Батыс философиясының жаңа тарихы, Антика философиясы - 15

шектері туралы көп нəрселерге үйретеді. Түрлі түсініктер барлық келешек
философия отанының бөлігіне айналды. Білім тек ақиқат көзі болуы керек,
білім қандай да бір тəжірибеден, қандай да бір уəжден немесе басқа да
көздерден белгілі бір қолдау тапса ғана білім болады. Тек кейінгі кезеңдерде
басқа ұстанымға ауысу мүмкіндігі болған сəттерді есептемегенде, білімнен
үміті бар адам батыл болуы керек.
Алайда антикалық эпистемология бір-бірімен байланысты, бiрақ екі түрлі
қате пікірге орай түсінбестікке ұрынды. Ол қателіктер «барлық білім ақиқат
болуы керек» дегенде ақиқаттың өзін дұрыс түсінбегеннен туындап отыр.
Сондай қате пікірдің бірі Аристотельге дейінгі классикалық
эпистемологияны ығыр еткен еді. Ал кейінгі адасулар эллиндік жəне
империялық эпистемологияның соңына түсіп алды.
Бірінші адасушылық, «білімнің бəрі ақиқат болуы керек» деген екі əдіспен
түсіндірілуі мүмкін:
(1) Міндетті түрде, егер р белгілі болса, онда рақиқат
немесе
(2) Егер р белгілі болса, онда р міндетті түрде ақиқат.
(1) Ақиқат, бірақ (2) дұрыс емес. Міндетті ақиқат саналатын нəрсе: «егер мен
сенің отырғаныңды білсем, себебі сен отырсың, ал егер мен сенің
отырғаныңды білсем де, бұл міндетті ақиқат емес, өйткені сен кез келген
сəтте тұрып кетуің мүмкін» дегенді де аңғартады. Платон мен Аристотель
(2)-ні (1)-ден ажырату мүмкін емес деуден танған жоқ. Білім мен ақиқат
арасындағы тиісті байланысты ескере отырып, олар, шамасы, «не қажетті
болса, соны білуге болады» деп есептеген. (2)-ні қабылдаудан мəңгі жəне
өзгермейтін идеялар теориясы қалыптасады жəне аристотельдік ғылымның
мүмкін емес идеалы шығады.
Егер білім саналатын нəрсе ақиқат болса, онда білім ешқашан қателеспейтін
қабілетті жүзеге асыру болып көрінуі мүмкін. Эллиндік уақыттағы
қателіктің енген формасы осы болды. Платон жəне Аристотельмен
салыстырғанда, эпикурлықтар мен стоиктер тек мəңгі ақиқаттар туралы
білімді ғана емес, «Дион қазір келе жатыр» деген сияқты тұрмыстық
кездейсоқ жағдаяттар туралы білімді де қолдауға дайын. Бірақ, олардың
айтуынша, егер бізде сезім немесе сана арқылы мінсіз əрекет ете алатын
қабілет болғанда ғана бұл мүмкін. Бұл эллиндік адасушылық - классикалық
қателіктің айнада шағылысқан бейнесі ғана. Мейлі, F белгілі бір
қабілеттілікті білдірсін. Ондайда дұрыс болатыны:
Егер Fp-ны білсе, онда F қателеседі деу мүмкін емес.
Бірақ бұл – бұрынғының өзі емес, бірақ дұрыс та емес нəрсе.
Егер Fp-ны білсе, онда F-тің қателесуі мүмкін емес.
Өзінің классикалық жəне эллиндік нұсқаларында эпистемологиялық
адасушылық шұбатылған көлеңкесімен философия тарихын тұмшалады.
V TAPAУ
Бəрі қалай болады: Физика
Өткен тарауларда Фалестен бастап Платонға дейінгі грек ойшылдарының
біз тіршілік ететін ғарыштың құрылымы туралы күрделі бейне жасағанын
көрдік. Тарихилығы жағынан орасан зор қызығушылық туындатса да,
олардың физикалық теориялары ғылыми даму барысында ауыстырылды
жəне олардың біздің əлем туралы білімімізге қосар жаңалығы жоқ. Мұны
Аристотельдің əлем туралы пайымдауларына қатысты да айтуға болады.
Бірақ физикалық жорамалдарға қосымша, Аристотель өзінің алдындағы
басқа философтармен салыстырғанда, түрлі құбылыстардың физикалық
түсіндірмесіне негіз болған басты тұжырымдамаларға философиялық
зерттеу жүргізді. Оның физикалық философиясы, өзінің физикалық жүйесі
сияқты емес, үнемі қызығушылық туындататын деректерге толы.
Аристотельдің екінші категориясы – сан категориясы, ол «қаншалықты
үлкен?» деген сұраққа жауап береді. Ал Аристотельдің жауаптарында
келтірілетіні – «ұзындығы төрт фут», «биіктігі алты фут» (Cat. 4. 1628). Ол
мөлшердің екі түрі болады: дискретті жəне континуумды. Дискретті мөлшер
– мысалы, мың адамнан тұратын əскери қол (cf. Metaph. A 13. 10207);
континуумды мөлшерге мысал ретінде сызықтарды, заттардың беттерін,
денелерді, уақыт пен орынды алуға болады (Cat. 6. 4520 ff.). Аристотельдің
континуумды жəне континуумдық мөлшерді түсіндіруі – оның физикалық
философиясының негізі, сондықтан осы бөлімнің бірінші тарауы осы
таҚырыпқа арналады.
