Jergılıktı Därıger - 01

(roman)
Jaraly jürekterge –
tylsym men tynyştyq.
Anama.
İ tapay
ÖLKE MEN ADAM
1829 jyldyñ jazğytūrğy bır jaidary künınde jasy ieluler
şamasyndağy kısı Grand-Şartrezge taiau ornalasqan ülken ieldı mekenge
qarai bet alyp, örleu jolmen salt kele jatty. Būl meken - tabany tastaq,
arnasy köbınese qūrğap qalatyn şağyn tau özenınıñ añğarynda ūzynnan
sozylyp jatqan, halqy tyğyz kantonnyñ1 ortalyğy. Qazırde qar suymen
tolysqan özen añğardy boilai būrq-sarq ağyp jatyr, arnasy iekı jaqtan
bır-bırıne qarama-qarsy ientelep kelıp bettesken qos qyrattyñ ortasynda
qysylyp qalğan, üsterıne jan-jaqtan antalap, Savoiia men Dofinenıñ
şyñdary tönıp tūr. İekı Morenanyñ tızbek-tızbek jotalary, jalpy
nobailary bır-bırıne ūqsas bolğandarymen, janağy beitanys kısı ötıp bara
jatqan öñırdegıdei jerdıñ ala-qūlalyğyn, däl sol tūstağydai kün säulesı
men kölegei köleñkenıñ qūbylğan oinaqylyğyn basqa ieşqaidan tabuğa
bolmas iedı. Bırese añğar alqaby daliiä şalqaiyp ketedı de, jyldyñ qai
mezgılınde de tau būlaqtarynan susyndağan qūnarly jerdıñ närlı ösımdıgı
jap-jasyl kılemdei bolyp közdıñ jauyn alyp jatady; bırese aldyñnan su
küşımen jüretın taqtai zauyttary köldeneñdep şyğa keledı de, onyñ är
jerde jaiylyp jatqan jūpyny qūrylystary, qabyğy arşylğan şyrşa
börenelerınıñ qoimalary jalt ietıp közge şalynady; jañağy buyrqana
sarqyrağan özennen būryp äkelıp, auqymdy taqtai naualar arqyly ağyzyp
qoiğan su şyjymdary jäne körınedı. Är jerde şaşyrağan laşyq üiler
mäuelı jemıs baqtaryna kömılıp, ieñbekqor kedeişılık jaiyndağy oiğa
itermeleidı. Al odan äregırekte balyqtyñ qabyrşaqtary sekıldı bırbırıne qabattasa jabysqan döñgelek qyşpen jabylğan qyzyl töbelı
şağyn üiler ūzaq jyldar boiğy ieñbektıñ berekelı nätijesın aiğaqtap
tūrğandai.
Bosağalarynyñ üstıne ırımşık keptıretın kerme ornatyp qoiğan. Qaida
qarasañ da, däl İtaliiädağy siiäqty aula şarbaqtary men üi qorşaularyn
jüzım sabaqtary tūmşalap, japyraqtary malğa jem bolatyn kädımgı
jatağan şegırşın būtalary orap alğan. Keibır jerlerde tabiğattyñ
tälkegımen tömpe-töbeşıkter bır-bırıne mıñgese jaqyndap kelgende,
aralarynda öndırıstık qūrylystarğa da, iegıstıkke de, tıptı laşyq üilerge
de oryn qalmağan. Tek özen ğana, qūldyrağan qūlama sulary sarqyrap,
aspanmen talasqan iekı granit şoqynyñ arasynan jaryp ötıptı. Olardyñ
tas qabyrğalarynan joğary, iekı jağynan antalap, biıktıgı jüz kezge deiın
baratyn qalyñ qarağai men şyrşa, samyrsyn ağaştary ösken. Dınderı
tüp-tüzu bolyp boi tüzegen būl äsem ağaştar, būta japyraqtaryn öz
yñğaiyna qarai türlışe jaiqaltyp, öne boilary mükpen örnektele
aişyqtalyp, joldyñ iekı jağyn tūtasa qorşap alğan; olardyñ ietek
jağyna orala ösken aiuqūlaq, şeten, bürgen, itmūryn sabaqtary öz aldyna
ädıptelıp, qyzyldy-jasyldy är berıp tūr. Sol būtalardyñ balausa jas
iısterı tau gülderınıñ tanaudy şertken aşqyltym jūparymen,
joğarydağy balqarağai, kökterek jäne jasyl şyrşa şaiyrymen aralasa
añqyğanda, adamnyñ basyn ainaldyryp, kökıregın kernegendei.
Joğarydağy jartastardyñ ara-arasynan aqşa būlttar jügırıp, bırese biık
şyñdaryn būldyrata orap alady, bırese olardy qaitadan jarqyrata
jalañaştap körsetedı; iendı bırde jañağy būlttardyñ seldıregen sılemderı
şüikelenıp baryp, jaqpar tastarğa özderı ūrynyp jatady. Tau ışı osylai
sät saiyn qūbylyp, äp-sätte öñın özgertıp bökterı bozara, añğary ağara,
jazyqtağy kök maisa özınıñ tabiği ärımen qūlpyra, qabaqtağy jartas
naizadai üşkırlene ağaş arasynan syğalağan kün säulesınıñ yñğaiymen
ärqaisysy özderınıñ tür-tüsterın san-saqqa jügırtıp oinağanda, osy
körınısterdıñ ūzyn yrğasy dünienıñ bärın jasartyp, jañğyrtyp tūrğan
jyl mezgılınıñ osynau mausymynda ainalany tylsym tynyştyqta
mülgıtıp, tap-taza kök aspandy kün nūrymen tamyljytyp tūr.
