Jūmbaq jer - 17

sañylaularynan balşyq saulady. Ūiyqtap jatqan jauyngerler atyp
tūryp, qūlazyp qatty küizelgen Gorohov ta tūryp otyrdy. Dümpu qaita
qaitalansa, Amnundak jertölesınıñ bar tūrğyny jügırıp şyğyp, ot ainala
aşyq aspan astynda tüneidı, onda bıldırtpei taiyp tūru mümkın iemee.
İerterek alas-küles kezınde ketıp qalu kerek.
Ol oiyn şumaqtap ülgergenşe jer iekınşı ret sılkınıp, jertöle tügel
syqyrlap, töbeden bır syrğauyl şym-mymymen atyp otqa tüstı. Gorohov
apyl-ğūpyl jyly kiınıp, jauyngerler jan dausy şyğyp iesıkten bır-aq
atty. Dümpu tolqyny tolastap, jertöle ornynda qalğan soñ, älgılerdıñ
bıreuı qaityp kelıp bırneşe şala alyp kettı, Tegı, iesık aldynda ot jağyp
küzetın jalğastyra bermek oiy bolsa kerek.
–Sen, ieñ jaqsysy üiden şyqsañ iedı, – dedı älgı jauynger öz tösegınde
otyrğan Gorohovqa, – basyp qaluy kädık myna üidıñ, Amnundak
jertölesınıñ jartysy qūlap ta qaldy.
–Joq, men osynda qalyp alañsyz ūiyqtai beremın, – dep jauap qatty
Gorohov. – Menıñ būryşym opyrylmaq iemes.
Jauynger basyn şaiqap şyğyp kettı. İakutke keregı osy iedı, ol körşı
bölmeden Kostiakovtyñ körpesın alyp jūmarlap orady da, ony alğaş
kırgende kısı ūiyqtap jatqandai ietıp, öz körpesınıñ astyna tyqty. Sosyn öz
tösegınıñ tūsyndağy syrğauyldardy suyryp, tysqa qorjyny men
myltyğyn qoiyp ap, sosyn özı şyğyp, Pestruhany aldy da, tesıktı
syrtynan qarmen bekıtıp tastady. Jauyngerler jaqqan ottyñ jaryğynan
tüsken jertöle köleñkesın jamylyp, jiyrma qadamdai jerde alañqaidyñ
şetınde jaqyn tūrğan ağaşqa jettı. Būl onkilondar otynğa da, qūrylysqa
da ūqsata almaityn bolğan soñ aman qaldyrğan mäuelı alyp bäiterek iedı.
Pestruha men qorjyndy terektıñ quysyna jasyryp, özı basyna şyğyp, bır
juan būtaqqa otyryp jan-jaqqa köz saldy. Gorohovqa būl aradan
alañqaida ne bolyp jatqany alaqandağydai, al özın japyrağy
bolmağanymen qalyñ būtaqtar kölegeilep onşa körsetpeidı. Alañqaidy
basa-köktep ötuge bolmaidy dep oilady ol, sebebı aq qarda mūnyñ qara
süldesın ieleñdep otyrğan kısıler bırden köredı. Ainalyp ötu tıptı ūzaq,
onyñ üstıne Gorohov jetı qarañğyda bazağa iemes, basqa jaqqa aparatyn
jolğa tüsıp, adasyp ketermın dep te qauıp oilady.
Özınıñ baqylau punktınde otyryp ol Amnundaktyñ jertölesınıñ jartysy
opyrylğanyn kördı, äielder alyp şyqqan zattarymen balalarynyñ
qasynda, ot basynda sapyrylysyp jür, jauyngerler qalğan mülıktı syrtqa
tasuda. Ūzamai jaña bır dümpu oipatty boilap dübırletıp öttı, ol
bäiterektıñ solq ietıp, teñselıp ketkenın tüisındı. Amnundak jertölesınıñ
jäne bır būryşy qūlap, ot ainalasyndağy adamdar ūlardai şulap,
keibıreuı jyğylyp-sürınıp jatyr, tağy da aiqai-şu, zar qaqsau, al oipat
añğarynan qūz qūlağan gürsıl keledı qūlaqqa. Sol zamat ol osy taiau mañda
orman arasynan jerdıñ qaq airylyp jarylğan syqyryn iesıttı. Sol jaqqa
jalt qarap, ol appaq qar körpesınıñ ortasynan ormannyñ qara qoinauynan
bölınıp şyqqan qoñyr jolaqty kördı, barğan saiyn daliğan sol jolaqtyñ
betınde appaq daqtar közge şalyndy.
«Köldıñ mūzy būzylğan ğoi! – dep oilady ol. İendı tura jüre almaisyñ!
Myna qyrsyqty qaraşy!»
Jerdıñ gürılı men qūzdyñ qūlağan gürsılı basylğan şaqta Gorohovtyñ
qūlağy jañağy şapşañ daliyp bara jatqan qoñyr jolaqtan sudyñ
syldyryn şaldy.
–Su kölderden asyp ketkenı me? Osy arada bızdı qaryq qylmasa igı? Myna
kesırdı qara: otty söndırıp, adamdardy qarañğyğa tastaidy-au! Mağan
būlardan aulaq qaşu abzal. Al özge alañqailardy da su osylai bassa, qalai
jürmek kerek. Myna baqytsyzdyqty qaraşy! Ne üşın ğana men osy jerde
qaldym ieken? Şırkın, qaiyq bolsa!
Osy sätte onyñ iesıne su qatar kezde onkilondardyñ iekı qabyq qaiyqty
kölden alyp kelıp, jerde qaldyrsa, qysta būğylar qajalap, tütıp tesıp
tastaidy dep jertölenıñ syrtyna äkep qarğa kömgenı tüstı. Olarmen jazda
özı talai ret balyq aulağany bar. Būl bolsa da onyñ köñılın säl
ornyqtyraiyn dedı – qaiyq jaqyn, tek mūnan būryn onkilondar alyp
ketpese jarar iedı.
