Alğaşqy quanyş - 23

adam tūrady dep oilamağan da iedım, deidı. Pastuhov basyn säl
ieñkeitıp, maqtanğa nasattanyp, saltanat qūrğan jäne özıne-özı äbden
sengen jetık adamşa miyğynan külıp tūrdy.
— Sız jūrttyñ bärın jeñdıñız, men sızge Qoğamnyñ atynan alğys
aitamyn! Raqmet, raqmet!
— M-ia, m-ia, sızge alğys aitamyn,— dedı prokuror Pastuhovtyñ
qolyn qysyp.— Sız, bylaiynşa aitsaq, bızdıñ zerıkken könılsız
jinalysymyzğa şoğyr jūldyzdai jaryq berdıñız. Osynda bola
tūryp, bızden özıñızdıñ äserıñızdı, darynyñyzdy jasyruyñyz künä
iemes pe?
— Köresız be, märtebelı myrza, — dedı Pastuhov köpten berı tanys
adamşa jarastyqty ierkın söilep, — men sızdı özımnıñ osy
sapalarymmen qyzyqtyramyn dep ieşuaqytta oilamağan iedım.
— Tūra-tūryñyz, tūra-tūryñyz! Bızdı ieşuaqytta qolyna kıtap
almaidy, teatrğa barmaidy, bylaiynşa aitqanda... qūbylystarmen
şūğyldanbaidy dep şynymen-aq oilağanyñyz ba...
— Joq, joq,— dedı asyğyp Pastuhov,— tek menıñ keibır düdamal
qasietterımen şūğyldanuyñyz menıñ basqa qasietterımdı köruge sızge
böget boldy ğoi dep şamalaimyn.
— Düdamal deisız be? Bız äruaqytta sızdıñ talantty iekenıñızdı
moiyndap keldık!
— Alaida özıñız basqaryp otyrğan märtebelı mekeme menıñ sızdı osy
pıkırde aituyma jol bermedı ğoi, solai iemes pe?
— Sızdı mağan jıbermep pe iedı? Ah, ia, ia, ia!—dedı iesıne jaña tüskendei
quanyp prokuror.— Sız anau tarihty aitasyz ba? Olai bolsa sız mağan
kartalardyñ bärın aşqyzady iekensız! Mınekei! Bız sızdı ädeiı ieşqaida
jıbermei jürmız, öitkenı özıñızdıñ jūrt aldynda tamaşa önerıñızdı
körsetuıñızdı kütken iedık!
Pastuhov betın bır sipap, betındegı äzäzıl külkısın juyp qarqyldap
külıp, qoğamnyñ ieñ köñıldı, tıptı ier mınezdı ierke adamy bola qaldy.
— Qarañyzşy, qarañyzşy! — dedı prokurordyñ äielı küieuı men
Pastuhovtyñ sözın bölıp. — Dosyñyzğa ūtysqa tyğynsyz grafin
şyğypty!
Mefodii men Tsvetuhin iendı Pastuhov qandai aila jasar ieken
degendei kütıp tūrdy, sol kezde Aleksandr Vladimiroviç miyğynan
külıp, ärbır qimylyn baptap, fragınıñ qaltasynan tyğyndy alyp,
märtebelı ierlı-zaiypty myrza-hanymdardyñ aldyna aparyp körsettı.
— Men tyğyndy jasyryp qoiyp iem. Akterlerge senıp bolmaidy,
olar qiiälşyl, meilınşe salaq jandar ğoi. Al tyğyn mağan asa
joğary ğylymi täjribenı zertteu üşın kerek.
— Qalaişa, sız ğylymmen şūğyldanasyz ba? — dedı prokurordyñ
äielı.
— Sız būrşaqty jaqsy köresız be, joğary märtebelı myrza — dep
sūrady Pastuhov.
— Būrşaq deisız be? — dep ğajap qaldy, bır jerınen qybymdy
tauyp qaldy ma degendei prokuror, alaida — sypaiy işarat
bıldırıp, qyzyqqandai boldy.