Bır sözben aitqanda, būl sondai tamaşa ölke, mūnyñ aty - Frantsiiä!
Jolauşy, ūzyn boily kısı, üstınde kök şūğadan tıgılgen mūntazdai tap-
taza kiımı bar, ierteñgısın, sırä, qylşyq jünın däl sondai qylyp tazartqan,
sauyry jyp-jyltyr attyñ üstınde, kädımgı atty äskerdıñ qart
ofitserınşe, qaqqan qazyqtai bolyp tıp-tık otyr. Tıptı äskeri adamdy
aitpai tanytatyndai, moinynda qara galstugy, qolynda bes sausaqty
küderı qol qaby, belıne bailağan bylğary qūndaqty pistoletterı, ierdıñ
artqy qasyna myqtap bailastyrğan qorjyny bolmağannyñ özınde de, onyñ
ieşnärsenı alañ qylmaityn jaibaraqattyğy, sony anyq añğartqandai
qoñyrqai öñı, säl ğana qarasan dağy bar, bıraq jalpy jamaly tüzu keskını,
şyp-şiraq qimyl-qozğalysy, ötkır köz janary men mañğaz bas bıtımı
osynyñ barlyğy onyñ üi ışılık beibıt tırşılıkke oralğanda da qalmaityn
äskeri maşyqtaryn anyq tanytqandai iedı. Onyñ ornynda basqa adam
bolsa, tauly tabiğattyñ äsem körınısterıne tañ-tamaşa qalğan bolar iedı;
äsırese sol taular Frantsiiänyñ ülken özen añğarlarymen ūştasqan
tūstary onyñ közın qyzyqtyrmai qoimas iedı; bıraq Napoleon soğystary
tūsynda talai ielderge basyp kırgen frantsuz armiiäsynyñ ofitserıne,
ärine, mūndai körınıster tañsyq bolmasa kerek; sondyqtan būl kısı myna
jerlerdegı tabiğat körınısterınıñ aluan türlılıgıne ieşbır tañdanbastan,
jai ğana qyzyqtap kele jatyr.
Sıräğysynda, Napoleon soldattyñ jan düniesındegı tañyrqau sezımın
bırjolata joiyp jıbergen boluy kerek. Sol sebepten de bet-ajarynyñ
myzğymas myğymdyğyna qarap, köldeneñ kısı kım-kımnıñ de bır kezderı ūly
imperatordyñ öz zamanyñda şalqyp ötken jeñımpaz tuy astyndağy sapta
bolğanyñ aina-qatesız añğarar iedı. Jolauşy rasynda da, qazırgı kezde
neken-saiaq kezdesetın, Napoleon joryqtarynyñ barlyğyna qatysa jürıp
aman qalğan, oqqağary bar deitın sarbazdardyñ bırı bolatyn. Söite tūryp,
ömırınde aita qalğandai ierekşe ieşteñe bolğan joq. Kädımgı qatardağy
jauyngerşe qaharmandyqpen soğysty, imperatordan alys-jaqyn jürıp,
kündız-tünı bırdei özınıñ boryşyn adal oryndady, sıltegen qylyşy mült
ketken joq, bıraq qaruyn ieşqaşan bekerge de sıltemeptı. Jağasynda
Qūrmettı legion ordenınıñ belgısı jarqyraidy; onysy da tegın iemes-tı;
öitkenı Mäskeu tübındegı şaiqastan keiın, bükıl polk bolyp, sol küngı
iesten ketpes qyrqysta būl ordenge laiyq adam jalğyz osy kısı dep
tanyğan-dy.
Būl özı ömırde sirek kezdesetın ūstamdy, uiañ mınezdı, jan düniesınde
zäredei jaryqşağy joq, özı jaiynda bıreuge ötınış aitudy özıne qorlyq
sanaityn adamdar qataryna jatady; sondyqtan da bolar, äskeri atağy da
qyzmet ietken jyldaryna qarai zañ boiynşa ğana, tym baiau joğarylap
otyrğan. 1802 jyly leitenant atağyn alğan ol eskadron komandirlıgıne
tek 1829 jyly, mūrty ağarğan kezde ğana jettı; bıraq ömırınıñ mınsız
ötkendıgı sondai, onymen kezdesken ärbır adam, meilı general bolsa da,
oğan ierıksız qūrmet sezımın bıldırer iedı; al ondaidy joğarğy jaqtağylar
keşıre bermeitın. Onyñ iesesıne qarapaiym soldattar, bırı qalmastan, ony
körgende, meiırban ananyñ aldyndağy jas baladai ızet bıldıretın; sebebı
būl olarğa ärı qatal, ärı qaiyrymdy mınez tanytuşy iedı. Mūnyñ özı de ien
aldymen däl solar siiäqty soldat boldy, olardyñ qyzyqty şyjyğy men
şyjyqty qyzyğy bırdei ömırın, kınäly-kınäsyz qylyqtaryn jaqsy
bıletın, soldattarğa ylği "jıgıtter" dep söileitın, joryq üstınde qala
halqynan atqa jem, özderıne azyq alyp jatsa, oğan tyiym salmaityn.
