbandyq sanyn köbeitudıñ qajetı ne? – dedı Kora.
– Qajetı ne? – Barlauşy sūraqty qaitalap, ainalasyna
asqaq qarap qoidy. – Adam ökınışpen ömır keşkenşe adal
ölımmen qaza tapqandy artyq köredı. Qyzdarymdy qaida
tastap kettıñder dep sūrağanda Munroğa bız ne betımızdı
aitamyz?
– Baryñyzdar da, solar üşın kömek sūrap özıñe keldık
deñızder, – dep Kora meiırlene söilep barlauşynyñ qasyna
keldı. – Gurondar qyzdaryñdy terıstıktegı şölge qarai
äketıp barady, alaida tezırek kömekke attansa, olardy älı
qūtqaryp qaluğa bolady deñızder. Eger sonyñ bärıne
qaramastan qūdaiym kömektı keşıktırer bolsa, onda äkemızge
aq tıleuımızdı, adal dūğamyz ben süiınışke toly sälemımızdı
jetkızıñızder.
Barlauşynyñ jel qaqqan suyq jüzı dırıldep kettı de,
Kora sözın aiaqtağan soñ ol iegın qolyna tırep, tereñ oiğa
şomyp otyryp qaldy.
– Myna sözdıñ az da bolsa jönı bar eken, – dedı ol
aqyry dırıldegen dauyspen. – Çingaçkuk, Unkas! Qaraközdıñ
aitqanyn estıdıñder me?
Olar delavarşylap söilese bastady. Barlauşy asyqpai,
sabyr saqtap söilegenmen ünınde berık şeşım bar. Egde
mogikan joldasynyñ sözın salmaqtağandai, baiyppen tyñdap
tūr. Çingaçguk bır sät ekı oily bop tūrdy da, sosyn kelıskenın
sezdırıp qolyn sermep, tek ündılerge tän aişyqty ünmen
ağylşynşalap “jaqsy” dedı. Sodan keiın kezdıgı men
tomagavkısın belıne qystyryp, özen jağalauynan äreñ
baiqalatyn tastyñ qasyna bardy jailap. Osy arağa säl
kıdırıp, orman jaqty nūsqady da, keter jolyn jariiälağandai öz tılınde bırneşe söz aitty, sonsoñ suğa tüstı de, süñgıp
közge körınbei kettı.
Barlauşy joldasynan qalyp qoidy. Öz sözınıñ nätijesın
közımen körıp, jeñıleiıp qalğandai kürsınıp tūrğan Korağa qarap:
– Keide jas adamnyñ da köptı körgen qariiädai
aqylmandyq tanytatyny bolady, – dedı ol. – Eger sızderdı
ormanğa äketetın bolsa, jolşybai ağaş būtaqtary men
şybyqtardy köbırek syndyryp, ızderıñ keñ bolu üşın
jaiyla jürıñızder. Solai etseñızder, dünienıñ o şetıne
alyp ketse de, soñdaryñyzdan ızdep baratyn dos tabylady,
senıñızder mağan.
Ol Koranyñ qolyn jūmsaq qysyp, myltyğyn kötere
ūstap, qamyğa karap tūrdy da, būğyataryn qaitadan tas
üstıne qoidy, sosyn Çingaçguk tüsken jerge bardy. Ol bır
sät tasqa jabysyp tūrdy da, ökınıştı ünmen:
– Oq-därı tausylyp qalmağanda būndai masqarağa
ūşyramas edık-au! – dep qynjyldy.
Aqyry ol tastan qolyn alyp, su tübıne şöktı de, közden
ğaiyp boldy.
Endı jūrt jartasqa ünsız süienıp tūrğan Unkasqa būryldy.
Kora oğan:
– Dostarymyz dūşpan közıne tüspedı, endı qauıpsız jerge
de jetken şyğar, bälkım. Sızdıñ de kezegıñız kelgen joq
pa? – dedı.
– Unkas qalady, – dedı saspai jas mogikan ağylşynşa.
– Onyñyz bızdıñ tūtqyn jağdaiymyzdy qiyndatyp,
qūtylu mümkındıgımızdı azaitady ğoi, – dedı Kora qiylyp,
sosyn jas mogikanğa özınıñ yqpal ete alatynyn sezıngen
jäne jıgıttıñ közqarasynan imengen syñaimen tūnjyrap
tūryp sözın jalğady: – Jä, abzal jandy jıgıt, tartynbañyz.
Baryñyz, äkemızge sälem jetkızetın eñ senımdı şabarmanym
bolyñyz. Aityñyz oğan, qyzdaryn qūldyqtan satyp alatyn
aqşa bersın sızge. Baryñyz! Menıñ ämırım osy. Oryndañyz
bır ötınışımdı.
Jas kösemnıñ sabyrly jüzınde jabyrqau paida boldy,
sonda da ol tolqyp tūra bermedı. Unkas tastaq joldan
sybysyn sezdırmei öttı de, aryndy ağynğa qoiyp kettı.
Onyñ basy su betınde araldan sonau alysta qylt etıp
körıngenşe jağada qalğandar demderın ışterıne tartyp,
qaqaiyp tūrdy.