Qara jolaq äp-sätte daliyp, onyñ şetı otqa otyz qadamdai ğana qaldy,
qardy jūtyp jaiylğan su arnasyn keñeitıp barady. Ony iendı onkilondar
da kördı. Bıreuı jolaq şetıne jügırıp baryp, onyñ jaiylyp kele jatqan su
iekenıne közı jetkende jan dausy şyqty.
–Qūtyla körıñder, su jaiylyp, topan basqaly tūr!
Adam aitqysyz abyrju iendı bastaldy: aiğai-şu, jylau-syqtau,
sapyrylys. Bıreuler «Ağaş basyna!», «Ağaş basyna!» dep aiğailaidy.
İendı bırı «Qaiyq qaidalap» jür, iekınşısı
«Siqyrşylardyñ jertölesıne panalaiyq!» deidı. Jauyngerler
jihazdarğa, äielder balalarğa ūmtyldy.
Amnundak jatjerlıkter jertölesınıñ aldynda ot basynda otyrğan qaruly
jauyngerlerge jügırıp kelıp aiğai saldy:
–Aq siqyrşy qaida? Alyp kelıñder. Ne ol sudy toqtatsyn, ne bız qazır ony
jaryp öltıremız.
Kenet osy kezde biıkten bır ämırlı ün şyqty.
–Onkilondar! Jedel terıstıkke qarai jügırıñder, onda su joq. Terıstıkke,
terıstıkke tartyñdar, sonda ğana qūtylasyñdar. Mūny aityp tūrğan men –
aspan iesımın.
Qorqyp qūty qaşqan adamdarğa osy söz äreñ äser ietıp, bırınen soñ bırı
qaitalai jöneldı.
–Terıstıkke, terıstıkke qarai tarttyq, tez!
Auyr jük arqalağan jauyngerler, bala qūşaqtağan äielder būğy
tabynymen aralasa ormannyñ bauyryna qarai basty. Su jaqyn jerdegı
ottardy öşırıp, aşy tütın qolqany alyp, pysyldap şalalar sönıp, jaryq
joq boldy.
Amnundak jatjerlıkter jertölesınıñ janynda älı tūr. Gorohovty alyp
kelu üşın ışke kırgen jauyngerler üreilenıp ata şyqty.
–Aq siqyrşy tündıkten itın alyp ūşyp ketıptı, üi qañyrap bos tūr! – dep
mälımdedı.
Amnundak qolyn bır sermep qasyna qarauyldardy iertıp alyp
bağynyştylarynyñ artynan terıstık bauyrğa qarai tūra jügırdı. Alañqai
bos qalğanda baryp ağaştan tüsken Gorohov jertölenıñ japsaryndağy
ieskegı bailanğan bır qaiyqty arşyp alyp qaryn qaqty da, bäiterektıñ
tübıne äkep bır basyna Petruhany otyrğyzyp, ortasyna qorjyny men
myltyğyn salyp, özı jaiğasty da, qolyna ieskektı alyp tyñ tyñdady.
Onkilondardyñ şuy şalğaiğa sıñıp, alystai berdı, soñğy ottar da sönıp,
su jertölelerdıñ tabaldyryğyna jettı.
«Öi, qaiyqpen älı de bıraz käkır-şükır äketuge bolady ğoi, – dep oilady
Gorohov, – tym qūrmasa bırer terı körpe äketeiın de, menıñ tösek-qabymdy
joldastar Annuirge bergen şyğar jäne tünde jürsem suyq».
Ol jertölege jügırıp kelıp iedı, kırer auyzdy su alyp ketıptı, ızınşe özı
jasağan tesıkke qaityp kelıp, ökşelei quğan sumen ūşyp otyryp
qaiyğyna keldı.
«Osylai dūrys bolar» dep oilady ol, körpenıñ jartysyna özı otyryp,
jartysymen aiağyn jauyp jatyp. Qaiyqtyñ ainalasynda qardy jūtqan su
pysyldap, töñırek tügel qarauyta tüstı, qap-qara düniede tek jertöle ğana.
Mıne, qabyq qaiyq ta jürıp kettı, köl jaqqa qūlaştap
Gorohov ta ieskegın iese jöneldı.
–Hoş bol, tūrağymyz! – dedı ol, jertölenıñ janynan öte berıp. Sende
qystap şyğu bızge būiyrmady, jalpy iendı ieşkım de qystai almaidy – su
bärın şırıtedı!
İekı basty ieskekpen oñdy-soldy iesken soñ jeñıl qaiyq qara suda ūşty da
otyrdy; köz qarañğylyqqa üirenıp, keiın ysyrylğan qara ormandy da,
töbesı appaq jertölelerdı de ajyrata bastady. Alda ierek iekpınmen su
lyqsyğan aşyq alañqai. Osy jazyqtyñ ortasynan Gorohov tömpe körıp,
ieskek iesu qiyndai tüskenın añğardy. Ol köl ortasynan sudyñ jaldana
şyğyp jatqanyn sezıp, ağynmen alysyp, ony ainalyp ötuge tyrysty. Ony
ainalyp ötken kezde ağyn iendı özıne kömektese bastady. Ūzamai ol qaramaqarsy bauraidan baryp şyqty. İendı tüstıkke tartatyn joldy tauyp alu
kerek, qara orman säulesınde ağarañdağan jertöleler bağdar aluğa
mümkındık berdı, ol osydan qai bağytqa jol şyğatynyn ūmytqan joq.