Mūnyñ jeke ömırı qūpiiä küiınde qaldy. Būl, sol kezdegı barlyq
jauyngerler siiäqty, dünienı oq-därınıñ tütını arqyly ğana nemese
imperatordyñ bükıl İeuropağa qarsy jürgızgen soğystarynyñ araarasyndağy sirek bolatyn talas kezeñderınde ğana kördı. Būl üilenu
jaiyn ieske alyp kördı me ieken?
Mūndai sūraqqa ieşkım jauap bere almas iedı. Ärine, bır qaladan bır
qalağa, bır ölkeden bır ölkege tynymsyz auysyp jürgende, polktyñ öz
ışınde nemese sonyñ qūrmetıne ūiymdastyrylğan toi-dumandarda
äielderdıñ mysyn basyp jürgen kezderı boldy, bıraq onyñ anyq-tanyğy
ieşkımge mälım iemes-tı. Ol ieşqaşan sopy bolyp körıngen joq, ieşqandai
jiyn-toidan bas tartqan iemes, polktyñ dästürıne de kır keltırıp körmegen;
al baz bıreuler älde qalai odan mahabbat mäselesı jönınde sūrai qalsa, ol
pälen dep tıs jarmaidy nemese jai qaljyñğa ainaldyryp jıberedı. Keide
bır ofitser toi qyzuy üstınde odan: "Al, sız qalaisyz, Jenesta", - dep
turalap kelse, būl: "Käne, myrzalar, tartyp jıbereiık!" - dep jaltara
jauap qaitarar bolar.
Qysqasy, Per-Jozef Jenesta myrzanyñ bylaişa aitqanda,
jyltyrağy joq özındık bır Baiardynyñ2, boiynda ieşqandai poetikalyq ta,
ieşqandai romantikalyq ta ierekşelık joq, meilınşe qarabaiyr körınetın
kısı iedı. Bükıl boi-basyña qarap tūrsañ däulettı adam tärızdı, al
şyndyğynda bar bailyğy jalaqysy bolğanda, bolaşağy zeinetaqysyna
ğana bailanysty iedı. Bızdıñ eskadron komandirımız, ömırdegı
sätsızdıkterınen täjıribe men saqtyqtyñ tağylymyn alyp şyqqan sauda
salasyndağy kärı kökjaldar sekıldı, alğan jalaqysyn ieş uaqytta tügel
jūmsamai, iekı jyldyñ ailyğyn qorlandyryp qoiğan. Karta oiynyñ
ūnatqan iemes, oiynşylardyñ arasynda bıreu-mıreu ketıp qalsa nemese
keñesşı kerek bola qalsa, būl özıne qatysy joq närsedei aljaiyna otyra
beredı. Artyqqa äuestıgı joq, al qajettıden qalys qalmaidy. Üstındegı
mundirı polkynyñ özge ofitserlerıne qarağanda köpke deiın tozbaityn.
Öitkenı onyñ ortaq däuletınen tuyndağan ūqyptylyğy boiyna ädet bolyp
sıñgen-dı. Osyğan qarap, ony tartpaq sarañ deiın deseñ, dymyn qaldyrmai
kartağa ūtqyzyp jıbergen nemese basqa bır jolmen taqyrğa otyryp qalğan
iesalañ jıgıtke sonşalyqty jomarttyqpen aqşalyğyn iemırene aşyp
jıberetın mınezı bar. Tegınde, ol özı de talai mülkın oiynğa salyp joq
qylğan bolar, äiteuır qaryz beruge qaşanda äzır tūrady; boryşqordy
kınälauğa haqysy joq adamdai, qaryzyñdy qaitar dep ieş uaqytta ieşkımge
ieskertken iemes. Qaraqan jalğyz basty bolyp, polkta ösken ol üşın armiiä
äuletı, polky tuğan üiındei bolyp ketkendıkten, onyñ ünemşıldıgınıñ
sebebın ieşkım dıttep jatqan joq, qaita, jūrt sol üşın qūrmettep, ierteñgı
qartaiğan künınıñ qamy bolar dep iesırkeitın. Jenesta podpolkovnik
därejesın aluğa äzırlenıp jürgen, sondyqtan jūrttyñ bärı: onda
zeinetkerlıkke deiın polkovnik atağyna jetıp alyp, sonsoñ bır jaily
tükpırge ornalasudan basqa maqsat joq şyğar dep oilaityn.
Jas ofitserler ärbır manevrden keiın Jenestany söz qylğanda, ony
uçilişede alğaşqy nagradany alğannan keiın, sony mıse tūtyp, ar
jağynda kädımgı aq boryq bölke nandai tap-taza, bıraq däm-tūzsyz küiınde,
ieş närsege äuestıgı joq, tek öz jūmysyn atqarudy ğana bıletın qaq-soqsyz
momyn qasqalar qataryna jorityn da, al kısı parqyn tanityn sūñğylalar
pıkırı odan özgeşe bolatyn. Ondai tomyryq mınezdı tūiyq adamdardyñ jai
közqarasy nemese ışten bulyğyp şyqqan bır auyz aşy sözınıñ özı ar
jağynda būrqyrap jatqan dauyl bar iekenın añğartar iedı. Sız būl kısınıñ
sabyrly jüzıne qarap tūrsañyz, ışınde qazandai qainağan sezımderın
küşpen buyp, jüregınıñ tereñ tükpırıne jasyra bıletın qabıletın tüsıner
iedıñız, al ondai öner oñaiğa tüspeidı, tek soğystyñ qauıp-qaterı men
kezdeisoq oqiğalaryna des bermeitın tözımdılıkpen qalyptasady. Bırde
polkke jañadan kelgen jas jıgıt, özı Frantsiiänyñ bır nänınıñ balasy
bolatyn, Jenesta jaiynda bılgışsıp tūryp: "odan keremettei müläiım
sviaşennik nemese dünie jüzındegı ieñ adal dükenşı şyğar iedı", - demesı
bar ma.