Континуум
Аристотель «Физиканың» 6-кітабының басында сандық элементтер
арасындағы түрлі қатынастарды көрсету үшін үш терминді енгізеді: олар
бірізді (ephexes), аралас (һата) жəне үздіксіз (syneches). Екі элемент, егер
олардың арасында өздері сияқты нəрседен басқа ештеңе жоқ болса, бірізді
болады. Демек, Аристотельдің пікірінше, архипелагтағы екі аралдың
арасында тек теңіз ғана болса, олар бірізділікке жатады; егер күн мен күннің
арасында бір түн өтіп, екі күнді əрі жалғастырып, əрі бөліп тұрса, оларды
аралас дейміз; егер арасында бір ғана шекара болса, ондай объектілер
үздіксіз делінеді (231918-25). Ол бұл анықтамаларды «континуум
бөлінбейтін атомдардан тұрмайды» деген тұжырымды дəлелдеудің дəйегі
есебінде келтіреді.
Мысалы, сызық үлкендігі, өлшемі жоқ нүктелерден құрала алмайды.
Өйткені нүктенің бөліктері жоқ, оның өзінен өзге шекарасы жоқ, сондықтан
екі нүкте аралас та, үздіксіз де бола алмайды. Егер сіз нүктенің шекарасы
өзіне-өзі сəйкес келеді десеңіз, онда континуумда тұрған екі нүкте бір нүкте
болып саналады. Сонымен бірге нүктелер бір-бірімен бірізді де бола
алмайды, үздіксіз сызықтың бойындағы кез келген екі нүктенің ортасында
біз сол сызықтың бойынан басқа да нүктелерді таба аламыз (231-29-615).
«Осындай уəждер, – дейді Аристотель, – кеңістік шамасына, yaҚытқа жəне
қозғалысқа жатады: үшеуі де – біртекті континуум. Уақыт бөлінбейтін
сəттерден тұрмайды, өйткені оның кез келген екі тұрлауының арасында
қашанда уақыттың кезеңі бар жəне шын мəнінде қозғалыстың атомдары
тыныштық сəті болып шығады».
Санның немесе шаманың нақты ерекшелігі бөлінгіштік екені күмəнсіз
нəрсе. Сондықтан «Метафизикада» Аристотельдің философиялық
терминдер лексиконында А (10207) осылай қолданылған: «Біз «сан» деп
əрқайсысы жеке бірлік бола алатын, екі немесе одан да көп құрамдас
бөліктерге бөлінетін нəрселердің бəрін айтамыз». Кейіннен біз «өзіндік
индивидуум саналатын» нəрсені зерттейміз.
Сонымен, нүктелер немесе сəттер бөлінбейтіндіктен, оларда ауқым жоқ,
нөлдік мөлшерінде болған соң, қанша қайталана берсе де, қандай да бір
шамаға қосыла алмайды. Сондықтан біз үздіксіз сандар бөлінбейтін
нəрселерден тұрмайды деген қорытындыға басқа жолмен келеміз. Егер
шама тек басқа шамаларға бөлінсе жəне əр шама бөлінуге тиіс болса, онда
бұл əр шама шексіз бөлiне алады дегенді білдіреді.
Аристотельдің шексіз бөлінгіштік ұғымын түсіну оңай емес жəне ол мұның
оңай емес екенін жақсы білген. «Пайда болу жəне жойылу туралы»
еңбегінде ол өз тезисіне мұқият тексерілген біраз қарсы пікір білдіреді жəне
сол ойлар Демокритті атомизм идеясын қолдауға алып келді деп
жорамалдайды. Оның дəлелі мынадай:
Егер материя үздіксіз бөлінсе жəне одан əрі де бөліне беретін болса, онда
мұндай пайымда ешқандай байланыссыздық болмайды. Осындай
бөлулердің нəтижесінде алынған бөлшек қаншалықты үлкен болады? Егер
олар жалпы қандай да бір шамаға ие болса, онда шексіз бөлінгіштік
болжамына сəйкес оларды одан əрі бөлуге болар еді, сондықтан олар
геометриялық нүкте секілді қайтадан кеңімейтін бөлшектер болуы тиіс. Ал
бөліне алатын нəрсенің бəрін қайтадан жинауға да болады: егер біз бөренені
қиқымға айналатындай бөліктерге бөлсек, онда оларды сол бұрынғы
бөрененің көлеміне келтіріп қайтадан құрастыра аламыз. Егер біздің
фрагментіміздің мөлшері жоқ болса, онда ол басында біз бастаған
материяның кесегіне дейін қалай кеңи алады? Материя қарапайым
геометриялық нүктелерден құралмайды, тіпті солардың шексіз сандар
тізбегінен де тұрмайды. Сондықтан біз бөлшектену аяқталады жəне мүмкін
деген ең кішкене фрагменттің өзіндік өлшемі мен формасы болуы керек
деген қорытынды жасауымыз керек (1. 2. 316°14-31713).