Ormannyñ üş ūlany osynau şapşañ da sättı manevrdı
üş-tört minutta-aq oryndady. Unkastyñ soñynan aqtyq
ret qarap aldy da, Kora endı ernı dırıldep, Heivordqa
būryldy:
– Sızdı de jüzu önerıne jetık deuşı edı ğoi. Käne,
jönelıñız analardyñ soñynan! Qarapaiym jandardan ülgı
alğannyñ ersılıgı joq.
– Sonda Kora Munro öz qorğauşysynyñ ainymas
adaldyğyn osylaişa teksermek pe? – dep qinala jymidy
Dunkan, ünınen küiınış lebı esıp-aq tūr.
– Aitysyp tūratyn uaqyt joq, – dedı jas qyz. Dunkan
jauap qatpady, balağa ūqsap jautañdap, būnyñ qolyna süienıp
tūrğan qasyndağy Alisa aruğa ğana qarap qoidy.
– Oilanyñyz, – dedı Kora bıraz ünsızdıkten keiın –
bızdı aldymyzda eñ myqtağanda ölım kütıp tūrğan şyğar, al
ölmeitın kım bar.
– Ölımnen de qiyn närseler bolady, – dep Dunkan
onyñ taqaqtap qoimağanyna renjıgendei kesıp aitty, – bıraq
sızder üşın jan qiiüğa daiar adam ondai sūmdyqty
boldyrmaidy.
Kora ony ügıtteuın qoidy da, esten tanuğa şaq tūrğan
Alisanyñ betın şälısımen jauyp, ekınşı üñgırdıñ tükpırıne
qarai alyp kettı.
İX tarau
Ūrys dabyly su sepkendei basylyp, tynyştyq ornady.
Heivordtyñ elıkken qiiälyna osynyñ bärı sätsız kelgen
qūbyjyq tüstei körındı. Bolğan oqiğanyñ ämbesı bırdei
jadynda jaqsy jattalyp-aq qalğandai, degenmen öñım
be, tüsım be degen ekıoily düdämaldan aryla almai-aq
qoidy. Būrqyrap jatqan ağynğa tüse jönelgen jandardyñ
aman-esendıgın bıldıretın dybys estimın be dep qūlaq türgelı
de bıraz boldy. Äitsede tük sybys joq. Jau da körınbeidı.
Özennıñ qalyñ ağaş japqan jağalauynda eşbır tırşılık
iesı qalmağandai. Älgındegı ūrysty anau jyraqtağy qūraq
şyrşanyñ biık būtağynda otyryp syrttai baqylağan
balyqşy-qarşyğa endı qonaqtağan jerınen köterıle ūşyp,
tüser jemnıñ üstınde ainala qalyqtap jür. Ündılerdıñ
qūlaq tūndyrar qiquy älgınde estırtpei jıbergen şūbar
şymşyq ta qaita şyqylyqtap, orman patşalyğyndağy
taqqa özınıñ qaita otyrğanyn paş etkendei. Osynau aluan
dybys Dunkannyñ boiynda ümıt ūşqynyn jyltyratqandai
boldy.
– Gurondar körınbeidı, – dedı ol bağanağy soqqydan älı
eseñgırep jatqan Davidqa. – Üñgırge tyğylaiyq. Qalğanyna
äruaqtardyñ özı jar bola jatar.
– Jañylmasam, men ekı sūlu qyzben bırge jaratqan ieme
jaqsy nietımdı bıldırıp, yrza köñıldıñ yqylasyn jyrlap
otyrğan siiäqty edım ğoi, – dedı David tolyqsi söilep. –
Bıraq öz künäma laiyqty ädıl jazamdy alsam kerek. Ūiyqtap
ketkem deimın-au, alaida būl şyn ūiqy emes. Qūlağyma
ūrystyñ şañ-şūñ dybystary kelıp jatty. Beine aqyr zaman
kelıp, jaratylys jañylys küige tüskendei.
– Baiğūs-au! Şybyn janyñyzdyñ şyqpai qalğanyna
şükırşılık etıñız. Käne, ornyñyzdan tūryp, soñyma erıñız.
Qūlağyñyzğa tättı äuezdı psalomnan özge dybys jetpeitın
jerge aparaiyn.
– Sarqyrama sarynynda da äuez bar, qūlaqqa su syldyry
da tättı estıledı, – dedı David mäñgırgen basyn qolymen
basyp. – Tek tağy da dene türşıktıretın dyzyldağan,
qiqulağan dybystarğa tap bop...
Heivord onyñ sözın asyğys böldı:
– Joq, joq, aiqai-ūiqai tyndy. Sudan basqa sybdyr
etken sybys joq... Sonymen jürıñız, özıñız jaqsy köretın
änderıñızdı aityp otyratyn jerge baraiyq.
David qapaly pışınmen külımsırep qoidy, degenmen özınıñ
süiıktı ısı jaily estıgende jüzı jainap sala berdı. Özın
üñgırge apararda da eş qarsylyq bıldırgen joq, qūlaq
qūryşyn qandyra şyrqap, qūmardan bır şyqpaq-ty.