– Jäne ieşkımge jaramsaqtana bılmeitın markiz degendı qosyp
qoiyñyz,– dedı jañağy sözdı iestıp qalğan Jenesta bılgışsıngen böspe
baidy oqty közımen atyp tūryp. Otyrğandar qarqyldap külıp jıberdı:
leitenanttyñ äkesı, äigılı alaiaq, qai ökımetke bolsa da jağa bıletın, tıptı
memlekettık töñkerıster kezınde de qalqyp betke şyğa keletın adam iedı,
balasy özıne ūqsap tuypty. Frantsuz armiiäsynda Jenesta siiäqty adamdar
da kezdesedı: ıs üstınde olar ūly bolyp körınedı, al odan keiın nağyz
qoidan qoñyrdyñ özı, ataq-dañqqa ūmtylmaidy, qauıp-qaterdı oilamaidy;
ondailar adam tabiğatynyñ mümkındıgınen älde qaida jiı kezdesedı.
Alaida Jenestany mınsız adam dep oilasañyz, sız qateleser iedıñız. Ol
küdıkşıl, şyrt ietpe kısı, talasqanda jeñıstık bermeidı, ylği da özınıkın
dūrys dep özeureidı, tıptı qateleskenın de moiyndamaidy, al iendı bylyqşylyqtary basynan asady. Soldat qyzmetınen süiegıne sıñıp qalğany
küştı ışkılıkke qūmarlyğy. Saltanatty jağdaida kietın kiımderı men
barlyq belgı-nysandaryn tağyp otyrğan kezderde ol üstel basynan
mañğazdanyp, qalyñ oiğa batqandai baptana täkapparsyp tūrar iedı.
Joğarğy qauymnyñ jol-joralary men sypaiylyq zañdaryña bırsydyrğy
jetık, solardy äskeri yjdahatpen oryndaudy myzğymas nūsqaudai berık
ūstaidy, tabiği aqyl-parasat pen iestiiärlyq jön-jobadan da qūr alaqan
iemes, äskeri taktika men strategiiä, at üstınde semserlesu qağidalary jäne
mal därıgerlıgı ısınıñ jai-japsary jönınen jap-jaqsy habardar, al bıraq
solardyñ iesesıne jalpy bılım jağy tıptı jadağai iedı. Onyñ şala-pūla
iesınde qalğany Tsezardyñ älde konsul, älde Rim imperatory bolğandyğy;
Aleksandr älde grek, älde makedoniiälyq: bır täuırı sol ataq-därejelerdıñ
qaisysyna bolsa da dausyz köne ketetın. Ol otyrğan jerde tarihi nemese
ğylymi taqyrypqa äñgıme bola qalsa, ol jeñıl ğana ızet bıldırıp, bas
izeumen şekteletın; qūddy bır pandyqtyñ biıgıne şyğyp alğan tereñ oily
ğūlamadan kem iemes-tı.
1809 jyly 13 mamyr künı Napoleon Venany alğan frantsuz äskerıne
arnap ündeu jazğan; sol ündeude: "Avstriiänyñ bekzadalary Medeiäğa ūqsap,
özderınıñ balalaryn öz qoldarymen tūnşyqtyrdy", - deitın sözder
bolatyn; jaña ğana kapitan şenın alğan Jenesta özınıñ märtebelı äskeri
atağyna daq tüsırgısı kelmegendıkten, Medeiä degennıñ kım iekenın sūrai
almapty. Napoleonnyñ danyşpandyğyna süiengen ol imperatordy
frantsuz äskerı men Avstriiänyñ sarai adamdaryna arnağan ündeuınde tek
resmi tılde ğana söileidı degen senımmen Medeiäny äldeqandai bır jeñıl
jürıstı ertsgertsoginia bolar dep oilap qalğan. Sondyqtan ündeude aty
atalğan Medeiänyñ äskeri önerge bır qatysy bar bolar dep ūqqan ol
mademuazel Rakurdyñ "Medeiäny" qaitadan sahnağa şyğarğanyna deiın
osy oidan qaitpağan. Kapitan jarnamany oqyğannan keiın, män-jaidy
körşılerınen sūrap bılıp, iendı ataqty aktrisany mifologiiälyq keiıpker
rölınde körmek bolyp, däl sol keşte Frantsuz komediiäsyna attanğan ieken.
Alaida, qatardağy soldat kezınde oqyp, jazyp, sanap üirengen, söitıp
sauatyn aşuğa tabandylyğy jetken ol, kapitan bolğannan keiın, älbette,
özınıñ bılımın jetıldırumen şūğyldanuy qajet iekenın tüsıngen. Sondyqtan
ol roman atauly men jaña kıtaptardy qūnyğa oqyp, solardan alğan azynaulaq bılımdı şeber paidalandy. Özınıñ ūstazdaryna rizaşylyq
bıldırgende, tıptı Pigo-Lebrendı3 qorğauğa deiın baryp, onyñ ieñbekterın
öte tağylymdy dep, al özın ülken psiholog dep bağalauğa deiın barğan.