Mıne, ol sol sürleudı tauyp, iekı orman arasyndağy jıñışke kanalğa tüsıp
alyp jüze jöneldı, qarañğylyq qoiulanyp, qabyq qaiyqtyñ jūqa tübın
tesıp almas üşın abailap jüzuge tura keldı. Gorohov iesudı doğaryp, jeñıl
qaiyqty bırauyq ağynnyñ yrqyna qoia berdı. Azdan soñ ağys saiabyrlap,
ieskektı
qaita qolğa aluğa tura keldı, tereñdıktı ölşep Gorohov sudyñ tızeden säl
ğana asatynyn anyqtady.
Qarsy ağynğa ol qūlaştap iendı iese bastap iedı, su şolpyldap, osqyrğan,
pysqyrğan, möñıregen şu şyqty – şamasy, sürleumen jabaiy ögızder kele
jatqan tärızdı, al olarmen ūşyrasu – ülken qater. Köp oilanyp jatpai
Gorohov qaiyğyn orman qabyrğasyna ysyryp, joldan iekı-üş qadamdai bır
ağaştyñ tübıne tırep, bır qolymen ieskektı sudyñ tübıne qadap, bır qolymen
ağaştan qūşaqtap, qatyp tūrdy da qaldy. Şu-sybdyr şapşañ jaqyndap,
mıne, yñyranyp, osqyryp, pysqyryp, selden qorqyp, bırın-bırı basajanşyp kimelei terıstıkke ūmtylğan kesek haiuandardyñ alpamsadai
tūlğalary qozğalyp keledı, olar qarnymen su syzyp, bülk-bülk jelıp, sudy
fontandai atyp, orman bauraiyna deiıngı jerdı tolqyndatyp jıberdı.
Gorohov ağaştan ūstap, ieskektı jerge şanyşpağanda qaiyğy töñkerılıp
qalatyn iedı, ne kerek, östıp haiuandar äbden ötıp bop su sabasyna tüskenşe
iakut bırneşe qaterlı minutty bastan keşırdı.
Osydan soñ ol jüz metrdei jüzıp ülgermei älgı sybdyr men şu qaita
iestılıp, tez taiala berdı, şoqqa tağy da tyğyluğa tura keldı. Būl joly
bırneşe müiıztūmsyq öttı jöñkıp, olar kötergen tolqynnan Gorohov
audarylmai şaq qaldy, su fontandary ony kömıp kettı.
–Qarğys atqyr, qolapaisyz haiuandar, qarasan kelsın senderge! – dep
būrqyldady ol betın sürtıp tūryp. – Büitıp qarğa adym jer ūzarsyñ ba,
sudy qaityp tökpek kerek, onyñ üstıne tas qarañğy.
Müiıztūmsyqtar kötergen tolqyn sap bolmai jatyp jylqy üiırı jettı,
bırın-bırı basyp ozğaly aryndap aspanğa atyp, osqyrynyp kısınegen olar
ögızderden tez qozğalyp, sudy būrynğylardan da küştı tolqyndatyp
jıberdı.
Kelesı alañqaiğa jetpei, Gorohovtyñ tağy bır tyğyluyna tura keldı, būl
joly ögızder men jylqylar aralas jöñkıp, olardyñ ızımen on şaqty aiu
qorbañdap jöneldı. Aqyry, ol alañqai kölge de jüzıp şyğyp, suy jal-jal
bolyp būrqyrai şyğyp jatqan orta tūsynan ainalyp ötpek bolğan sätınde
su kenet köpırşıp köterılıp kettı de, tolqyndar ony töñkörıp tastai
jazdady. Oipat jağalauyn boilap ötken gürıl men guıl jerdıñ janadan
tağy bır dümpıgenın baiqatty. Tolqyndarmen jağalasyp, Gorohov kelesı
bauraiğa jettı de, kanaldy tauyp alyp, ärı qarai jüzdı, alaida köp ūzamai
aqyly altau bop añtarylyp tūryp qaldy, kanal osy tūstan üş tarmaqqa
bölınıp kettı, tünde qajet bağytqa tañdap tüser ieş mümkındık joq – oipat
añğarlaryn ajyratu oñai iemes, kompas joq, jūldyz körınbeidı.
–İendı ieş amal joq, tañnyñ atuyn kütu kerek, – dep tüidı oiyn Gorohov. –
Alys qalmağan şyğar, tañ atuy kerek: suda sergeldeñge tüskenıme qanşa
uaqyt, tün ortasynan berı bezek qağyp jürmın.
BAQSYNYÑ SOÑĞY SÖZİ
Gorohov kanaldan alysyraq jaqqa qarai būrylyp, alañqai men aidynnyñ
tolqyny jetpeitın, jetse de älsırep jetetın şoqqa kelıp, qaiyğyn bır
ağaşqa bailap, körpege oranyp tübıne kösılıp jata qalyp, tolqynmen säl
terbelıp ūiyqtap ta kettı.
Ol Pestruhanyñ ūlyğan dausynan keş oiandy. Közın aşyp ol tünde su köp
köterılıp, qaiyqty ağaştyñ būtaqtaryna aparyp qysyp tastağanyn kördı.
İttıñ qysylğany sonşa, ol sorly tıptı qozğala almai qalypty Ony bosatu
üşın bırqatar būtaqty pyşaqpen kesıp tüsıruge tura keldı. Gorohov sudyñ
tereñdıgın ölşep köreiın dep iedı, tübıne jete almady, ieskegı men qolyn
qosqanda iekı metrden kem iemes-tı.
«Topan su degen osy! – dep oilady iakut. – Jolda iendı ieş januardy
kezdestırmeisıñ: qaşyp qūtyla almağandary qaryq boldy».