Gamutty qoltyğynan süiep, qyzdardyñ qasyna apardy da,
Dunkan añqyğan hoş iısı mūryn jarğan bır qūşaq
sassafraspen üñgırdıñ auzyn bıtep tastady. Onyñ syrt jağyn
jamylğymen bürkep, tüpkı üñgırge tük jaryq tüspeitındei
etıp qoidy.
– Mağan osy tağylardyñ baqytsyzdyqqa tuiaq serıppei
moiynsūnuğa mäjbür qylatyn ädetterı ūnamaidy, – dedı
Dunkan bür jinap jürıp. – Qaita “Şyqpağan jan – öşpegen
ümıt” degen öz qağidamyz jaugerşıl janğa köp laiyq bolsa
kerek. Kora, men sızge jūbatu aitaiyn dep tūrğan joqpyn,
anau-mynaudan seskene qoimaityn qaisarlyğyñyzdy bılem.
Bıraq qoryqqannan qoltyğyñyzğa tyğylyp, dırıldep tūrğan
näzık jannyñ köz jasyn qūrğata alsañyz jarar edı?
– Qoidym, Dunkan, qoidym, – dedı Alisa äpkesınıñ
qūşağynan şyğa berıp, köz jasyn jasyra almasa da özın
bekem ūstauğa tyrysyp tūr, – mülde qoidym. Älbette,
jan-jağy jabyq myna tas üñgırdıñ ışı qauıpsız bolsa kerek:
bızdı eşkım de taba almaidy, zalal jasamaidy, būnda
otyryp bız qaterge bastaryn tıkken qaharman adamdardyñ
kömegın kütuımızge bolady.
– E, mıne, bızdıñ montiğan Alisamyz da Munro qyzyna
laiyq söilei bastady, – dep Heivord onyñ qolyn qyspaq
bolyp qasyna bardy.
Sosyn Dunkan üñgırdıñ däp ortasyna kelıp otyrdy da,
qolyna aman qalğan tapanşasyn aldy, yzğar şaşqan
janarynan alai-tülei köñıl küiı añğarylyp tūr.
– Gurondar būnda kelse de bızdı oñaişylyqpen ala
qoimas, – dep kübırlep qoidy. Sodan keiın basyn jartasqa
süiep otyryp, közın kıre berısten almai, asyqpai ne bolaryn
küttı.
Ūzaqqa sozylğan meñıreu tynyştyq ornady. Üñgırge tañğy
salqyn aua esıp tūr. Minut soñynan minut ketıp jatyr,
ainala jym-jyrt qalpynda, kömek tosqandardyñ köñılınde
ümıt ūşqyny mazdaidy.
David qana eşteñege elıkpei, sülesoq otyr. Qolynda baiağy
kıtapşasy. Däl osy sätke döp keletın ändı ızdegen syñaiy
bar. Köp ūzamai-aq Gamut ızdegen joğyn tapty, “Uait araly”
dep dauystap habarlady da, kamertonyn näzık ünmen
dyñyldatyp alyp, odan da näzık, sazdy dauysymen jaña
ğana özı jariiälağan gimnnıñ bastapqy äuenın şyrqap jıberdı.
– Estıp qoisa, qauıptı emes pe? – dep Kora sūrauly
pışınmen qara közın maiorğa qadady.
– Beişaranyñ älsız dausy qūlağan sudyñ gürılınen asa
qoimas. Onyñ üstıne myna üñgırden de ün şyğa qoiuy ekıtalai.
Aita bersın, eş qaupı joq.
– “Uait araly”! – dep qaitalady da, David ainalasyna
synyptağy sybyr-kübırdı su sepkendei basatyn keiıppen
mañğazdana qarap qoidy.
Säl ünsızdıkten keiın änşınıñ ünı qaitadan şyqty,
kümbırlegen kömei dybys estılıp, üñgır ışın asqaq äuen kernedı.
Bärı de sazdy äuezge berıle qūlaq tıgıp, eltıp otyr. Alisa
köz jasyn sürtıp, Gamuttyñ quarğan öñıne quanyşyn
jasyrmai aialai qarady. Kora qoştağandai jymiyp qoidy,
Heivord ta nazaryn kıre berısten berı audardy.
Tyñdauşylardyñ yqylasy muzyka qūlynyñ jan jüiesın
eljıretıp, dauysy da būrynğysynşa küşeiıp, äserlene tüstı.
Kenet syrttan aşy aiqai estıldı.
Qasiettı gimn kılt üzıldı, änşı jüregı auzyna tyğylğandai
bolyp, dausy şyqpai qaldy.
– Qūrydyq! – dedı Alisa Koranyñ qūşağyna qūlai
berıp.
– Joq, älı qūryğan joqpyz! – dedı oğan Heivord. –
Aiqai araldyñ orta tūsynan şyqty, tağylar öz
joldastarynyñ ölıgın körgen bolu kerek. Bızdıñ tyğylğan
jerımızdı olar bılmeidı, ümıt oty söngen joq älı.
Qūtylu mümkındıgı qandai az bolsa da Dunkannyñ sözı
beker ketken joq: qyzdar sonyñ sözın demeu etkendei, aqylğa
kelıp, ündemei artyn kütuge den qoidy.