Saqtyğy men jai tırlıktegı aqyl-parasaty arqasynda ömırde bırde-bır
ağat qadam jasap körmegen osynau ofitser Grenoblden iendı ğana şyğyp
grand-Şartrezge qarai jol tartyp kele jatqan; sol üşın aldyn-ala polk
komandirınen bır aptalyq demalys sūrap alğan. Toqtausyz ūzaq jürermın
dep oilamağan, bıraq kezdesken şarualardyñ sılteuımen joldan köp adasyp
jürdı de, aqyrynda bır jerden at şaldyryp, tyñaiyp almaq, sodan keiın
ğana saparyn jalğastyrmaq boldy. Qazırgı qyzu nauqan kezınde üi bikesın
kezdestıre qoiu kiyn bolar dese de, ol ainalasy tört būryştala
şarşylanğan qauymğa tiıstı alañnyñ ortasynda japyraiğan, söitse de
kez kelgen jolauşynyñ aldynan aşyq tūrğan laşyqtardyñ bırınıñ
aldyna kelıp, at basyn tıredı. Qauymnyñ ielıgındegı būl jer topyrağy
äbden taqyrlanyp, betkı qabaty tap-taza sypyrylğan ieken; är tūsta kön
tögetın şūqyrlar körınedı. Qabyrğalary jarylyp ketken laşyq üilerdı
ainala rauşan gülderı men şyrmauyq aralas şalğyn şöp ösken. İekı
jerkepenıñ arasynda qurap qalğan bır tūp qaraqattyñ quraiyna ieskı
şüberekter jaiuly tūr. Bır qūşaq saban üstınde şaljaiyp şoşqanyñ
qabany jatyr; Jenestanyñ alğaş körgen tırı jändıgı osy boldy. At
tuiağynyñ tyqyryn iestıgen saryq qaban bır qors ietıp, tūmsyğyn köterdı de,
ülken qara mysyqty ürkıtıp jıberdı. Töbesıne bır buda şöptı qondyryp
alğan şaruanyñ jas qyzy körındı, soñynan üstıbastary jalba-jūlba tört
bala ierıp keledı, bärınıñ de qimyldary pysyq, özderı u-şu, közderı jaltjūlt, öñderı äp-äsem, künge küigen, perıştege ielıktegen perınıñ tentek
balalary dersıñ.
Künnıñ közı şaqyraiyp tūr, sondyqtan bolsa kerek, aua da, myna
jerkepeler de, köñ üiındılerı de, mynau ürpekbas balalar da bır türlı
tazaryp, türlenıp körınetın siiäqty. Jolauşy bır saptyaiaq süt bolmas pa
ieken dep sūrady. Qyz jauap berudıñ ornyna qarlyqqan dausymen älde
kımge ün qatty. Laşyqtyñ tabaldyryğynan jasamys äiel körındı; qyz
qolymen kempırdı nūsqady da, özı mal qorağa kırıp kettı; Jenesta soğan
qarai jaqyndady, ainalasyn qorşap alğan balalardy basyp ketpesın dep,
atynyñ basyn tarta ūstağan. Ol jañağy ötınışın qaitalap aityp iedı, äiel
ada-küde bas tartty: mai būlğaiyn dep jinap otyrğan sütınıñ qaimağyn
kım būza qoisyn! Oğan jauap retınde ofitser būl şyğyndy tiısınşe öteuge
uäde berdı de, atyn qaqpanyñ aldyndağy baranğa bailai salyp, laşyqtyñ
ışıne kırdı. Bikenıñ tört balasynyñ türlerıne qarağanda, jastary bırdei
siiäqty; būl äntek oqiğa jolauşyny tañ-tamaşa qaldyrdy. Şarua äieldıñ
besınşı ūly jäne bar ieken, ietegıne jabysyp sol jür; şidigen ap-aryq
şıltıkke köbırek kütım kerek iekenı körınıp tūr, demek, şeşesı mūny
özgelerden älde qaida jaqyn tartatyny da belgılı siiäqty.
Jenesta ot jağylmağan biık qazandyqtyñ qasyna jailasqan, onyñ
joğary jağyndağy sörede älemış gipsten jasalğan kışkentai müsın tūr:
qolynda kötergen säbi bar Aisa. Tamaşa iemeurın! Laşyqtyñ iedenı
balşyq, iejelgı zamandağy ieskı ädıspen tyğyzdalğan; tazalap sypyryp
qoiğanyña qaramastan, är jerı köpsyp ketken; kädımgı apelsinnıñ
qabyrşağyndai kedır-būdyr. Qazandyqtyñ qasynda ağaş şärkei ılulı tūr,
ışıne toltyra tüz salyp qoiypty; tömende taba men qazan körınedı.
Syrtqy iesıkke qarama-qarsy kereuet tūr, tūsyna toqyma örnektı kerme
ūstalğan. Baltalap qoldan ıstelgen üş aiaqty jaidaq oryndyqtar, nan
sauyt, su quiatyn ülken ağaş kübı, şelek, süt quiatyn qyş qūtylar, taqtai
sörenıñ üstınde jıp iıretın qondyrğy, ırımşık jaiatyn bırneşe toqyma
jaima, qaraiyp ketken qabyrğalar, qūrt tesken iesık, onyñ joğarğy
jağynda kışkentai temır torly közäinek mıneki laşyq üidıñ ışkı körınısı
osy.