Аристотель бірнеше жерде осы қиындыққа жауап беруге кіріспек болды
(Ph. 3. 6. 206°18-25; 7. 207°14). «Шексіздікке дейін бөлінгіштік дегеніміз, дейді ол, - «шексіз көп бөліктерге бөліне алатын» дегенді емес, «үздіксіз,
шексіз бөлінетін» дегенді білдіреді». Əйтсе де шама қаншалықты жиі
бөлінгенімен, оны қашанда одан əрі бөлуге болады. «Ол шексіз бөлінеді»
дегеніміз, «бөлінгіштіктің шегі жоқ» деген мағынаны береді. Континуумның
шексіз көп саннан тұратын бөліктері жоқ. Шындығында, Аристотель шексіз
сан идеясын қисынсыз деп есептеді. Шексіздік, оның ойынша, тек əлеуетті
бола алады (3.6. 206-18).
Бұл – Демокриттің дəлеліне жақсы жауап, бірақ Аристотель бояуды
қоюлата түседі. Ол əлеуеттіліктің түрлерін ажыратуды ұсынады. Мəрмəр
кесектің мүсін болатын əлеуеті бар: егер осы мүмкіндігі жүзеге асса, онда
мүсін сол сəтте сол жерде бола қалады. Бірақ уақыт кезеңі немесе бөліктері
əлеуеттіліктің басқа түріне жатады. Олардың бəрі бірден бола алмайды: мен
оянғанымда сол күннің таңы да, түс кезі де болуы мүмкін, бірақ екеуі бір
мезгілде бола алмайды.
Бұл – орынсыз қадам сияқты, бұлай деуіміздің бірнеше себебі бар. Ең
алдымен, Аристотель континуум туралы тезисті тұтас қорғайды: оны қорғау
үшін ерекше объект континуумның нақты формасына, атап айтқанда,
уақытқа зер салуы қажет. Екіншіден, континуумның шексіз бөлінуінің
дəлелі бөлу үдерісімен байланысты емес. Демокрит Аристотельдің
дəлеліне: «Егер бірдеңе шексіз бөлінсе, онда бөлінудің бір мезгілде жүзеге
асу-аспауы маңызды емес, бөліну нəтижесінде анық, ақылға қонымды нəрсе
шыға ма, шықпай ма — мəселе сонда» деп жауап қайтарады (GC 1. 2. 316°18).
Үшіншіден, мүсін жасау əлеуетімен салыстыру – қате жол.
Микеланджело өз сонеттерінің бірінде тəні мəрмəр кесегіне жасырынған
зор əлеуеттің естелігін келтіреді:
Тас мүсінді санасына тұтып құр,
Бейхабарлау шебер байғұс бір сырдан...
Жасырынған мəрмəрдағы тылсым жан
Келіп мені босатсын деп күтіп тұр.
Барша ұлы суретшілердің тұжырымдарын түгелімен мəрмəрдің бір кесегіне
бір уақытта сыйғызу мүмкін еместігі сияқты, континуумның барлық бөлігін
де бірден сыйыстыру мүмкін емес. Жалпы,
(1) Бір мезгілде р-ның мүмкін болуы мен дəл солай q-дың да болуы мүмкін.
(2) Мүмкін р-да жəне q-да болғанда, тек «q» «р емес» емес екеніне ғана
қарау қажеттігін табу керек.
Сондықтан Демокритке жауап беру үшін Аристотель бір мезгілде жүзеге
аса алатын жəне аса алмайтын əлеуеттердің айырмашылығын көрсетуді
қажет етпейді. Барлық континуумды əр нүктеде бөлуге болады деген уəж
бен оларды кез келген нүктеде бөлуге болады деген уəждің арасында
айырмашылық бар екенін көрсету жеткілікті (оны қалай жасауға болатыны:
GC 1. 2. 31798).
Бірақ біз сонетке əлдеқайда мұқият қарауымыз керек. Мəрмəрдің
мүмкіндігін жүзеге асыруда Микеланджелоның қолы мен зердесі теңдессіз
болса да, соған сай оның өлеңі əлеуеттің табиғатын түсінуде философиялық
қарымын көрсете алды ма деген сұрақ туындайды. Əрине, ол əлеуетті
мүсіндерді өңделмеген мəрмəрдің кесегінде қандай да бір тылсым күшпен
бұрыннан орналасқан, тұмандағы бейнелер сияқты қабылдайтыны түсінікті.
Егер əлеуетті мүмкіндікті тұмандағы бейнелер деп түсінсек, онда оларды
есептеуге жəне санмен бағалауға болатын сияқты.
Мұндай жағдайда шексіз бөлінетіндердің бəрі шексіз көп бөлшектерден
тұратын болады. Бірақ, мейлі, ол Микеланджелода болсын, мейлі, ол
Демокритте болсын, əлеуеттілік туралы мұндай ойға бой алдырмау керек.