Sälden soñ bırdeme ūlyğandai bolyp, araldyñ är tūsynan
söilegen dybys estıldı; aldymen arğy şetten şyqty da,
bırtındep üñgırge jaqyndai berdı.
Aqyry üñgırdıñ jasyryn jabylğan auzynan bırneşe iard
jerden äldekımnıñ abyr-sabyrdy basa şyqqan saltanatty
jeñıs ūrany sañqyldady. Heivord üñgırdıñ auzyn tapqan
eken dep oilap jüregı su ete tüstı. Dauystyñ mana Qyrği
Köz öz myltyğyn qynjyla tūryp qoiyp ketken tastyñ
mañynan şyqqanyn estıgende, Dunkan qaitadan sabasyna
tüsıp, jürek toqtatty. Maior ündılerdıñ sözın anyq estıp
otyr: kanadalyq jargonmen aitylğan äñgımenıñ är sözın ğana
emes, bütındei söilem-söilemın aiqyn tyñdaidy. Mıne, köp
dauys qosylyp “Ūzyn Karabin” dep qaitalady. Ağylşyn
armiiäsynyñ ataqty barlauşysy häm añşy jıgıtke jaulary
qoiğan älgı at körşıles şoq şyrşada da qaitalap aityldy;
öz serıgınıñ kım ekenın Dunkan sol arada ğana bıldı.
“Ūzyn Karabin, Ūzyn Karabin...” – dep saqtana
kübırlesken köp auyz qorqynyşty iesınıñ kelmeske ketkenın
kuälağandai bolyp qañqaiyp qalğan qandy auyz
myltyqtyñ – soğys oljasynyn töñıregıne jinalğan tärızdı.
Azdan soñ gurondar dūşpan esımın auyzdarynan tastamai
aralğa tügel taralyp kettı.
– Endı köp kütpespız, – dep sybyrlady Heivord
qyzdarğa. – Gurondar baspanamyzdy tappasa, aman qalamyz.
Men bırdeñe tüsınsem, mynalardyñ sözderıne qarağanda,
dostarymyz aman-esen qūtylğan siiäqty, iağni ūzamai Vebbten
kömek te kep qalar.
Bırneşe minut qorqynyşty tynyştyqta öttı. Būl kezde
gurondardyñ ainalany būrynğydan da mūqiiät tıntıp jürgenın
Heivord bıledı. Gurondardyñ sassafras bürıne tigen aiaq
sybdyryn da, qurağan japyraqtardyñ qytyry men qu
şyrpylardyñ şyrtylyn da estıp otyr. Bır kezde bürdıñ
şetı azdap aşylyñqyrap, jamylğynyñ şetı syryldy da,
üñgırdıñ tübıne talmausyrağan jaryq tüstı. Şoşyp ketken
Kora jan därmen Alisany qūşağyna qysty, Dunkan ornynan
atyp tūrdy. Auyzğy üñgırdıñ tüp jağynan äldekımnıñ dausy
estıldı, dūşpannyñ kelgenı ğoi būl. Sälden soñ dauys köbeiıp,
jaular jinala bastady.
Dunkan qaşuğa jol joq ekenın bılıp tūr, öitkenı ekı üñgırdıñ
ıştei jalğasqan aralyğy tym taiau. Sodan da ol David pen
ekı qyzdyñ qasynan ötıp, qandai sūmdyq bolsa da qaimyqpai
qarsy almaq bop, kıre berıs qyltağa bardy. Qatygez
quğynşylar endı būdan bır-aq tūtam jerde tūr. Maior älde
bır tesıkke betın taqap, syrtqa köz jıberdı.
Öz joldastaryn öktem dauyspen jūmsap tūrğan
alpamsadai öñkigen däu ündınıñ nän jauyryny qol sozym
ğana. Bır top jabaiy barlauşydan qalğan ony-mūny dünielıktı
audaryp-töñkerıp tıntkıştep jür. Davidtıñ jarasynan aqqan
qan sassafraska jūğyp qalypty, sony körgen ündıler üñgır
tabanynda üiılıp jatqan hoş iıstı bürlerdı kıre berıs qyltağa
alyp şyğyp, beine sonyñ arasynan özderı öşıkken adamdy
tappaq bolğandai, şaşqylauğa kırıstı. Ūsqyny suyq jauynger
jūmsaq bürdıñ bır qūşağyn köterıp ap, qara qoşqyl qan
jūqqan jerlerın quana körsetıp, äldene dep aiqai saldy.
Heivord onyñ ne aitqanyn “Ūzyn Karabin” degen esımdı
bırneşe qaitalauynan baryp ūqty. Gurondardyñ şat ünderı
basyldy, jauynger qolyndağy būtaqtardy ekınşı üñgırdıñ
kıre berısındegı älgınde Dunkan jiğan üimenıñ üstıne tastap,
maior syğalap tūrğan tesıktı jauyp qoidy. Basqa jabaiylar
da söittı: barlauşynyñ üñgırındegı būtaqtardy alyp, myna
kıre berıstegı sassafrastyñ üstıne tastap, özderı ızdegen
adamdardy özderı jasyryp jür.