İendı bıraz zerıgıp, jer iedendı qamşymen ūrğylap otyrğan ofitserdıñ
köz aldynda bolğan mynadai bır qyzyq oqiğany baiandaiyq. Kempır sary
qotyr şyqqan ierketaiyn iertıp, jerqoimanyñ iesıgınen tömen tüsıp ketken
kezde, jañağy tört bala ofitserdı tañyrqap bolğannan keiın, aulada jatqan
saryq şoşqany qualai bastady. Būryn balalar jai oiyn qylyp jüretın
baiğūs januar laşyqtyñ tabaldyryğyna taqai beruı mūñ ieken, balalar
oğan jabyla ketıp, jan-jaqtan jūmyryqtarymen tömpeştıñ astyna aldy.
Saryq tompañdai qaşa jöneldı. Jaudy solai quyp tastağannan keiın
balaqailar şolannyñ iesıgın şabuylğa aldy; auzynyñ bosap tūrğan ılgegı
op-oñai ağytylyp kettı de, iendı olar jemıs qoimasyna qarai lap berdı;
osyğan qyzyqtap qarap otyrğan Jenesta bır kezde balalardyñ kepken
ierıkke antalap jatqanyñ kördı. Sol kezde qatqan köndei qūrysyp qalğan
kempır qonaqqa dep bır qūmyra süttı köterıp üige kıre bergen.
– Äi, oñbağandar-ai! - dep baj iete qaldy ol.
Kempır balalardyñ bırınen soñ bırın şolannan jetektep şyğara
bastady, bıraq qoldaryndağy örıkke tigen joq, tek özınıñ asyl qazynasy
tūrğan qoimanyñ iesıgın myqtañqyrap bekıttı.
– Tüu, tüu, balaqailar-ai, aqyldy bolsañdarşy. Bağyp jürmeseñ,
būlar barlyq örıktı bır-aq jep bıtırer. Sondai jügırmekter iemes pe! - dep
bır qoidy da, Jenestağa qarady.
Äiel jaidaq oryndyqqa kelıp otyrdy da, sary qotyr balany özıne
qarai jaqyndata tartyp, ierekşe bır analyq ieptılıkpen şaşyn sulap,
sonsoñ tarai bastady. Al ana törteuı, mūryndarynan soralary aqqan, betauyzdary saltaq-saltaq, bıraq densaulyqtary balğadai, bıreuı qabyrğağa,
bıreuı kereuetke, bıreuı narğa süienıp, ün-tünsız örıkterın jep tūr,
közderınıñ astymen beitanys adamğa qulana qarap qoiady.
– Būl balalar sızdıkı me? - dep sūrady ofitser kempırden.
– Ğapulyq ötınemın, taqsyr, jetımhananıkı. Ärqaisysy üşın mağan
aiyna üş frank jäne bır qadaq sabyn tölep tūrady.
– Ne deseñız de, bäibışe, būlar sızge, söz joq, iekı iese qymbatqa
şyğatyn bolar.
– Bızge Benasi myrza da osyny aitady, bıraq ta osy bağağa basqalar da
alyp jatqanda, bız qalai qūr qalaiyq. Balalardy alu op-oñai deisız be?
Äuelı talai tabaldyryqty tozdyrasyñ. Nege deseñız, bızdıñ olarğa beretın
sütımız tegınge tüsedı, öitkenı bız oğan ieşqandai şyğyn şyğarmaimyz. Al
iendı üş frank degenıñız, myrza, qyp-qyzyl aqşa. Mıneki, sonda on bes
frankıñız äueden jauğan bolyp şyğa keledı, al bes qadaq sabynyñyz
mūnyñ syrtynda jatyr. Al bızdıñ jerde künıne on su4 tabudyñ özı
qanşalyqty qiyndyqqa tüsedı deseñızşı!
– Sızdıñ öz jerıñız bar ma? - dep sūrady Jenesta.
– Joq, taqsyr. Marqūmnyñ tırı kezınde jer bar iedı, ol ölgennen soñ
joqşylyq basyp kettı de, satyp jıberuge tura keldı.
– Sonda deimın-au, boryşqa kilıkpei, jyldyñ aiağyna deiın qalai
şyğasyz? - dep Jenesta tañğaldy. - Sız jañağy aqşağa balalardyñ kırqoñyn juasyz, olardy asyraisyz, kütımı jäne bar.
– Jönı solai-aq, jaqsy myrza, - dep äiel de qostap jatyr, sary
qotyrly säbidıñ basyn tarap otyryp. - Jyl aiağyna deiın qaryzsyz
bolmaidy. Sonsoñ, özıñız körıp otyrsyz, qūdai da jar bolady. İekı siyrym
bar. Jazdygünı, oraq kezınde, qyzymyz iekeumız masaq teremız, qysta
ormannan şırındı ağaş tasimyz, keşkılık jün iıremız.Tek äiteuır ötken
jylğydai qystan qūdai saqtasyn de. Diırmenşıden ün alamyn dep jetpıs
bes frank boryşty boldym. Bır täuırı, diırmenşınıñ özı - Benasi
myrzanyñ jalgerı... Kedeidıñ şyn janaşyry dep äne sol Benasi myrzany
ait! - Ol älı qaryzymdy qaitar dep ieşkımnen talap ietken iemes, bızden de
talap iete qoimas. Qazır bır siyr būzaulady, oralymğa kelu oñaiyraq
bolar.