Tūtqynnan bosanğan Pestruha iıskelep, qūiryğyn būlğañdatyp, iesıne
tılene qarady.
–Aşyqtyñ ba, beişara! – dep ony bırden ūqty iesı.
–As ışetın uaqyt ta boldy, tek bızde tamaqtyñ özı az, şai qainatuğa
bolmaidy. Añ-qūs joq!
Ol qorjynnan şelpek pen keptırıp jertöle şatyrynyñ astyna jaiyp
qoiğan qyruar qaz ietınen bağanağy alas-küleste ala salğan bırer müşesın
alyp, süiek-saiağyn itke tastap, täuırın özı jei bastady.
–Eh, Pestruha, aqyrğy qaz ietı osy! – dedı ol itke qarap. – Bızdıñ saqtyq
ietımız ğoi qaryq boldy, ieşkım ony alğan joq, qandai ökınış!
Sol saqtyq iet onyñ oiyna Rakudy, onyñ qamkorlyğy men şaruaqorlyğyn
tüsırıp, köñılıne mūñ uialatty. Ol Kazaçedegı kärı, ūrysqaq qatynyn da ieske
aldy, sonyñ qazymyrlyğynan būl körşılerıne qonyp ne saudagerlerge
kaiur bolyp jaldanyp, alys saparğa jiı ketıp qaluşy iedı. Rakudy alyp
ketuge älı de äreket jasauğa bolar dep oilady ol. Şamasy, onkilondar
alğaşqy kezdesken qūrğaq alañqaiğa toqtap, tüngı sergeldeñ men bosqynnan
keiın tynyğyp ūiyqtap jatqan şyğar. Solarğa jaqyn jüzıp baryp,
būtanyñ arasyna kırıp taqau jerden Rakudyñ körıngenın kütıp, ıle şaqyryp
alyp, qaiyqqa salyp ala tartpaqşy. Suda onkilondar quyp jete almaidy.
Serıkterı bügın keşke deiın kütuge tiıs, tıptı ketıp qalğannyñ özınde
alğaşqy künı onşa ūzai almaidy, quyp jetuge bolady. Gorohov tünı boiy
tek kelesı alañqaiğa deiın ğana, iağni ieñ ärı ketkende üş-tört şaqyrym
jüzdım dep oilady, demek, qaityp oraluğa onşa alys iemes.
İerteñgı as üstınde osy bailamğa toqtağan iakut qaiyğyn şeşıp alyp
terıstıkke qarai tartty. Kün şyqqaly qaşan, būlt arasynan syğalap
qoiyp, jylu da sebezdep ketedı. Kündız topan su tündegıdei üreilı äser
tastamaidy. Su jaltyrap, betı säl dırıl qağyp, ainasyna orman bauraiy
tüsıp tūr. Gorohovty tañdandyrğany tek suda, äsırese, orman men kanal
tūsynda qoqystyñ köptıgı, jan-jaqtan su kelıp qūiylyp jatqan alañqai
aumağy ğana taza. Tūraq tūrğan bır alañqaiğa şyğyp, azyq-tülıgın üsteu
üşın jertölege jüzıp kelıp, şatyryna şyğyp, şañyrağyna qolyn tyğyp
jıberdı de, keptırıp qoiğan bırneşe qūsty suyryp aldy, quanğannan bır
üirektı tūtasymen Pestruhağa tastai saldy. Riza bolğan it rahattana
yryldap, jata qap ony kemıre bastady.
Sodan soñ ol tünde onkilondar ketken bağytty ūstap jüze jöneldı.
Ormandağy kanalda kiızdei bop ūiysqan japyraq, būtaq tärızdı su betıne
şyğaryp tastağan ne türlı qoqystyñ arasymen jüzuge tura keldı. Joljönekei ölı qūs, kışıgırım törtaiaqtylar kezdestı, bır ağaştan jasyrynğan
susardy körıp qalyp, añşylyq qūmarlyğy qozyp kettı de, ony ieskekpen
ūryp aldy.
–Jazğy terı bolsa da qūlaqşynğa jarap jatyr, bärıbır aştan öledı, – dep
mıñgırledı ol oljany alyp jatyp.
Terıstıkke taman jaqyndai tüsıp ol kölderdıñ onşa köpırşımeitının, sudyñ
da onşa tereñ iemes iekenın baiqady, ieskek tübıne jetıp tūr.
–Qap, Matvei İvanoviçtıñ joğyn qaraşy, ol bolsa ğoi, osynşa su jerdıñ
qai tūsynan şyğyp jatqanyn tüsıner iedı. Dıni jazbalarda aitylğandai,
jer tūñğiyqtyñ tıgısı sögılıp, dünienı topan basty. Qūdai-ai, täube,
äiteuır aspan tūñğiyğy aman tūr, joğarydan ol sögılse – odan sūmdyq ne
bar.
Tüs auğan soñ alañqai men kanaldardağy su müldem taiazdap qaldy,
kışıgırım būtalardyñ basy qyltiyp, köl jağalarynyñ qamysy körındı,
qaiyqty sögıp almas üşın aqyryn jüzuge tura keldı. Sosyn qaiyqtyñ tübı
tiıp, aqyry toqtap qaldy. Gorohov tüsıp, qaiyqty jaiau süiredı. Ūzamai su
säl ğana jasyryp tūrğan şöppen qaiyqty süireu oñai bolsyn dep,
Pestruhany da tüsırıp, qorjyndy öz arqasyna asyp aldy. Aqyry ol
dymqyl şabyndyq siiäqty bır alañqaiğa şyqty, su keibır şūñqyrda ğana
jaltyraidy. Alañqai tabyn-tabyn ögız, üiır-üiır jylqy, jelı-jelı
būğydan syñsyp tūr, aulağyraq bırneşe uia müiıztūmsyqtar jaiylyp jür,
keibıreuı şalğynda jusap jatyr, būta arasynda dymqyl topyraqty
qoparyp qabandar qorsyldaidy.