Qūşaq-qūşağymen üiılgen bürdıñ salmağyna şydamağan
jamylğylar jūlynyp ketıp, qabattasqan qalyñ būtaqtar
qyltağa keptelıp, äbden bıtep tastağan kezde Dunkan uh dep
demın aldy da, üñgırdıñ özen jaqqa qarağan ekınşı auzy
körınetın ortadağy özınıñ būrynğy ornyna qaityp oraldy.
Ol sassafrastan bylai ketkende ündıler de köppen bırge ekı
üñgırdıñ arasyndağy qyltadan şyğyp, älgınde özderı kelıp
tüsken jaidaq tasqa qarai jügıre jönelgen-dı. Jylamsyrai
şyqqan sūñqyldaryna qarağanda, bärı de qaza tapqan
joldastarynyñ basyna qaita jinalğan siiäqty.
Dunkan manadan berı qyzdardy beker qorqytpaiyn dep,
olarğa özınıñ üreilı jüzın körsetpei tūrğan edı, endı būrylyp
qarağysy kelıp:
– Olar ketıp qaldy, Kora, – dep sybyrlady. – Özderı
alğaş kelıp tüsken jerlerıne qarai kettı, Alisa, endı bız
qūtyldyq.
– O, jaratqan iem! – dedı Koranyñ qūşağynan bosanğan
Alisa tızesın bügıp. – Aq basty äkemızdıñ köz jasyn köl
etpei, düniedegı eñ jaqsy köretın jandaryñdy aman alyp
qalğanyña şükırşılık qylamyn.
Alisanyñ közınde jürek tükpırınen şyqqan ğanibet oty
jyltyraidy, aq jüzınde alauly jalqyn bar; bıraq aitar
dūğasyn jūptap, auzyn aşa bergende ernınen şyğaiyn dep
tūrğan sözder aiaq astynan jym bolyp, qyzarğan öñı dereu
quaryp kettı, janaryndağy näzık jarqyl sönıp, türı būzylyp
sala berdı; qorqynyştan qūrysyp qalğandai körıngen tarbaq
sausaqtary älde nenı nūsqady. Heivord jalt būryldy da,
üñgırdıñ auzynda tabaldyryq tärızdı bolyp jatqan jaipaq
tastyñ üstınen Ailaker Tülkınıñ yzbarly da sūrqiiä keskının
kördı.
Qanşa tosyn bolsa da Dunkan sasa qoimady. Ündınıñ bet
pışınıne qarağanda Magua qapas üñgırdıñ ışınen älı eşteñenı
jöndı ajyrata almağan syqyldy. Sony paidalanyp tas
keregenıñ tasasyna ötıp ketpek te bolyp edı, sol sätte
onysynan eşteñe şyqpaitynyn añğardy. Äitpese älgı tasa
būny da, būnyñ serıkterın de syrt közden äbden jasyrğandai
eken.
Jabaiynyñ jüzındegı mäz-meiram nasattanğan şyrai
Dunkannyñ qytyğyna tidı; ol bar erıktı aşu-yzağa berıp,
bar dünienı ūmytty da, asyğys közdep, atyp jıberdı. Üñgırdıñ
ışı beine janartau atqylağandai bolyp küñırenıp kettı,
tömennen soqqan samal jel üñgırden budaqtağan qalyñ tütındı
taratqan kezde, älgınde ğana satqyn-jolbasşynyñ yzaly
ūsqyny körıngen jerde jan adam joq bolyp şyqty. Kıre
berıske qarai tūra ūmtylğan Heivord anadai jerde jylystap
bara jatqan qara tūlğany kördı, kelesı sätte-aq ol közden
ğaiyp boldy.
Gürs etıp oq atylğannan keiın jabaiylar jym-jyrt boldy,
bıraq artynşa Tülkınıñ özderıne tüsınıktı ūzaq aiqaiy estıldı
de, topyrlağan aiaq dabyry men qorqynyşty qiqu qaitadan
jaqyndai tüstı; Dunkan esın jinap ta ülgergen joq, kıre
berıstı japqan qauqarsyz kedergı tu-talaqai bolyp, janjaqqa ūşty. Ündıler üngırge ekı jaqtan da topyrlap kırdı.
Heivord pen qyzdar jeñıske jelıkken gurondardyñ
qorşauynda qaldy.
H tarau
Mynadai tosyn pälege ūşyrağan soñ Dunkan jeñımpazdardyñ mınez-qūlqyna köz sala bastady. Qyzyltänder
onyñ mundirındegı äşekeilerın tartqylap, oqalağan zerlegen
jerlerıne qyzyğa qaraidy. Älgı qara däudıñ qaharly aiqaiy
ğana toqtam sap tūr būlarğa. Osyğan qarap Heivord özderıne
äldeqandai erekşe jağdaiğa deiın eşkımnıñ timeitının tüsındı.