Meiırımımen janaşyrlyqty osy şarua kempırden körıp otyrğan tört
jetımek örıkterın jep bolğan. Ögei şeşelerı ofitserden közın almai
äñgımelesıp otyrğanda, balalary qazdai tızılıp, jüzımı bar şolannyñ
iesıgın tağy bır būzyp kıruge yñğailanğan. Tättıge qūmartqan balalyq
näpsınıñ itermeleuı ğoi. Bıraq frantsuz soldattaryna ūqsap basaköktemeidı, nemıster sekıldı jymysqylap barady.
– Jügırmekterdı qaraşy äne! Qoiasyñdar ma sender, joq pa?
Kempır ornynan türegelıp baryp, ışındegı ieñ boi şañyn ūstap aldy da,
alaqanymen bır salyp, iesıkten ärı qarai iterıp jıberdı; bala qynq ietken
joq, basqalary da jym boldy.
– Sızge qiyn-aq ieken!
– Joq, taqsyr, būlar älı jas qoi: örıktı körgen soñ qyzyğyp
tūrğandary da. Qaramasañ jep-jep küptı bolyp qalady.
– Jaqsy köresız be özderın?
Osy sözderdı iestıgende, kempır basyn köterıp aldy da, ofitserge
mysqyldy közben bır qarap jauap qatty:
– Jaqsy körmegende şe? Üşeuın ösırıp qaitardym, - dep tağy bır
kürsındı, menıñ qolymda olar alty jasqa deiın ğana bolady.
– Öz balalaryñyz bar ma?
– Bärın de jerge berdım.
– Özıñız qanşağa keldıñız? - dep sūrady Jenesta jañağy saualyn juypşaiğan bolyp.
– Otyz segızdemın, taqsyr. Aldymyzdağy İvan künınde küieuımnıñ
qaitqanyña iekı jyl bolady.
Äiel, aqyr-soñynda, sary qotyrly säbidı kiındırıp iedı, balaqan soğan
masattanğandai, qabağyn tüiıp ierkelık bıldırdı.
– Myna äieldıñ bar ömırı - jankeştılık pen qybyr-jybyr ieñbek ieken, dep oilady Jenesta.
Aisa paiğambar düniege kelgen mekendei osy şañyraqtyñ astynda
äiel baiğūs qyñq dep qynjylmai, asa auyr analyq mındetterın atqaryp
jür. Taskereñ meñıreulık astynda qandai jürekter kömılıp qalğan! Qandai
bailyq jäne qandai qaiyrşylyq! Ağaş şärkei kigen ūlylyq pen ieskıqūsqyğa orauly ınjıldıñ qadırın özgeden görı soldat jaqsy bağalaidy. Kei
jerlerde äulielık sözder jazylğan kıtaptardy mauytyğa, jıbekke, atlasqa
oralyp tüptelgen küiınde, neşe türlı tüsınık, anyqtama, qosymşalarymen
qosa-qabat kezdestıresıñ, al myna jerde sol äulielık sözderdıñ nağyz töl
ruhy beinelengen. Aisanyñ adam bolğany sekıldı, tastandy balalarğa ana
bolğan, sonsoñ masaq terıp, azap tartqan, qaryzğa batyp, özın nesıbeden
aiyrğan; sol analyq boryşyn oryndau jolynda qaiyrşylyq ömır keşıp
jürgenın moiyndağysy kelmeitın myna äielge qarap tūryp, qūdaidyñ
qūdıret küşıne qalai senbessıñ. Būl äieldı körgende, myna jalğan düniege
ızgılık taratyp jüretın jandar men kök jüzın meken ietken ruhtardyñ
arasynda älde qandai bır tuystyq bailanys bar iekenın moiyndamasqa
bolmas iedı; sol sebepten de ofitser oğan qarap tūryp tañdana bas
şaiqağan.
– Nemene, Benasi myrza jaqsy därıger me? - dep sūrady ol aqyrynda.
– Onşasyn bılmedım, taqsyr, bıraq äiteuır kedeilerdı tegın iemdeidı.
– İe, onda täuır adam boldy, - dedı Jenesta oilanyp tūryp.
– Täuır bolğanda qandai, taqsyr! Mūndağy jūrttyñ bärı de ierteñdı-keş
onyñ iesımın dūğağa qosyp otyratyny tegın iemes.
– Mynau sızge, anasy, - dep, Jenesta bırneşe maida aqşa ūsyndy. Al
mynau balalarğa, -dep tağy bır ekiu qosty. - Benasi myrzanyñ üiı alys pa?
- atyna mıne bergende ol osylai dep tağy sūrady.
– Joq-ä, ol ne degenıñız, köp bolsa bır le5 şyğar.
Ofitser älı de kemınde iekı le jüretın bolarmyn degen senımmen ketken.