— Frantsuzdar araqtan bas tüzetu üşın būrşaqtan sorpa jasap
ışedı. Ol iem bolady deidı. İestıgen joq pa iedıñız? Sızdıñ de solai
jasauyñyzğa keñes beremın. Mınekei, būrşaqtan sorpa pısırgende, tez
pısıru üşın būrşaqtyñ ışıne hrustal tyğyn salyñyz. Mūny mağan bır
tamaqsau kısı aityp iedı, sony iendı özım teksermekpın.
— Qūdaiym-ai, netken qyzyq!—dep jūrttyñ bärımen bırge külıp
prokurordyñ äielı, ädettegıden özgeşe qaljyñğa qairan qaldy: onyñ
közınşe ieşkım ieşuaqytta prokuror araq ışkennen keiın basyn
tüzeidı dep aityp körgen joq iedı.
Pastuhov sausaqtarymen tyğyndy būrap, prokurorğa säl jaqyndap,
syrlas adamşa:
— Demek, joğary märtebelı myrza, sızdıñ qulyqşyl josparyñyz
oryndalğannan keiın, menı bügıngı sauyq keşıne deiın kıdırtkennen
keiın, iendı sızdıñ qalañyzğa menıñ qajetım joq dep senuıme bola ma?
— Qajetıñız nege bolmasyn! Bız sızdı jaña ğana tanyp tūrmyz! —
dedı prokuror raqymy tasqan adamşa Pastuhovty qūşaqtai jazdap,—
Sızdı kıdırtuge nağyz talap iendı tuatyn şyğar! Oñaşa, öz
adamdarymyzdyñ arasynda qonaq ietpei sızdı ieşqaida jıbermeimız.
— Öte jaqyn, syrlas adamdarmen bırge bolyñyz, dedı prokurordyñ
äielı.— Sız qazır, tap qazır bızge uäde berıñız!
Bärı de tamaşa siiäqty — bärı sypaiy külıp, täjım ietıp, bastaryn
izestı, bıraq Pastuhov tyğynyn qolynan şyğarmai sypaiygerşılıktı
qoia tūryp, maqsatyna jetuge ūiğardy.
— Degenmen, joğary märtebelı myrza, ieger aspandağy tyrna
turaly iemes, uysymyzğa qysyp ūstağan boz torğai turaly äñgıme
turaly aitatyn bolsaq...
— Ol qaidağy boz torğai? — dedı prokuror qabağyn köterıp,
— Ah, boz torğai bylai tūrsynşy! — dedı Pastuhov.— Men özımdı
ottyqtyñ sauytyna qamağan taraqan siiäqty köremın!
— Boz torğai! Taraqan! Osyndai tamaşa saltanattan keiın osylai
deuge bola ma! Alaida sız ierke iekensız. Rūqsat ietıñız... ieger tağy da anau
turaly bolsa...
— İa, joğary märtebelı myrza, men tağy da anau turaly aityp
tūrmyn,— dedı Pastuhov.
— Ah, sız tağy özıñızdıñ qolaisyz jağdaiyñyzdy aityp tūr iekensız
ğoi! Bıraq, jasağan iem-au, ierteñ būiryq bereiın, sonan keiın raqym
ietıñız, raqym ietıñız! — Tyrnaşa aspanğa ūşasyz ba nemese sūñqarşa
şyrqaisyz ba, yqtyiar özıñızde!.. Oznobişin şyrağym, sızden
ötınemın, mağan ierteñ älgı ıstı... älgı Pastuhov myrzanyñ şatağy
turaly ıstı mağan bersın dep aitarsyz.
— Şatasqandardyñ ışınde Tsvetuhin de bar,— dedı Pastuhov.
— Tsvetuhin myrza da bar. Raqym ietıñız. Sonan keiın bır minut anau
lotereiä qasynda tūrğan qasqa bas kım? Podpolkovnik iemes pe? Berı
kelsın dep aityñyzşy, şyrağym... mıne! — dedı Pastuhov qatty
kürsınıp. — Men iendı estradada äñgıme oqu bylai tūrsyn, ieger
qalasañyzdar, ispan äielderınşe kiınıp, qolyma toqyma toqyldaq
alyp, bileuge äzırmın.