Аристотельдің орын туралы ойлары
Аристотельдің бесінші категориясы – «қайда?» деген сұраққа жауап беретін
орын категориясы; оған қайтарылатын дəл жауап «Ликейде» бар (Cat. 4. 2•1).
«Категорияларда» бұл категория туралы басқа ештеңе айтылмайды. Бірақ
«Физиканың» 4-кітабында орын туралы алты тарау бар (бұл өте күрделі
тақырып бойынша ол өзінің ізбасарларынан ешқандай көмек таба
алмағанын айтады 4. 1. 208432-3). Əр дене, бір қарағанда, ең кем дегенде,
белгілі бір орында болады жəне бір орыннан екінші орынға ауыса алады. Бір
орынды əртүрлі уақытта түрлі дене ала алады. Мысалы, колбада əуелі су
болуы мүмкін, сосын – ауа. Яғни орын сол жерде болатын денемен тең емес
(4. 1. 208529-20908). Бұл не сонда?
Аристотельдің ақырында тапқан жауабы: заттың орны – өзінің ішіндегі
заттың алғашқы қозғалмайтын шекарасы. Сонымен, пинта шараптың орны
– ыдыс қозғалмаған жағдайда, оны ұстап тұратын ыдыстың ішкі жағы. Ал
ыдыс жүзіп келе жатқан қайықпен бірге қозғалады десек ше? Онда шарап та
бір орыннан екінші орынға қозғалады жəне оның орны қайықпен
салыстырғанда, қозғалмайтын жағаға сəйкес болмақ (4. 5. 212°15). Сол
сияқты қатты ағысы бар өзендегі ағашты алсақ: оның орны өскен орнымен
анықталады.?
Осы мысалдардан көретініміз, Аристотель үшін заттың орны оны ұстап
тұратын ыдысымен ғана анықталмайды, сонымен бірге ол сол ыдыстың
тұрған орнына да байланысты. Дəл осы сияқты, бала өзінің тұрағын «1 Хай
стрит, Оксфорд, Англия, Еуропа, Жер, Ғарыш» деп жаза алатыны сияқты,
Аристотель: «Сен қазір Ғарыштасың, өйткені сен атмосферадасың, ал
атмосфера Ғарышта, жəне сен атмосферадасың, өйткені сен жерде тұрсың,
жəне сен жерде тұрсың, өйткені сен нақты өзіңнің орныңда тұрсың» дейді.
Ғарыш – бəріне ортақ орын.
Егер орында болу бір ыдыстың ішінде болуды білдірсе, онда бұдан
туындайтыны – Аристотельдің өзі жасаған қорытындыға сəйкес, жалпы
ғарыш орында тұрған жоқ. «Ғарыш еш жерде емес, өйткені бірдеңе өзіменөзі бір жерде болуы ғана керек емес, сонымен бірге оның қасында, оны
ұстап тұратын бірдеңе болуы керек. Ал ғарыштың сыртында ештеңе жоқ»
(Ph. 4. 5. 212°14-17). Жəне ғарыш бір орында болмаса, онда ол бір орыннан
екінші орынға да ауыса алмайды.
Аристотель сипаттаған орын Ньютонның шексіз кеңею немесе ғарыштық
торап дейтін кеңістігінен мүлде басқа екені түсінікті. Ньютондық кеңістік
материалдық ғарыш пайда болса да, болмаса да дербес, бар бола алар еді.
Аристотель үшін егер дене болмаса, онда орын да болмас еді, бірақ денесіз
орын вакуум болар еді, алайда бұл – тек ол жер нақты заттармен қоршалып,
шектелген жағдайда ғана мүмкін нəрсе (4. 1. 208926). Сондықтан оның орын
туралы тұжырымы кеңістіктің нақты бар болуын жоққа шығарған Кант
сияқты философтарды тығырыққа тіреген қиындықтарға килікпейді. Бірақ
ол өзінің басты тұжырымына жоққа шығаруға болмайтын, маңызды
байырғы элемент қосады: ол – табиғи орын туралы түсінік.
Реттелген ғарыштағы төрт элементтің - жер, ауа, от жəне судың
əрқайсысының табиғи орны болған, ол себептік əсерін тигізді: ауа мен от өз
табиғатына байланысты жоғары көтерілген, су мен жер төменге жіберілген.
Осындай қозғалыс əр элементке тəн; басқа қозғалыстар туындауы да мүмкін
еді, алайда олар тек «күштеумен» ғана болды. Біз көріп отырған ғарышта
бұл табиғи қозғалыстарға көп фактор əсер етіп, кедергі келтірген,
сондықтан өздерінің нағыз табиғи орнында қалған нəрселер өте аз, бірақ
элементтердің шынайы таралуы өздерінің табиғи орнын, яғни іntеr аlia,
олар үшін ең ыңғайлы орынды іздеуімен түсіндіріледі (4. 1. 20869-22).