Alaida köp keşıkpei ağaş arasynan şetkerı üiler qarañdap közge şalyna
bastady da, sonsoñ üşkır şoşaq töbelı şırkeudıñ ainalasynda
jypyrlağan derevnia üilerı aiqyn körındı, şatyrdyñ şiferın töbenıñ
būryş-būryşyna şegendep bekıtken qañyltyr jolaqtary künge
şağylysyp jarq-jūrq ietedı. Äldeqandai özındık bır ierekşelıgı bar
osyndai üi töbelerı Savoiiada jiı kezdesuşı iedı, sırä, sonyñ şekarasy da
taiau bolsa kerek. Añğar aumağy būl jerde keñeie tüsıptı. Şağyn ğana
alqapta, özen boiyn jağalai şaşyrap jatqan uiadai üiler jaqsylap
öñdelgen öñırdıñ sänın keltırıp-aqtūr, ainalanyñ bärın qorşağan tau, tıptı
būl jerden jol tauyp şyğyp ketuıñ de qiyn siiäqty. Qyrattyñ oñtüstık
ietegınde jaiylyp jatqan selennıñ şet jağyndağy şegırşın alleiäsyna
jete bergende, Jenesta atynyñ basyn tartyp, bır top baladan Benasidıñ
üiın sūrastyrğan. Balalar äuelı bır-bırıne qarasyp, odan keiın beitanys
kısını közderımen tıntıp şyqty, bala degennıñ bır närsenı alğaş körgende
osylai qaraityn ädetı ğoi: qarañyzşy, ärqaisysynyñ özınde qanşama
tañdanys, qandailyq or aluan oi bar! Sälden keiın özgelerden pysyqtau
jalañaiaq bala, ötkır közderı oinaqşyp, balağa tän mınezben, ofitserdıñ
sözın sol küiınşe qaitalap:
— Benasi myrzanyñ üiı deisız be, taqsyr? dedı. — Sonsoñ sözın
jalğastyrdy:— Men iertıp baraiyn.
Ol attyñ aldyna tüsıp alyp jürıp kettı; jolauşyğa jol körsetkendı
maqtanyş kördı me, älde balanyñ ielgezektıgı me, älde bälkım, bala jastağy
qoldy-aiaqtylyqqa jan-tänımen qūmar keletın ädetke baqty ma, kım bılsın.
Jenesta selennıñ bas köşesımen jürıp keledı, tastaqty, būralañy köp, iekı
jaqtyñ üilerı ientelep tūrğan köşe, ärkım öz üiın qalai bolsa solai
tūrğyza salğany körınıp tūr. Myna jerde peşı bar qosalqy qūrylys tura
joldyñ ortasyna şyğyp ketken; äne bır şoşaq töbelı üişıktıñ büiırı
kese-köldeneñdep, joldy bırjola jauyp tastai jazdağan; al odan
äregırekte taudan aqqan jylğa ony jyrymdap oiyp ketken. Jenestanyñ
közıne tüsken üilerdıñ bırqatary töbesın qarauytqan jūqa taqtaimen,
köpşılıgı sabanmen, iendı bırazy qyşpen japqan; al qalğan jetı-segızı
şifer töbelı, ärine, olar kiurenıñ, aralyq sudianyñ jäne jergılıktı
baişıkeşterdıñ mekenı bolsa kerek. Būl jer nağyz meñıreu tükpır ieken;
derevnia qūddy dünienıñ ieñ şetınde tūrğandai, ieşkımmen bailanysy joq,
bärıne jat körınetın bırdeñe sekıldı; onyñ tūrğyndary da äleumettık
qozğalys ataulydan syrt qalğan, onymen tek bolmaşy tındermen, tek
salyq jinauşy arqyly ğana jalğasqan jandar sekıldı körınedı.
Jenesta tağy bırneşe qadam jürgende, derevniadan joğaryraq taudyñ
üstınen ötetın keñ
köşenı kördı. Şamasy, derevnia ieskı, jaña bolyp iekıge bölınetın tärızdı.
Rasynda da, ofitser atynyñ tızgınıñ tartynqyrap ūstağan kezde, jıñışke
qalystyñ ar jağynda ırgesın
myqtap qalağan üiler körındı; töbelerı şetınen jarqyrap, ieskı
derevnianyñ üstınen qaraidy. Sol jaña üilerden, jağalai jas ağaştar
otyrğyzylğan köşelerden än iestıldı Būl qol öner käsıbımen ainalysatyn
adamdardyñ jūmys üstınde qosylyp aitatyn öleñı; soğan ılese
şeberhanalardyñ bır-bırıne ūlasqan u-şuy jettı; Būl stanoktardyñ
qūmyqqan yzyñy, türpı iegeudıñ şiqyly, balğalardyñ tarsyly. Jolauşy
üilerdıñ mūrjasynan şyqqan seldır tütındı, sonsoñ odan görı qoiuyraq
arbaşylardyñ, temırşılerdıñ, ūstalardyñ körıgınen būrqyrağan budaqbudaq ysty körıp keledı. Jolbasşy balağa iergen boiymen derevniadan
jürıp ötkende, Jenesta är jerde bytyrağan fermalarğa, jaqsylap
öñdelgen iegındıkke, qatar tızılgen iekpe ağaştarğa qysqasy, jer
qyrtysynyñ qalyñ qabatynda tyğylyp qalğan Bri tärızdı bır müiıske tap
boldy; bır qarağanda, jaña selen men ony qorşağan taulardyñ arasynda
osyndai müiıs bolady dep oilauğa äste de qisyny joq siiäqty. Osy tūsqa
kelgende balaqai toqtai qalyp:
– Mıneki onyñ üiı, - dedı.
Ofitser atynan sekırıp tüstı de, şylbyryn bılegıne sılke tastai salyp,
ieñbektıñ qai türıne de aqy tölenuı kerek qoi degen oimen, qaltasynan
bırneşe su ūsaq aqşa alyp, balaqanğa ūsyndy; bala tañdanğannan közın
baqyraityp tūryp aqşany aldy da, rahmet aitpastan, iendı ne bolar ieken
degendei, añyryp tūryp qaldy.