«Mynalardyñ qanşama jinalğanyn qaraşy, ğajaiyp! – dep tañdandy
Gorohov. – Beişaralar tünı boiy suda şylpyldap, tynym körmei äbden
boldyrğan ğoi. Mıne, olardyñ añşylary da kele jatyr!»
Orman jiegın jağalai būta syrtynda tört tağandai ieñbektep vampular
jylqy üiırıne jaqyndap kele jatqanyn ol baiqap qaldy. Jylqy
januarlar köptıgıne sene me, ädettegıden beiqam tärızdı, vampular olarğa
jaqyndap ta qaldy. Gorohov olardan jiyrma adam sanady. Bağanadan ürıp
qolūşyn bermesın dep Pestruhanyñ betın basyp, baqylap tūrğan ieñ jaqyn
vampuy būtadan qyryq qadamdai.
«Bälem, būlardy bır qorqytaiyn! Najağai men jasyn älı de bar iekenın
bılıp qoisyn!» dep vampudyñ basynan joğary alyp basyp qaldy. Tütın
tarağanda bırde-bır vampu közge tüsken joq, tek būta bastarynyñ qimyly
ğana olardyñ ormanğa tyğylğanyn äigılep tūr, o jaqta şyqqan dauys
bırte-bırte ūzai berdı. Myltyq ünı alañqaida da alakülık sapyrylys
tuğyzdy – jatqan januarlar atyp-atyp tūryp, bır tabyn berı, bır tabyn ärı
şapqylady.
«Vampular mūnda bolğanda onkilondar onşa jaqyn jürmeuı kerek, – dep
tüidı Gorohov. – Al būlardy şoşytqanym jaqsy boldy, äitpese olarğa
özım tap boluym kädık iedı!»
Ol qaiyğyn ärı qarai süiredı, alaida ūzamai jer qūp-qūrğaq bolyp kettı,
sürleuden tastar kezdestı – büite berse, tübın tesıp aluy haq. Kelesı
alañqaidyñ şetınde közge ierek tüsetın, joğary jağy iekı aiyryq bır
bäiterek bar ieken, qaiyqty ol sonda qaldyruğa şeştı. Qaiyğyn iekı
tarmaqtyñ arasyna qoiyp, oğan qorjynyn salyp, Pestruhany üstıne
otyrğyzyp, qarğysynan bailap qoidy, ärı qarai özı salt bas kettı. Alda iekı
şaqyrymdai jerden ol adamdar dausyn iestıp, tütın iısın sezdı. Bauyrğa
deiın ieptep basyp baryp Gorohov baqylauğa kırıstı. Alañqaidyñ är jerınde
ot alaulap, onyñ basynda jatqan, türegep tūrğan onkilondar körınedı, otta
quyrylğan iettıñ iısı iakuttyn tanauyn qytyqtap barady.
Şamasy, būl arağa bükıl ru, nemese, topan basqan jerden bosqan taipanyñ
basym bölegı jinalğan. Ädettegıdei är ru bölek ottyñ basynda otyr.
Baqylap tūrğan jerınen qiğaşyraq bır ottyñ basyna jūrt tıptı köp
topyrlapty, soğan qarap Gorohov Amnundak tūqymy osy bolar dep tüidı,
Ol jiek jağalai jasyrynyp kelıp otyz qadamdai jerden rubasylarynyñ
ortasynda otyrğan Amnundakty tanydy. Olar oipattyñ osy tūrğan qu
taqyr terıstık jağyna jağalai qonyp, qys jaqyn bolğandyqtan jappai
jertöle salmaq kerek pe, älde sudyñ tartylğanyn tosyp būrynğy
jailaryna köşpek kerek pe degen mäselenı talqylap otyr ieken.
«Mıne, aqymaqtar, – dep oilady Gorohov. – Būlar älı su bır jaqqa sarqady
dep dämelenıp otyr. Oipattyñ tüstıgı tügel şüpıldep auzy-mūrnynan
şyqqan su iekenın bılmeidı ieken ğoi». Su kezdespegen jañağy jerdegı
siiäqty būl arada da bır şökım qar joğyna iakut tağy da nazar audardy.
Tegınde qar ierıp ketse kerek, sebebı mūnda tıpten jyly – topan su oipatqa
jazdy qaita alyp kelgen siiäqty.
Ottyñ iekınşı jağynda äielder men balalar otyr. Gorohov Annuendı jäne
basqa kelınşekterdı tanydy, bıraq Raku körınbedı.
«Jesır retınde ol öz ruyna qaityp kelgen joq pa ieken?
–dep oilap, ot bastarynda otyrğan basqa äielderge köz tastai bastady ol,
kösem tūrağyna taqau Raku şyqqan rudyñ adamdary äne otyr, alaida
arasynda ol tağy joq. Qaida ğana ūşyp kettı ieken ol? Bır jaqqa kettı me,
älde ūiyqtap jatyr ma? Küte tūraiyn. Ūzamai olar auqatqa otyrady, sonda
bır jinaluy kerek».
Azdan soñ iet äzır dep äielder aiğai saldy da, barlyğy ru-ruyna tarap, ot
basyna jaiğasty, qyz-kelınşekter ıstıkke şanyşqan iet pen şelpektı
ülestırıp tūrdy. Al Raku ne Amnundaktyñ, ne özınıñ tūqymyna kelgen joq.
Būl Gorohovty alañdataiyn dedı, kösemnıñ tılın almağany üşın onkilondar
Rakudy öltırıp tastady ma ieken osy dep oilady ol. Äitpese onyñ ūştyküilı joq boluyn qalai tüsınuge bolady, älde ol jer sılkıngen kezde
qūlağan jertölenıñ astynda qalyp, qazağa ūşyrady ma?