Пенденің дəм-тұзы таусылып, орнымен келген ажалын кісі қолынан, не
болмаса апатқа ұшыраудан келген өліммен салыстырсақ, біз табиғи жəне
күштелген қозғалыстардың Аристотель көрсеткен айырмашылығын ұғамыз.
Бірақ ойшылдың ғарышты барынша түйсіне бақылап, «ондағы əр элемент
өз орнын біледі жəне табиғаттың белгілеген орнында болғанына бақытты»
деген көзқарасын оның қазіргі дəріптеушілерінің ешқайсысы қорғамайды.
Аристотельдің қозғалыс туралы пайымы
Алайда Аристотельдің қозғалыс туралы іргелі еңбегіне онымен бұрыннан
байланыста болған ескі теориялар нұқсан келтірген жоқ, шындығында, бұл
оның физикалық философиясының ең нəзік бөлігі болатын. «Қозғалыс»
(kinesis) ол үшін бірте-бірте өсу мен түсін өзгерту сияқты түрлі
категориялардағы өзгерістерді қамтитын кең ауқымды ұғым болды (Ph. 3. 1.
200*32). Дегенмен бір орыннан екінші орынға ауысу, жергілікті қозғалыс,
оның теориясын түсіндіруге пайдаланатын парадигманы да қамтамасыз
етеді.
Аристотельдің «Физиканың» 3-кітабында ұсынатын қозғалыстың
анықтамасы, бір қарағанда, онша ашылмаған. «Қозғалыс, - дейді ол, – өз
əлеуеттілігіндегі мейлінше əлеуетті шындық». Осыны талдап көрелік. Егер
X дене А нүктесінен В нүктесіне ауыспақ болса, ол соны істеуге шамасы
келуі керек: ол А нүктесінде болғанда, ол В нүктесі үшін ғана əлеуетті. Осы
əлеует жүзеге асқанда ХВ нүктесіне көшеді. Содан кейін ол қозғалыста
емес, тыныштықта болады. Демек, А-дан В-ға дейінгі қозғалыс – А
нүктесіндегі əлеуеттің жай ғана В нүктесінде болу үшін əлеуеті емес. Мұны
осы əлеуеттіліктің жартылай ғана жүзеге асуы деуге бола ма? Бұл да
толығымен олай емес. Өйткені А мен В нүктелерінің арасындағы
қозғалыссыз дене əлеуеттілікті жартылай ғана пайдаланды. Біз мұны əлі де
жүзеге асырылып жатқан əлеуеттіліктің орындалуы деуіміз керек. Бұл –
Аристотельдің анықтамасын құратын нəрсе. А нүктесінде тұрғанда, шын
мəнінде, дененің екі түрлі мүмкіндігі бар: В нүктесінде болу əлеуеті жəне Вға өту əлеуеті. Аристотель нүктені kinesis-тің басқа да мысалдары арқылы
көрсетеді: дененің бірте-бірте қызуы, мүсінді қашау, науқасты емдеу, үй
салу (3. 1. 201e10-15).
Аристотельдің сөзіне сүйенсек, қозғалыс – түсінуге қиын ұғым. Себебі ол
түзу əлеует пен түзу шындықтың арасындағы орта жолда қалған категория
сияқты. Ойшыл өзінің түсінгенін былай қорытындылайды: қозғалыс –
жетілмеген əлеуеттіліктің толық емес немесе жетілмеген ақиқаты (3. 2.
20131). В нүктесінде болу мінсіз ақиқатқа сай; В нүктесіне қарай қозғалыс –
жетілмеген ақиқат. В нүктесінде болу əлеуеттілігі – мінсіз əлеуеттілік; В
нүктесіне өту əлеуеттілігі - жетілмеген əлеуеттілік.
Қозғалыс дегеніміз – континуум: А мен В аралығындағы позициялардың
қарапайым сериясы А мен в аралығындағы қозғалыс бола алмайды. Егер X
дене А-дан В-ға дейін қозғалуы керек болса, онда ол А мен В аралығындағы
кез келген нүктеден өтуі керек. Бірақ нүктеден өту деген сол нүктеде болу
емес. Аристотель қозғалыстағының бəрі қозғалыста келе жатыр дейді. Егер
А-дан В-ға өтуші Х дене ортадағы К-дан өтетін болса, ол оған дейінгі А мен
К-нің ортасындағы ) нүктесінен де өтуі керек еді. А мен J арасы
қаншалықты қысқа болса да, ол да бөлінеді, жəне солай шексіздікке дейін
кете береді. X-тың қозғалуындағы кез келген алдыңғы нүкте - оның бұрын
қозғалыста болған нүктесі (cf. Ph. 6. 5.236633-5). Бұдан шығатыны –
қозғалыстың бастапқы кезі деген ұғым жоқ.
Аристотельдің түсінігіндегі қозғалыс грек етістіктерінің семантикалық
қасиеттерін ескеріп, мұқият талданып енгізілген. Грек тілімен
салыстырғанда, ағылшын тілінде əр уақыттың арнайы үздіксіз формасы бар.