Jas gurondar dünieqorlyqtan şyğa almai tūrğanda,
köneköz jauyngerler qos üñgırdı tıntulerın toqtatpady, tegı,
qol jetkenge köñılderı könşımegen tärızdı. Basqa eşkımdı
taba almağan soñ olar Dunkan men Davidtı qolğa alyp, “Ūzyn
Karabin” degen atty tağy qaitalai bastady, ne sūraityndary
sazarğan sūsty jüzderınen aiqyn körınıp tūr. Dunkan olardyñ
saualyn tüsınbegen adam bola qaldy. David bolsa frantsuz
tılın şynynda bılmeitın. Aqyry Heivord gurondardyñ
qaz y myrlyğy nan şar şaiyn d edı ; o nyñ üstı ne
jeñımpazdardy şekten tys toñmoiyn ünsızdıkpen
aşulandyrğysy kelmedı. Qyzyltändıler de dauystaryn
köterıp, būrynğydan beter şüilıge tüstı. Ol özınıñ jauabyn
gurondarğa audaryp bere alatyn Maguany ızdep, jan-jağyna
köz jıberdı.
Maguanyñ mınez-qūlqy öz joldastarynan mülde böten.
Basqalary barlauşynyñ qalğan-qūtqan dünielıgın bölısemız
dep balalarğa ūqsap, talapailasyp jatqanda, Ailaker Tülkı
anadaida mız baqpastan tūrdy; keipınde öz satqyndyğynyñ
basty maqsatyna jetken toqmeiılsu nyşany bar. Heivord
pen onyñ keşegı jolbasşysynyñ közderı bır-bırıne alğaş
kezıkkende Maguanyñ sabyrly bolğanymen suyq ta sūsty
keskınıne tura qarai almai, maior erıksızden şımırkenıp,
terıs ainalyp kettı. Äitkenmen ıle jirenıştı jeñıp, onymen
söilese bastady:
– Jeñımpazdardyñ ne aityp tūrğanyn qarusyz adamğa
tüsındıruden bas tartsa, Ailaker Tülkı sonşalyq qaharman
jauynger bolmas edı-au, – dep qoidy Dunkan oğan.
– Olar orman sürleulerın bıletın añşynyñ qaida ekenın
sūraidy, – dep jauap qaitardy Magua ağylşynşany būza
söilep. Sosyn iyğyndağy jaraqatyna japsyra tañğan
japyraqtardy yzaly kekesınmen ūstap qoidy. – Ūzyn
Karabinnıñ myltyğy da tamaşa, közı de qyrağy, bıraq aq
kösemnıñ qysqa myltyğy siiäqty būl myltyq ta Ailaker
Tülkını tüsıre almaidy.
– Ūrysta tüsken jarany nemese jara salğan qoldy ūmytpaityndai Tülkı kösem tym batyr eken.
– Al ündı balasy qant ağaşynyñ astynda nan qaujaiyn
dep tūrğanda soğys bar ma edı? Būta-būtany jer bauyrlağan
jauğa toltyrğan kım? Jan tereñıne qan tolyp tūrğanda qyzyl
tılın tynyştyq dep bezegen kım? Tomagavkını topyraqtan
köterıp, aiqastyñ aibaltasyn jerden qazyp aldyq degen
sözdı Magua aityp pa edı älde?
Dunkan dūşpanyna satqyndyğyn aityp, aqtalamyn dep
yzasyn qozdyrğysy kelmei, ün qatqan joq. Magua da
äñgımenı odan ärı jalğastyrmai älgındegı ornyna baryp
tūrdy. Aq pen Tülkınıñ äñgımesı qysqa qairylğanyn körgen
şydamsyz jabaiylar tağy da “Ūzyn Karabin!” desıp
şuyldasyp kettı.
– Estıp tūrmysyñ? – dedı Magua nemkettı ünmen. –
Gurondar Ūzyn Karabinnıñ jaiyn sūrap tūr. Eger
aitqandaryn oryndamasañdar, añşynyñ denesın tyğyp
qoiğandardyñ basyn alady.
– Ol būnda joq. Būlar ony ūstai almaidy.
Tülkı suyq jymiyp qoidy da, täkapparlana tıl qatty:
– Aqtar ölgen kezde tynyştyq tapqan şyğarmyn dep
oilaidy, bıraq qyzyltänder öz jaularynyñ aruaqtaryn da
azaptai bıledı. Ölıgı qaida onyñ? Gurondar skalpın körsın.
– Ol ölgen joq, ol qaşyp kettı.
Magua senbei basyn şaiqady.
– Qanatyn jazyp, ūşyp ketetındei qūs pa ol? Älde aua
jūtpai jüze beretın balyq pa? Aq kösem gurondardy aqymaq
etkısı kep tūr-au!
– Ras aitasyñ, Ūzyn Karabin balyq emes, bıraq suda
balyqşa jüzetını aqiqat. Oq-därısı tausylyp, gurondardyñ
közın būlt basqan kezde ol ağysty qualap tömen jüzıp kettı.
– Al onda aq kösem nege qalğan? – dep Magua älı de
senıñkıremei tūr. – Älde ol su tübıne şöge ketetın tas pa?
Älde skalpı töbesın küidırıp tūr ma eken?