Bız sızdı biletemız, biletemız! — dedı külıp prokuror, äielınıñ
soñynan ierıp bara jatyp, basyn izedı.
Pastuhov dañqty maidanda jeñıp şyqqan adamdai tügı syrtyna
şyğyp tūrdy,— jelbezegı qozğalyp, ierınderın jaiyp, auzyna közge
körınbeitın jemtık tıstegen janşa tūrdy. İekı dosy tandana qarady.
— Menıñ aitqanym dūrys iemes pe? — dedı Mefodii ientelep.
— Sen — paiğambarsyñ!—dedı meiırımı tüsıp Pastuhov, tyğyndy
saltanatpen grafinnıñ auzyna tyqty.— Sorpa pıstı. Mağan iendı keregı
joq.
Ol joldastaryn şyntaqtarynan ūstap:
— Sol iyq alğa, bufetke — marş! — dedı.
— Marş jasau, ärine mümkın iemes,— bal araşa guıldegen jūrttyñ
arasymen syğylysyp, qaqtyğysyp ötu kerek. Jūrttyñ bärı bufetke
ūmtylady, ūtys şyqqandar ūtysyna şarap «bürkeu üşın»,
ūtylğandar — qaiğysyn juu üşın, mülde oinamağandar tağdyrdyñ
talqysyna tüsıp bosqa renjımei aqşasyn özı bılıp jūmsau üşın
bufetke ūmtylady.
Viktor
Semenoviç
Şubnikov
täuekeldıñ
kısısı.
Känıgı
joldastarynyñ arasynda ol zalda artister äñgıme aityp jatqanda,
barlyq uaqytyn stol basynda ötkızdı, jäne oryn auystyruğa
ūmtylmady. Tek Lizany bır körsem deidı — qauymnyñ äielderı
qasynda jaña roldı qalai atqaryp jür ieken. Ol bufetten şyğyp,
anadaida jūrttyñ arasynda jasyrynyp, äielıne qarap tūrdy. İa, ol
üzıldı-kesıldı baqyttymyn dep aita alady: Lizanyñ kiımı jūrttyñ
bärınen artyq, üstındegı tağymdaryna teñ keletın ieşteme joq, şaşy
basqalardyñ bärınen biık, mümkın, baldağy şaşyn biık qylyp örgen
Liva ğana bolar. Onyñ doñğalağynyñ qasynda halyq köp, ol jūrttyñ
bärınen sūlu körkem küledı, ol basqa äielderden görı jeñıl, kerbez
jüredı, qoly tigen närseler qaltyrağandai bolady,— joq, ol
tegınnen-tegın Şubnikova bolyp jürgen joq!
Vitenka bet-auzy yrjiyp qasyna kelıp tūrdy.
— Menımşe sen närselerıñdı tez ötkızesıñ ğoi deimın?
— Magazinde otyrğanym paidaly boldy,— dedı ol köñıldenıp.—
Sen ışıp alğansyn ba?
— Dostardyñ ortasynda, dostardyñ ortasynda! Bız senı kütemız.
— Bara almaimyn. Ne bolyp jatqanyn köresıñ be, — dedı ol
būrynğysynşa köñıldenıp, sonan keiın:— Qarsylyğyñ joq pa? Menı
Tsvetuhin bige şaqyryp iedı, — dei saldy.
Būl kütpegen uaqiğa oğan tıptı ūnap kettı,— meiırımdılık sezımınıñ
bärın ierıtkendei, äielınıñ saltanaty özınıñ saltanatyndai körındı.
— İeger sen menen rūqsat sūrasañ, men qai uaqytta bolsa da rūqsat
ietemın.
Liza ündegen joq, tek ūtystyñ biletterı men närselerdıñ qağazyn
salystyryp qarap, būrynğysynan da pysyq qimyldai bastady: ras,
jūmysy öte köp.