«Ол жүгіреді» жəне «Ол жүгіріп келеді» дегендердің айырмашылығы
ағылшын тілінде мейлінше айқын. Сол сияқты «Қозғалыстағылардың бəрі
оған дейін қозғалған» (мүмкін, күмəнді де шығар) жəне «Қозғалатынның
бəрі бұрын қозғалған» (бұл ақиқат) дегенді білдіреді. Аристотель кез келген
қозғалысты емес, қозғалудағыны анық көрсету үшін грек тілін пайдалануда
бiраз күш жұмсауына тура келеді. Алайда ол бұрын қозғалғанды ғана емес,
оның алдында қозғалғанды да демейді (Ph. 5. 6. 2375).
Аристотель үшін kinesis-ті (қозғалысты) білдіретін бірнеше етістік жəне
еnеrgeiai-ды (шындықты) білдіретін бірнеше етістік бар (Metaph. Ө.6.
1048*18-36). Kinesis, бұған дейін айтылғандай, тек қозғалысты ғана емес,
көптеген өзгерістер мен өндірістердің түрлерін қамтиды. Аристотель мысал
есебінде бірдеңені оқу, нақты үй салу, нақты бір жердегі қозғалыс
дегендерді келтіреді. Energeiai-дың мысалдары есебінде көруді, білімді
жəне бақытты болуды келтіреді. Ол тілдің нəзік ерекшеліктеріне сүйеніп,
өзінің келтірген екі түрлі етістіктерінің айырмашылығын көрсетеді.
Етістіктердің бірінші түрі мына жағдайларда толық емес əрекеттерді
көрсетеді: егер мен фing болсам, онда мен əлi od емеспін (егер мен əлі үй
салып жатсам, онда мен оны əлі тұрғызған жоқпын жəне т.б.). Олардың
білдіретін əрекеттері – əлі уақытты қажет ететін əрекеттер (NE 10. 4. 117458).
Алайда екінші түрдегі əрекеттер немесе жетістіктер көп уақыт алмайды,
алдағы уақытта аяқталады немесе жалғасады. Kinesis жылдамырақ немесе
баяулау болуы мүмкін, аяқталуы немесе үзілуі мүмкін. Бірақ energeiai
сияқты емес. Мен бірдеңені тез анықтауым мүмкін, бірақ мен оны тез біле
алмаймын, оқып жатқан кезімде мені тоқтатуы мүмкін, бірақ мен біліп
болғанға дейін емес (NE 10. 4. 1173433; Metaph. Ө. 6. 1048519).
Energeiaі дегеніміз – дəулет болып есептелетін білім. Мұндай дəулетпен
қатар, екінші дəрежелі еnеrgeiai бiлiм немесе шындық бар, олар сондай
дəулетті табуға көмектеседі. Сонымен, бізде үш түрлі бірізділік бар: мен
грек тілін үйренемін, мен грек тілін білемін, мен грек тілінде сөйлеймін.
Екінші дəрежелі шындық қозғалыстың жəне əрекеттердің кейбір
ерекшеліктерін алған: грек тілінде сөйлеу – грек тілін үйренуді аяқтаудың
жолындағы жетілмеген үдеріс емес, екінші жағынан, бұл тоқтатылуы
мүмкін, себебі грек тілін білген жағдайда мұны істеу мүмкін емес.
Аристотельдің жіктеуін, формалистердің айтуынша, етістіктерді зерттеу
есебінде қарауға болады. Бұлар ағылшын тілімен салыстырғанда, грек
тіліндегі етістіктің шақтарымен жиі шатастырылады. Айырмашылықтарға
орай біз бұрынғыша Аристотельдің терминологиясын қолданамыз.
Мысалы, бітпеген шақ (не болып жатқанын жеткізеді) жəне біткен шақ
(ненің болғанын көрсетеді). Біз Аристотельдің уақытқа деген қатынастарын
бұған дейін, 3-тарауда «Түсіндірмелерде» оның өткен жəне келешек туралы
сөйлемдеріне қатысты талдап-таразылағанбыз. Енді «Физикадағы» уақыт
тақырыбына оның шартты қатынасына зер салайық (4. 10-14).
Аристотельдің уақыт туралы байламы
Аристотель үшін кеңею, қозғалыс жəне уақыт бір-бірімен етене жақын жəне
реттілікпен байланысты іргелі үш континуум саналады. Оның өзгеру
парадигмасы – жергілікті қозғалыс, қашықтыққа байланысты қозғалыс:
қозғалыс өзінің үздіксіздігін кеңістіктің кеңею континуумынан алады.
Уақыт, өз орайында, қозғалыстың үздіксіздігінен туындайды (Ph. 4. 11.
219a10-14). Сөйтіп, Аристотельдің уақыт туралы түсіндірмесінде ол –
қозғалысты пайдаланушы, оның шартты анықтамасы, шындығында,
мынандай: уақыт – қозғалыстардың «дейін» жəне «кейін» аралықтарындағы
саны (4. 11. 21961).