– Men tas emespın, ony anau sarqyrama jūtqan özıñnıñ
ölı joldasyñ-aq aityp berer edı, – dedı şamdanyp qalğan
Dunkan ündını erıksız jasqandyratyn menmen dauyspen köpıre
söilep. – Al aq adam ūrğaşylardy qoian jürek qorqaqtar
ğana tastap qaşady dep esepteidı.
Magua tıstengen qalpy älde ne dep kübırledı de, sözın
dauystap jalğastyrdy:
– Al delavarlar şe? Olar būta arasymen qalai jorğalasa,
suda da solai jaqsy jüze me eken? Ūly Jylan qaida?
Mynau kanadalyq qosalqy attaryna qarağanda Dunkannyñ
jaña joldastaryn gurondar būnyñ özınen görı jaqsyraq
bıletın sekıldı.
– Ol da ağyspen jüzıp kettı.
– Al Jüirık Būğy şe?
– Senıñ kımdı aityp tūrğanyñdy bılmedım, – dedı Dunkan
ängımenı soza tüsuge tyrysyp.
– Unkasty, – dedı Magua delavar esımın ağylşyn
sözderıne qarağanda äldeqaida qinala aityp.
– Jas delavardy aitamysyñ? Ol da ağyspen jüzıp kettı.
Magua aitqan sözge bırden sendı, osydan-aq onyñ qaşqyndarğa
pälendei män bermeitını baiqalyp qaldy. Al onyñ
joldastary bolsa, bärınen de sol qaşqyndardy qolğa tüsıruge
qūştarlyq tanytady.
Olar ofitser men Tülkı arasyndağy äñgımenıñ aiaqtaluyn
ündılerge tän ūstamdylyqpen, ün şyğarmai küttı. Heivord
toqtağanda olar Maguağa tesıle qaldy. Tülkı özendı nūsqap,
bolğan jaidy az sözben ymdap tüsındırdı.
Jağdaiğa qanğan soñ jabaiylar tağy da u-şu boldy.
Bıreulerı özen jağasyna qoldaryn sermep, tepsınıp jetıp
bardy, ekınşılerı oñailyqpen kelmegen oljany alaqanğa
tüsıp tūrğan jerınen ala qaşqandai bolğan su betıne tükırıp
jür. Al endı bıreulerı, ışterındegı eñ qataldary, tūtqyndarğa
ışten tynğan öşpendılıkpen alaia qarap qoiady. Ekı-üşeuı tıptı
doldanyp kelıp qol jūmsamaq ta boldy; qyzdardyñ
sūlulyğy da, äielge tän älsızdıgı de olardy ündılerdıñ yzakegınen qorğar qalqan bola almasy aian edı. Bır guron
qyzğyltym qolymen Alisanyñ iyğyna tögılgen qolañ şaşyn
uystai ūstai alyp, basyn keskendei, pyşağymen auany üiırıp
jıbergende jas ofitser şydap tūra almady. Bıraq
Heivordtyñ qimyl etuı mūñ eken, barlyq jabaiyny
basqaryp tūrğan ündı ony temırdei şeñgelımen iyğynan bürıp,
tapjyltpai qoidy. Būndai qara küşke qarsy tūru mümkın
emes-tı, sony sezgen Dunkan tağdyrdyñ degenıne köndı de,
qyzdarğa jabaiylardyñ özderı oryndamaityn sözderdı jiı
aityp, qorqyta beretının eskerttı.
Kora men Alisany jūbatyp tūrğanymen Dunkan özın-özı
aldaudan aulaq. Syrttai qanşa sabyr saqtasa da ündılerdıñ
bıreuı panasyz jandarğa jaqyndağanyn nemese jas arulardyñ
tal boiyna telmıre tesılgenın körgen kezde jüregı qaltyrap
ketedı.
Kösem küllı jauyngerlerın keñeske şaqyrğan kezde onyñ
küdıgı edäuır azaia tüstı. Aitystary ūzaqqa sozylmady.
Ündılerdıñ basym köpşılıgı ünsız otyrğanyna qarağanda bärı
de bır auyzdan bır şeşımge kelgen siiäqty. Söilegenderdıñ
bırsypyrasy Vebb äskerlerınıñ qosy jaqty jiı nūsqap, sol
jaqtan keler şabuylğa saq bolalyq degendei. Ağylşyn
jasağy jaily oi olardy bır şaruağa asyqtyryp, būdan
keiıngı ıstıñ bärın jyldamdata tüstı.
Jabaiylar jeñıl qaiyqty özennıñ syrtqy üñgırdıñ
auzyndağy tūsyna alyp keldı. Gurondardyñ basşysy
tūtqyndarğa dereu tömendegı tastarğa tüsıp, qaiyqqa mınıñder
dep ymdady.
Qarsylasu mümkın bolmağandyqtan Dunkan qyñq demei,
qyzdarmen jäne añyrğan Davidpen bırge qaiyqqa mındı.