Vitenka ğaşyq bolğan adamşa bufetke qaityp oraldy. Jolda
syğan äielıne bal aştyrdy. Toty qūs onyñ köñılındegı nietterıne sai
keletın paidaly ömır ierejesın: «Tabandylyq jasasañ, köp ūzamai
maqsatyña jetesın. Jūrt sağan qyzyğady, iesınde bolsyn» degen jazu
alyp berdı jäşıkten.
Ol bos oryn ızdep jürgen Tsvetuhin men Pastuhovty kördı. Ötıp bara
jatyp İegor Pavloviçke bas izep, öz stolynda bırge otyruğa ūsynys
jasady.
— Sız, mümkın, ötken joly, Oçkinde, menı kısıden bezgen bıreu dep
oilap qalğan bolarsyz. Bıraq, bılemısız, onda köñılımnıñ qoşy
bolmady. Bügıngı sauyq keşı tym jaqsy, ras iemes pe? Menıñ äielım
sızben bileimın dei me?
— Valstı sızben bileuge uäde jasağan bolar? — dedı Tsvetuhin.
— Men sızge jol berdım! — dedı Vitiuşa jüregındegı barlyq
myrzalyğyn körsetıp.
Ol Pastuhovpen amandaspaq bolyp iedı, bıraq onyñ ielemegenın,
Viktor Semenoviç elektr jaryğynyñ bır bölşegı ğana siiäqty
körgenın baiqap tañ qaldy. Mūnyñ ierekşe körıngendıgı sondai, İegor
Pavloviç ta, (Vitiuşadan kem tan qalğan joq, sondyqtan qolapaisyz
jağdaidy sezdırmeuge tyrysyp, tıptı dosynyñ jeñın tartyp taqaldy,
bıraq, onyñ äreketterınen ieşteñe önbedı.— Vitiuşa sol boiy ketıp
qaldy. Aleksandr Vladimiroviç tıptı onyñ özıne ierekşe siiäqty
körıngen şūğyldyqpen būryşqa, jelkesı jaltyrap, közıldırıgı jarq-
jūrq ietıp otyrğan Polotentsevke üñıle qarady. Podpolkovnik
prokurormen söilesıp otyr. Pastuhov märtebelı myrzanyñ näzık bet
qūbylystaryn, onyñ ärtürlı işaratyn baqylap, prokurordyñ
oiyndağysyn alystan oqymaqqa tyrysty, bıraq olardyñ qysqa, mändı
äñgımesın qastarynda tūryp tyñdasa da jete tüsınbes iedı.
— Qūdai saqtasyn,— dedı prokuror qostağan qoşemet külkısımen —
sız bızdıñ körkemöner jolyndağy jıgıtterdı ölerdei zerıktırıpsız!
Kördıñız be, netken daryndy kısıler, a? Ärı maqtanyş, ärı dañq iemes pe,
a?
— Ärine, joğary märtebelı myrza,— dedı podpolkovnik, bıraq
menıñ baiqauymşa olar körkemönerdıñ jolymen ğana iemes, bırsypyra
basqa küdıktı bağytta jürgenge ūsaidy.
— Ūsaidy!—dedı prokuror qaitalap.— Mūnyñ jetkılıksızdeu desem
könersız, Mağan baiandaularyna qarağanda, ieşqandai ıs joq siiäqty
ğoi? Joq, joq solardyñ janyn täube qyluğa jıberelık!
— Şataq sonda, märtebelı myrza, olar täube keltıruge beiım
adamdar iemes.
— Al ieger täube keltıretın ieşnärse bolmasa qaitesız, a?
— Ärkımnen-aq täube keltıretın bırdeme tabylady.
— Bırdeme deisız be? — Dedı tağy da prokuror qaitalap, bıraq
mazasyzdanyp.
— Onyñ üstıne būl olarğa paidaly, joğary märtebelı myrza.
— Ziiän bolmas dep oilaimyn. Mümkın, ädıldık jolymen qarağanda
sızdıkı dūrys-aq şyğar, bıraq zañ boiynşa — dūrys iemes.