–Joly bolmağan degen osy! – dep mıñgırledı ol. – Ärlı-berlı bosqa
sendelıp jürgen iekenmın. Ūzamai ketuım kerek, kün batysqa ieñkeiıp te
qalypty.
Sol sät, älgınde ormannan özı jasyrynğan jerge jaqyn mañnan şyğa
kelgen qaruly on jauynger, onyñ nazaryn audardy. Jauyngerler
Amnundakqa kelıp, onyñ aiağynyñ astyna vampulardyñ bırneşe şoqpary
men naizasyn tastady.
–Ūly kösem, sen bızdı älgı bır äzırde najağai şatyrlağan mañdy tıntıp qait
dep jıbergen iedıñ, – dedı jasaq basy. – Sen aq siqyrşylar oralğan dep
oilap iedıñ. Bıraq bız ol aradan qisapsyz köp ırı haiuanattar kördık te,
mynalardy taptyq, – dep ol şoqparlardy nūsqady. – Aq siqyrşylardyñ
ne özın, ne ızın ūşyrastyrmadyq.
–Qalai degenmen de olar bızge jaqyn jerde qañğyryp jür, – dedı
Amnundak. – Vampularda najağai joq. Al najağai şatyrlağanyn jūrttyñ
bärı jaqsy iestıdı.
«Būlarda it joğy abyroi boldy! – dep oilady Gorohov.
–Äitpese tımıskılep menı bağana tauyp alady ğoi!» Alaida ony kösemnıñ
kelesı sözı qatty qobaljytty.
–Rubasylaryña aityñdar, barlyq jauyngerlerdı osy qazır ainalamyzdağy
ormandardy süzıp şyğuğa jıbersın. Aq siqyrşylar jaqynda jür jäne
jaña apatty jıbergen de solar. Jauyngerler būiryqty taratyp ot jağalap
kettı. Ūzap alys kete almaitynyn sezgen Gorohov ağaş basyna şyğyp alyp,
tūzaqty taqau mañnan kütuge bel bailady. Ol taban auzynda ormanğa süñgıp,
bır yñğaily ağaşty tañdap basyna şyqty, bır jaqsysy, būta arasynan
bükıl alañqai körınedı ieken. Tarmaqqa otyryp alyp ol ot basynan janjaqqa jauyngerlerdıñ qaru asynyp tūra-tūra jügırgenın, bauyrğa kelıp
qatarlasa şaşyrai tūra qap, ormanğa kırgenın kördı. Būl otyrğan ağaştyñ
oñynan da, solynan da jauyngerler ötıp jatyr, bıraq bärı jerdı tımıskıp,
būtanyñ tübın, şoqtyñ arasyn qarap, naizalarymen de türtkılep jür. Ol
bolsa qoñyr kiımmen biıkke şyğyp, ağaşqa jabysqan da qalğan, japyrağy
joq bolsa da qalyñ būtaqtar, ağaş basynda baryn bılıp ädeiı ızdegen
bolmasa, kölegeilep körsete qoimaidy. Torğa tüsıremız dep töñırektı
tıntkıleu iekı sağatqa sozylyp, şarşap-şaldyqqan jauyngerler qolyna tük
te ılıktıre almai qaityp kep, öz otynyñ basyna tynyqqaly jaiğasqanda
kün taudan asyp ta ketken iedı. Gorohov ağaştan tüsıp, bıldırtpei kep tağy da
kösem tūqymynyñ tūsyndağy bauyrğa jasyryna qoidy. Baqsynyñ qasynda
otyrğan kösemge ızdeudıñ nätijesız bolğanyn baiandady bıreu. Ol oğan riza
bolmai, şamdanyp qaldy da, sözdı baqsy aldy.
–Barlyq rubasylaryn bätuağa jina dep ämır ber! – Amnundak ämır berdı de,
jarşylar ot basyn aralai jöneldı.
«Kärı qyrt siqyrşy tağy da qandai zūlymdyq oilap tapty? – dedı ıştei
Gorohov. – Al Raku älı künge joq. Äielderdıñ barlyğy oryn bosatyp, ot
basynan köterıle tūryp ketıp barady, Rakuden basqasy tört közı tügel
osynda. Baqytsyz sorlyny jazym ietpese jaraidy ğoi!».
Küllı rudyñ ökılderı kelıp ot basyna otyrğasyn, baqsy ornynan tūryp,
basyn qaqşityp, qolyn alğa jaiyp jinalğandarğa mynadai söz arnady:
–Bızdıñ taipağa adam aitqysyz alapat baqytsyzdyq tap keldı. Bız būryn
beiqam tynyş tūryp jatqan jerımızge aq siqyrşylar kelgelı jer
qanşama sılkınıp, qanşama jertöle qūlady. Olar keldı de, qary ketpeitın,
künı jylytpaityn özderındegıden mūnda ömır sürudıñ jaqsy iekenın kördı.
Mūnda qalyñ orman, är aluan şöp, jaqsy jaiylym baryn, jabaiy
januarlardyñ jyrtylyp-aiyrylatynyn, bızdıñ būğymyz köp iekenın kördı.