Gurondar ağystyñ asau aqpalary men iırımder arasyndağy
tar ötkeldı bılmese de qaterlı tūstardyñ ortaq erekşelıkterınen habardar ğoi, sondyqtan olardyñ pälendei qatelık
jıberuı ekıtalai-dy. Qaiyqty basqaratyn adam ornyna
otyrysymen ündıler qaitadan özenge kümp-kümp berdı
de, qaiyq ağysqa ılesıp jylji jöneldı. Sälden keiın
tūtqyndar arğy betke baryp tırelıp, keşe özderı kelıp
tüsken jaidaq tastyñ tura qarama-qarsysynan jağağa bıraq şyqty.
Būl arada jabaiylar tağy da baisaldy keñeske jinalyp,
qysqaşa pıkır alysty. Söitıp otyrğanda ormannan jolauşylardyñ attary keltırıldı. Gurondar endı ekıge bölındı.
Basty kösemderı Heivordtyñ arğymağyna mınıp, özenge
bettedı, serıkterınıñ basym köpşılıgı de sonyñ soñynan erıp,
ūzamai körınbei kettı. Tūtqyndardy Ailaker Tülkı bastağan
alty jabaiy küzetıp qaldy.
Ündılerdıñ ädetten tys ūstamdylyğyna qarap Heivord
analar özderın Monkalmge tūtqyn etıp aparyp berer dep
oilady. Basyna ıs tüsken adamnyñ miy tynşyp körgen be,
al kışkentai ümıttıñ özı kısı qiiälyn ūştai tüsetını jäne bar;
sodan Dunkanğa da Munronyñ äkelık sezımın paidalanğan
Monkalm ardagerdı ağylşyn korolıne ainymas adaldyqtan
taidyruğa baryn salyp baqqandai bolyp körıne bastağandy.
Alaida gurondardyñ qareket-qimyly Dunkannyñ būl
oiyn tabanda toz-toz ettı. Qyzyltändı alyptyñ soñynan
ergen top tura Gorikanğa qarai tartty, sodan-aq Heivord
jabaiylardyñ qatal tūtqynynda özderınıñ qalğanyn seze
qoidy. Alda ne sūmdyq kütıp tūrsa da bıluge asyğyp, eñ
bolmasa añşynyñ küşın bır synap köruge bel bailağan maior,
Maguağa degen jirenışın küşpen basyp, būrynğy jolközerge
jyly ūşyrai tıl qatty:
– Menıñ Maguağa jeke aitatyn bır äñgımem bar edı, özı
de ūlağatty kösemnıñ ğana qulyğyna laiyq.
Ündı jas ofitserge mensınbegen türmen pañdana qarap:
– Aita ber, ağaşta qūlaq joq, – dep būiyrdy.
– Bıraq gurondar kereñ emes qoi, al ūly kösemderge
arnalğan sözdı jas jauyngerler estıse, eltıp, masaiyp qaluy
yqtimal. Maguanyñ tyñdağysy kelmese, korol ofitserı
ündemeuge bar.
Qyzdarğa äreñ-äreñ at erttep jatqan joldastaryna qarap
Magua bır-ekı auyz söz aitty, sosyn ol bylai şyğyp, eptep
Dunkandy şaqyrdy.
– Al endı Maguağa bağyştağan sözıñdı ait.
– Ailaker Tülkı kanadalyq äkelerı qoiğan qūrmettı atqa
özınıñ äbden laiyq ekenın körsettı, – dep bastady Heivord
sözın. – Men onyñ köregendık jasağanyn, bızge sonşama
jaqsylyq ıstegenın körıp te, bılıp te tūrmyn jäne ony
eşqaşan ūmytpaq emespın. İä, Tülkı ūlağatty kösem ğana
emes eken, ol öz jaularyn aldai da bıledı eken.
– Tülkı ne ısteptı sonda? – dep syzdandy ündı.
– Orman ışı jasyrynyp jatqan jauğa toly ekenın ol
körmedı deimısıñ? Olardyñ janynan jylan da jasyryn
jorğalap öte almaitynyn bılmedı deimısıñ? Gurondardyñ
közın alu üşın ädeiı adasqan joq pa ol? Atalastarynan
keşırım sūrap, tuğan taipasyna qaita oralğan jan bop körındı
emes pe? Al atalastary kezınde oğan körsetpegendı körsetıp,
vigvamdarynan sümelek ittei quyp şyqqan edı ğoi? Al bız
şe? Onyñ nietın baiqağan soñ bız “gurondar aq adam öz
dosyn dūşpanğa balağan eken dep oilasyn” dep, oğan
kömektesken joqpyz ba? Ras qoi? E, Ailaker Tülkı aqylyn
asyryp, gurondardyñ közın aldağanda olar oğan bır kezde
talai-talai ozbyrlyq jasap, mogaukterdıñ qolyna quyp
jıbergenın de ūmytty ğoi! Mıne, endı olar Maguany
tūtqyndarmen bırge küngei jağalauğa tastap, özderı jyn
quğandai terıstıkke tartty. Bılıp tūrmyn: Tülkı kädımgı
tülkılıgıne basyp, jalt bermek te, buryl basty şotland
baiyna qyzdaryn aparyp tabys etpek-au. İä, Magua, men
bärın de körıp tūrmyn jäne būl tapqyrlyğyñnyñ öteuın
nemen bererımdı de oilastyryp qoidym. Eñ aldymen