Қозғалыс пен уақыттың тығыз байланысты екені айқын. Алайда
Аристотельге солардың арасындағы қозғалыс берушінің артықшылығы
туралы ешкім сұрақ қоймады ма? Сөз жоқ, қозғалу мен өзгерудің кез келген
түрі уақытсыз болмайтыны белгілі. Егер X дене А нүктесінен В нүктесіне
жетуі керек болса, ол əуелі А нүктесінде, сосын В нүктесінде болуы керек.
Жəне кез келген өзгеріс оған дейінгі жəне одан кейінгі жағдайларды
жалғастыруы керек. Бірақ қозғалыссыз уақыт бола ма? Біз ұзақ немесе аз
уақыт аралығында болатын статикалық жəне міндетті түрде бос əлемді
елестете алмаймыз ба?
Аристотельдің сенбегені, қозғалыс жоқ жерде уақыт та жоқ (4. 11. 21941).
Уақыт қозғалыспен бірдей деген сөз емес: қозғалыс – нақты заттардың
қозғалысы, өзгерудің түрлері – түрлердің қозғалыстары, ал уақыт – əмбебап
жəне біртекті. Қозғалыс тезірек немесе баяулау болуы мүмкін, бірақ уақыт
емес. Шындығында, қозғалыстың жылдамдығы уақытпен өлшенеді (4. 10.
21859; 14. 2234). Дегенмен Аристотель: «Біз қозғалыс пен уақытты бірге
қабылдаймыз» дейді (4. 11. 21944).
Біз белгілі бір өзгерістерді бақылағанда: «Қанша уақыт өтті?» — деп
сұраймыз. Біз қазір сағат неше болғанын білу үшін сағат тілі сағат бетінің
қай нүктесіне жеткеніне қараймыз. Осындай нүктені сағаттың барлық
түрінен – құмсағаттан да, су сағаттарынан да біле аламыз. Аристотель үшін
тағы бір маңызды нəрсе – біздің күндерді, айларды жəне жылдарды күннің,
айдың жəне жұлдыздардың аспандағы қозғалыстарына қарап
анықтайтынымыз.
Қозғалыстың бастапқы нүктесіне жақын бөлігі оның соңындағы жақын
нүктеге қарай жылжиды. Бұл жақын мен қашықтың кеңістік
қатынастарының қозғалыстағы «дейін» мен «кейіннің» байланысын
нығайтады. Аристотельдің уақыт анықтамасында пайдаланылғаны да – осы
«дейін» мен «кейін». Уақыттың ішіндегі «əуелі» мен «сосынды» қамтамасыз
ететін де – осы «дейін» мен «кейін». Демек, уақыттың реттілігі,
Аристотельдің ойынша, қозғалыс барысының кеңістіктегі соңғы
реттілігінен шығады.
Аристотель «уақыт – қозғалыстардың саны» дегенде, күмəн жоқ, оның
ойлағандарының бірі осы реттілік еді. Біз қозғалыстың бөліктерін бірінші,
екінші, үшінші жəне т.с.с. деп реттей аламыз. Əрине, уақыттың метрикалық
жəне топологиялық элементтері болғандықтан, Аристотель олардың сандық
жəне реттік нөмірлеуі бар екенін де ескерді. Əрине, біз əдетте АБ-дан бұрын
келетінін ғана емес, сонымен бірге қаншалықты бұрын келетінін де айта
аламыз. Аристотель «сан» дегенде санаудың бірліктерін емес, саналып
жатқан нəрселерді меңзегенін ұғындырғанда, оның түсініксіздеу көрінетіні
рас (Ph. 4. 11.219.9). Оны айқындау үшін бұл анықтамаға «уақыт – тек
«дейін» мен «кейінге» ғана қатысты санамалау емес, сонымен бірrе онда
«жылдамырақ» пен «баяуырақ» та ескеріледі» дегенді қосу керек еді.
Уақыттың əмбебаптығын дəлелдеу үшін ол кез келген өзгерісті жылдамдық
тұрғысынан өлшеуге болады деген пікірді ұсынады (Ph. 4. 13. 222°30).
Аристотельдің анықтамасында келтірілген уақыт (бұрын-кейін сериясы)
пен уақыт категорияларының (өткен, қазіргі жəне келер шақ) байланысы
қандай? Аристотель өзінің осы тұжырымдарының екі түрін «қазір» (to пип)
дегенмен байланыстырады.
Біз «бұрын» жəне «кейін» дегендерді қазіргі сəтпен байланысты айтамыз, ал
қазір – өткен мен келешектің шекарасы. Бірақ «бұрын» деген ұғым өткен
мен келер уақытқа байланысты қарсы мағынада пайдаланылады. Өткен
шақта біз «бұрын» деп қазірден алшақ тұрған нəрсені атаймыз, «кейін» деп
қазірге жақынырақ тұрған нəрсені айтамыз, келешекте біз бұрын деп
«қазірге» жақынырақ нəрсені айтамыз да, кейін деп «қазірден» əлдеқайда
алысырақ нəрсені айтамыз (Ph. 4. 14. 2235-14).