Kördı de taipamyzdy tügel qyryp, jerımız ben malymyzdy iemdenıp aludy
köksedı. Sol üşın olar qasiettı köldı sualtyp iedı, qandy qūrmaldyq berıp,
suyn qaitaryp aldyq. Olar ädeiı suyq bolsyn dep, qysty tabandatqan bır
ai būryn tüsırıp, qardy ierıtpei qoidy. Ondağysy bız üsıp-jaurap ölsın
degenı. Üsıp-toñğanymyz
joq, üiımızge ot jağyp, özımızdı-özımız jylytyp, ol oilaryn da
oryndatpadyq. Sosyn olar topan su jıberıp, bızdı tūrağymyzdan quyp
şyğuğa kırıstı, jer qaita sılkınıp, jer astynan sel qaptap, baspanamyz ben
dalamyzdy alyp kettı. Odan da aman qūtyldyq: aspan iesı – ruhtar suy joq
osy jaqqa bağyttap jıberdı bızdı. Alaida üilerımız qūlap, maldarymyz
bytyrap kettı. Būl qorlyqqa qaşanğa deiın tözuge bolady? Qys jaqyn, bız
qūrimyz, ak siqyrşylar jerımızdı basyp qalady. Olar osyny kütıp otyr.
Osyny kütıp olar anau mäñgı qardyñ ietegınde otyr da, älgı qalğan bıreuı, bız
qaida barsaq sonda baryp, ızımızdı añdyp jür. Ol osy mañda, bıraq ony taba
almai qoidyq.
Baqsy toqtap tynys aldy, jūrttyñ bärının nazary soğan auyp, bırdeñenı
tyqyrşyp kütetın tärızdı.
–Aq siqyrşylardyñ joqtauyn bır-aq asyratyn şaq boldy. Bız olardy
qūrmettı qonaq retınde qabyldap, basyna jaqsy üi, qoinyna jas kelınşek
salyp, dämımızdı aldyna tosyp jür iedık. Olardyñ syiymyzğa syilağany
köz körıp, qūlaq iestımegen alapat apat boldy… Osynyñ bärı aqiqat iemes pe,
onkilondar?
–Şyn, şyndyq osynyñ bärı! – degen rubasylarynyñ dausy şyqty.
–Bız bergen qyzdarymyzdyñ bırın, olarmen anau qarğa qaşyp ketken
qarbaşa siiäqty taipağa opasyzdyq ietpek bolğany, aqylğa bağynbağany
üşın aiausyz jazaladyq ta. Siqyrşylardyñ jerden qasaqana şyğarğan
suyna batyrğanymyzda ol kömekke şaqyryp qanşa şyryldasa da,
siqyrşy aq küieuı qorğağan da, qolūşyn bergen de jok. İendı bız barlyq aq
siqyrşyny ūstap, jerımızdıñ meiırban ruhyna qūrbandyqka şaluymyz
qajet. İerteñ tandauly jüz jauynger mäñgı qarğa joryqqa attanady. Olar
sal jasap, basy kösemımızdıñ özı bolyp sudan jüzıp ötedı, bärınıñ de
naizalary men jebelerı, al kösemde aq siqyrşydan alynğan najağai men
jasyn bar. İendı bızde de teñ qaru bar jäne bız köppız, al olar tek törteu
ğana. Jüz jauyngerdıñ qalaişa
olarğa şamasy, jetpeidı? Teñ jartysy osylardyñ maidan alañynda
qalsynşy-aq, tek jerımız saqtalyp, būrynğydai ömır süretın bolsaq jetıp
jatyr bızge! Aq siqyrşylar qūrbandyqqa şalynbai tūryp, su jer astyna
qaita saryqpaidy, üiımız opyrylyp, malymyz bytyrağan qalpynda
qalady. Aitarymdy aityp boldym!
–Äp, bälem, kärı qyrt, qasköi töbet! – dep būrqyldady baqsynyñ sözın
iesıtken Gorohov. – Sen menıñ Rakuymdy suğa ketırdıñ, iendı özımdı ūstap
alyp, būğy siiäqty bauyzdağyñ keledı ieken ğoi. Äuelı ata-babalaryñnyñ
janyna özıñ attanarsyñ!
Ol myltyğyn kezep, ottyñ arğy jağynda basyn qaqşityp, qolyn köterıp,
säuegeisıgen küide jalynmen jüzı alaulap, özıne tūp-tura qarsy tūrğan
baqsyny közdedı. Najağai gürs ietkende baqsy otqa betımen ietpetınen tüstı.
Üreiden qūty qaşqan Amnundak pen rubasylar tas bop tūrdy da qaldy,
baqsynyñ ieltırı börkı otqa tüsıp, lap iete qaldy da, ürpie qarap tūrğan
äielder dauys salyp qoia berdı. Kenet, beinebıreu belgı bergendei ot
basynda otyrğandar qoldaryn aspanğa jaiyp, bäzbır kömek jaiynda
zarlana bırdeñe aitty da betın basty, osy aianyşty körınıs üş märte
qaitalandy. Sosyn Amnundak ornynan tūryp, saltanatty bır maqammen
bylai dedı:
–Aq siqyrşylardyñ jasyn oğy baqsymyzdy jairatyp saldy, sebebı bızdı
būl olarğa qastandyq jasauğa şaqyrğan iedı. Aq adamdardyñ qūdıretı küştı,
olarğa qarsylasyp küresu bızdıñ qolymyzdan kelmeidı. Babalarymyzdy
osynau jerge bastap kelgen ūly baqsy tap osylai dep köregendıkpen
aitqan. Qane, ölıktı ottan alyñdar!
ÜREİLİ KÖRŞİLİK
Ata salysymen Gorohov onkilondar abdyrap bırden quğyn ūiymdastyra
qoimaidy degen oimen tūra qaşty, tün onyñ boi tasalauyna mümkındık
tuğyzady, taqa bolmasa tağy da ağaş basyna jasyrynady. Būta-būtanyñ
arasynan ol kündız kelgen sürleuıne jügırıp şyğyp, mülkı men itın tyqqan
teregın tapqanşa kıdırıp tūryp qaldy. Quğyn körınse-aq qorjyn qalğan
ağaşqa şyğu kerek, körpe men azyq-tülık aş-jalañaş bolmai, tündı joqjıtıksız ötkızuge jağdai jasaidy, al jükpen ärı qarai şapşañ jylji
almaisyñ, suğa deiın älı iekı şaqyrym jer bar.