Materialdaryn tağaiyndap beruıñızdı ötınemın, men ıstı qysqartaiyn.
— İstıñ bärı, joğary märtebelı myrza, bırte-bırte aiaqtalyp keledı:
bügın Ragozina qaitys boldy.
— Aurudan ba? — dedı Prokuror solai şyğar degendei sūraqty tıke
qoiyp.
— Bosanğannan keiın.
— Sonymen qalai?
— Küieuınıñ basqarğanyn beker demeidı.
— Mümkın tağy bırdemelerdı beker demegen bolar?— dedı prokuror
podpolkovniktıñ közıldırıgın saq zerttep.
— İs boiynşa beker deuge bolmaityn mäselelerdı beker dei
almady, — dedı Polotentsev jūmbaqtap, söittı de özınıñ
matematikalyq berşımegın sipady.
— Jaraidy, menı joldastarym kütıp tūr,— dedı prokuror.— Ğapu
ietıñ?z, sauyğyñyzdy böldım. Osynyñ bärı artisterdıñ saldarynan.
Netken talanttar, a? Lotereiädan ieşteñe ūtyp aldyñyz ba, joq pa?
Talantym joq deisız be? Ne degenıñız! Sızdıñ äruaqytta jolyñyz
bolyp tūrady! Siyr ūtyp aluyñyzdy tıleimın, siyrdy!
Ol karta oinaityn zalğa şyğyp kettı, al Polotentsev iesıkke qarai
bara jatyp, Pastuhovtyñ qasynan mülde jaqyn öttı de, basyn
izemedı: bırınşıden, ol qyzmet jağdaiynda tanysqan adamdardy
ädette tanysym dep sanamaityn, iekınşıden, jandarm bas izese de,
jūrttyñ jauap qaitarmauy mümkın.
Pastuhov papirosyn şūğyldana qyzyğa tartyp, podpolkovnik
qasynan ötkızıp jıberdı, azdan keiın onyñ küdıreigen iyqtary,
qaryny, keudesı ünsız külkıden jiı-jiı selkıldei bastady. Ol beiqam
nasattanyp, Tsvetuhindı qūşaqtap, Mefodii otyrğan stolğa alyp
barady. Olar borda şarabyn säl jylytyp, ūtyp alğan grafinge
toltyryp qūiuğa būiryq berdı. Olar qazırgı minutte bärıne
qyzğylyqty mäselege qaita-qaita oralyp, ärtürlı äñgımeler aityp
otyrdy: prokuror men podpolkovniktıñ kezdesuınen keiın, Pastuhov
ony özınıñ paidasyna jorydy da, taiauda basynan keşken auyr azap
öndı küldırgı uaqiğa siiäqty körındı, sondyqtan tek araq ışu ğana
qalğandai.
Bi bastalyp, jez muzyka aspaptarynyñ ändı iekpını qatty iestıledı.
Tsvetuhin ketuge qanşama ūmtylsa da, ülken grafin tausylmai qoidy,
şarap denesın basyp, dostar bır tostyñ artynan bır tost, jariiälap
ışıp otyrdy, aqyrynda, bır kezde Aleksandr Vladimiroviç künäğa
keşırım jasağan adamdai bylai dedı:
— Bızge syilyqqa tūmar bergen äieldıñ den saulyğy üşın. Bişara
Liza üşın (ol Tsvetuhinge qarap közın syğyraitty), bişara Liza men
Erast üşın!
İegor Pavloviç jaña batany qabyl alyp, türegelıp tūryp şarabyn
ışıp, ketıp bara jatyp, äieldı aldağyş äzäzılderşe betın özgerttı.
Onyñ qazırgı tūrğan satysy aspanğa örbıgen şyrmauyqtyñ bırınşı
būrylys jasaityn basqyşy tärızdı iedı, sonan ärı bükıl dünie ärı
jeñıl, ärı oñai körınedı. Ol būrynğysynan tık bolğysy keldı, aiağyn
būrynğysynan äsem, közderın ystyğyraq, külkısın jarqynyraq, sözın
sūluyraq körsetuge tyrysty. Ol joldyñ tarlyğyna mülde
raqattandy, öitkenı äldebıreudıñ şyntağyn jūmsaq qana ūstap, öte
sypaiy keşırım ötınıp, meiırbandyqpen keşırım ietu öte ūnady.