Аристотель «қазір» туралы жиі айтады. Ол оны екі түрлі мақсатта
пайдаланатын секілді көрінеді: біреуі – ең табиғи мақсатта, осы уақытты
белгілеу үшін қолданады, басқасы – техникалыққа жақынырақ, «қас
қағымда» немесе «дер кезінде» дегенді білдіреді. Екінші қолданыста
бұрынғы жəне кейінгі қазір туралы да айтылады (Ph. 4. 10. 218924; 11. 22021). Келтірілген үзіндіде ол, шамасы, екі түрлі қолданысты «қазіргі кез»
деген мағынаға біріктірген сияқты. Бұл өкінішті, себебі «қазіргі кез» деген –
байланыссыз ұғым. «Қазіргі» – сын есім, тек биылғы жыл немесе қазіргі
ғасыр деген сияқты кезеңдерге қолданылады. Кездер - кезеңдердің
шекарасы, ал келешек кезеңдер келешектегі кезеңдермен, ал өткен
аралықтар - өткен кезеңдермен шектелген. Бірақ қазіргі кезеңдер қазіргі
кездермен емес, екі кезеңмен шектеліп тұр: бірі – өткен шақ, екіншісі –
келер шақ. Қазіргінің «қас қағымы» жоқ.
«Қазіргі шақ – кезеңнің бір түрі» деген тезис Аристотельдің зор мəн берген
басқа тезисіне – атап айтқанда, сəттің ішінде қозғалыс жоқ деген
тұжырымына қайшы келеді. Егер қазір сəт болса жəне сол сəтте қозғалыс
болмаса, онда қазірде ештеңе де қозғалмайды. Бұл дəйекті кез келген
уақытта қайталауға болады, сондықтан қозғалыс мəңгі шындық болмауы
керек сияқты. Бірақ солай болғанның өзінде осы екінші тезистің дұрыстығы
бізге не береді?
Біз «бір мезетте бірде-бір объект қозғала алмайды» деген тезиспен оңай
келісе аламыз. Tмен t арасында қозғалыс болмайды деген тұжырым А-дан
А-ға дейін қозғалыс бар деген ойды туғызады. Бірақ «бірде-бір объект бір
сəтте қозғала алмайды» деген уəжден «объект бір нүктеде қозғала алмайды»
деген түйін шықпайды. Дегенмен Аристотель грек тіліндегі осы шақтан
келесіге өту мағынасын беретін ұғымнан қате пікірге ұрынып қана
қоймайды, байқағанымыздай, кез келген осындай семантикалық
жаңылыстардан өзіне жол тауып шыға алады. Бұрынғыдан да мықты
қорытынды жасау үшін ол біздің осыған дейін көрген тұжырымға
негізделген дəлел келтіреді: қозғалып келе жатқан бүкіл нəрсе – бұған дейін
қозғалыста келе жатқандар.
Аристотель сөзінің негізінде жатқан ақиқат: егер t-р нүктесінде Қозғалып
келе жатқан X-тың сəті болса, онда бұл tt'-ден t”-ге дейінгі уақыт
аралығындағы мезет болып шығады жəне сол р нүктесінде қозғалып келе
жатқан Х үшін р'-ден р”-ге дейін аралық – сол X-тың өткен жолы дей
аламыз. Нүктедегі жылдамдық ұғымы (жылдамдықтағы қозғалыстың
біркелкілігіне немесе ондай еместігіне байланысты болатын) t'-ден t”-ге
дейінгі уақыт X-тың р-ден р-ге дейін жете алатын уақыт аралығын
білдіреді.
Аристотель себептік байланыстар мен өзгерістер туралы
Аристотель «Метафизикасындағы» (Metaphysics) А жəне «Физикадағы»
(Physics) 2. 3 (194916-195630) философиялық сөздігінде төрт түрлі себептің
немесе түсіндірмелердің тектерін ажыратады. Біріншіден, оның сөзіне
сүйенсек, қоладан мүсін жасау жəне əріптерден сөз жазу сияқты, заттарды
жасауға болатын нəрселер бар. Мұны материалдық себептер дейміз.
Екіншіден, заттардың формалары мен құрылымы бар. Олар өзінің
анықтамасынан көрінеді: лирадағы екі ішектің ұзындығының үлесі – бір
нотаның бір октавада, ал екіншісінің екінші октавада болуының себепшісі.
Тектердің үшінші себебі – бір нəрседегі өзгерістің шығу тегі мен тыныштық
күйінің көзі, Аристотельдің ізбасарлары мұны көбіне «эффектілі себеп» деп
атады. Аристотель мысал ретінде баланы дүниеге əкелу туралы əкесінің
шешімін, мүсінді жасайтын мүсіншінің, науқасты емдейтін емшінің, жалпы
затты жасайтын немесе өзгертетін адамның шешімін келтіреді. Төртінші
жəне соңғы себептің соңы немесе мақсаты – бірдеңенің не үшін
жасалғанын айту, бізден біреу «Неге серуендеп жүрсің?» деп сұраса,
«Денсаулықты жақсарту үшін» деген жауаппен түсіндіруге болады. Бұл