Ol toqtap tyñ tyñdady, äuelı bärı typ-tynyş iedı, artynan dabyra dauys
şyğyp, alystan alaular jaltyldady. Tegı, onkilondar şyraq ūstap,
mūnyñ soñyna tüsse kerek. Köp oilanyp jappai, Gorohov ağaştyñ basyna
şyqty da, öz mülkın joğaryraq köteruge kırıstı. Kezdesken tarmaqqa dūrys
otyra almai, bärınen būryn Pestruha köp äurege saldy, qaiyqty bır juan
iekı būtaqtyñ arasyna ornalastyryp, qorjyndy soğan salyp, ittı üstıne
otyrğyzuğa tura keldı. Osy şaruany äreñ yñğailap bıte bergende, terekke
jaqyn sürleuden alau ūstağan bırneşe onkilon şyğa keldı, oñnan da,
soldan da basqalary tağy da körındı. Ağaştan öte berıp, dymqyl jer men
şöpke qaiyqtan qalğan aiqyn ızge tüsıp quana aiqai salğan onkilondar
qalğandaryn şaqyryp, qaşqyndy quyp jetpek dämemen ızdı qualai tūra
jügırdı. Qūstyñ sür ietımen Gorohov keşkı auqatyn jasap, itın
azyqtandyryp, qorqoryn sordy, al onkilondar bolsa nätijesız quğynnan
älı qaitqan joq. Ūiqy basyp ol ai tuğanşa köz ılıktırıp alğysy kep, özın
būtağynda otyrğan ağaşqa
tañyp bailady da, myzğyp kettı.
Ol ağaştyñ qatty şaiqalğanynan oiandy. Bağana tañyp qoimağanda qūlap
ta ketuı kädık ieken, özın-özı ol äreñ ūstady, jalma-jan iekı qolymen jügı bar
qaiyğyn da süiemeldep jatyr. Ne bolyp jatqany Gorohovtyñ oiyna kırıpşyğar iemes, töñırek tügel gürıldep-guıldep tūr, mana tuğan aidan aspan
jap-jaryq, jel joq. Äudemnen soñ ğana ol jer sılkınıp jatyr ieken dep
oilady. Terıstık jakqa jalt qarap, onda, tıptı jaqyn jerden sūmdyq
bırdeñe bolyp jatqanyn kördı: ormannyñ arğy jağynan şudalanğan aq
jäne qara tütın aspanğa köterılıp, sol tūstan qūlaq tūndyrğan gürsıl
iestılıp, ystyq jel iesıp, tynysty taryltty.
–Ou, aspan padişasy, anau ne?! Jer jarylyp, ot atylyp jatyr ğoi! – dep
jalbaryndy Gorohov. – Suğa, suğa jügıru kerek!
Ağaş ylği şaiqalyp tūrğandyqtan qorjyndy, qaiyqty jäne ittı kezekkezek jerge äreñ tüsırdı. Jerde aiağymen tık basyp tūrudyñ özı qiyndap
qapty. Mas adamdai teñselıp Gorohov qaiyğyn jermen, sosyn saiaz sumen
zorğa süirep keledı. Auyq-auyq ağaş būtağyn syndyryp, bırde oñ, bırde
sol jağynan suğa bırdeñeler tüsıp jatyr. Gürıl tynbai, aua
tymyrsyqtanyp, ysi tüstı.
Aqyry, su qaiyqqa otyratyndai bolyp, qaşqyn opat qūşağynan bırtebırte alystai berdı. Ülken alañqaiğa şyğyp ol şudalanğan tütın men bırde
onda, bırde mynda sumañdağan najağai salğan ot ıspettes şapaq kördı.
«Myna tozaq otynda onkilon sorlylar qūrityn boldy ğoi! – dep oilady
ol. – Tağy da bärın aq siqyrşylarğa jauyp, baqsymyzdy öltırıp, sosyn
bükıl jūrtymyzdy qyrğynğa ūşyratyp jatyr deitını dausyz».
Saiaz su baiau tolqyp, tereñdegen saiyn tolqyn küşeiıp, qaiyqty oñdysoldy laqtyra bastady. On şaqyrymdai jüzıp äbden şarşağan Gorohov
tañ atqanğa deiın tynyğyp alar jer qarastyruğa ainaldy. Tolqyny äsırese
qatty şulağan ülken alañqaidyñ şetınen ol sudan şyğyp tūrğan
jertölenıñ qalqasyn kördı, jer sılkınuı sel basqanğa deiın onyñ jaqtau
qabyrğalaryn qūlatyp, al ortalyq tört aşa jerge qağylyp, ürgımen
ūstastyrylğan qalpy japqan şatyrymen dın aman tūr ieken. Qalqanyñ özı
sudan bır metrdei biıkte bolatyn, tolqyn jeter türı joq.
«Tynyğyp alatyn jer tap osy!» dep oilağan qaşqyn qaiyğyn tura solai
qarai iestı. Äupırımdep jürıp zattaryn joğary şyğaryp, ittı mıngızıp, özı
köterıldı de, qasyna qaiyğyn aldy. Körpesın dymqyl şymğa tösei salyp,
terıstıkten iestılıp jatqan gürsıl men tolqyn şuyna qaramai ūiyqtap ta
kettı.
Tañ ata oianğan ol jüzudı ärı qarai jalğastyru üşın bağdar alğaly janjağyna qarady. Tünde tolqyn basylyp, su betınde aidyn ainasyn şaiqap