Liza jeñıletınde körındı, sonysymen Tsvetuhindy tağy bır basqyş
joğary köterıp, sol apada şyrmauyq tağy bır şiyrşyq jasady —
äzırşe ädepsız bolmağanymen iedäuır batyldyq jasağan siiäqty. İegor
Pavloviç Lizanyñ qolyn talai ūstap jürgen adamdai äsem kiıngen
adamdardyñ arasynan jol salyp, ony jainağan zalğa alyp baryp,
aqtyly-qaraly par-par adamdardyñ qataryn tūrğyza, muzykanyñ
öktem qūbylysyna bağynyp. bırese ony özı bilep ala jöneldı.
Olar, ärine, ūmyt qalğan bi symaq degen sözdı tağy bır iesterıne
aldy, ol bi symaq — pade-kateken. Olar bır-bırınen būrylyp ketıp,
qaitadan betpe-bet qarsy jürıp, ainalyp. tağy būrylyp ketıp jürdı.
osy qozğalystar iekeuın bır sekundke ajyratyp; qaitadan bır sekundke
qosyp, iekeuı bırese bırınıñ közıne bırı qarap bırdeme aita bastağandai,
bırese sözderın bölıp, qaitadan ainalar kezde ne aitaryn oilağandai
bolady, osynyñ bärı ünemı jañğyra beredı, jañğyra beredı, jañğyra
beredı, barğan saiyn jaqsara beredı, jaqsara beredı, qimyldyñ
bırqalypty iekpını özgermese de, tynys jiılene tüsedı, sondyqtan üstıüstıne qozğalğylary kele bergendei bolady. Olardyñ aldy-artynda
özderı siiäqty iekı-iekıden jürgen adamdar qorşap alsa da, būlar
özderınen basqa ieşkım joqtai, joğarydağy oinap jatqan muzyka tek
iekeuıne bola ğana oinap jatqandai köredı.
Būlardyñ özara aitysqan sözderı Lizanyñ sanasyna qūraqtyñ
basyna bır qonyp, bır ūşyp jürgen inelıkşe jenıl ūşyp kelıp, tiertimes janamalap ötkendei bolady. Onyñ sanasynda tek qozğalys,
auada qalğan ız, jaryqtyñ säulesı, tıptı ieşnärse qalmağan tärızdı.
Bıraq bır kezde Tsvetuhinnıñ äñgımesı oidyñ bosqa şyrqyrap ūşqan
iekpınıne böget jasap, kıdırtıp, auyrlatqandai boldy. Orkestrdyñ
ärbır aspaby öz aldyna, şamdaldyñ — ärbır şamy öz aldyna
bytyrap, bi ierekşe zer saludy kerek iettı.
— Ne deisız? Ne aittyñyz? — dep sūrady Liza soñğy būrylysta.
Olar bır-bırınen būrylyp ketıp qaldy, sonan keiın iekı pa jasap,
bırınıñ közıne bırı qarap, sonan keiın Liza onyñ iyğyna qolyn saldy,
sol kezde ol ap-aiqyn:
— Sız küieuıñızden bır ret qaşyp ketıpsız ğoi? — dedı.
Baqytqa qarai būrylystar — üşınşı, törtınşı būrylystar
toqtausyz bırınıñ artynan bırı kelıp tağy da Tsvetuhinnen terıs qarap
ketetın kez kelıp az-kem oilanuğa mümkınşılık tudy.
— Sızge mūny kım aitty?
— Mağan solai körınıp iedı — Sız sözsız qaşyp ketetındei körınıp
iedıñız.
Būl netken auyr bi, bidıñ olpy-solpy müşelerı qalai dörekı
qūrastyrylğan, qalai tez şarşatady!
— Sız menıñ qaşyp ketkenımdı tıleisız be?
— Men sızdıñ baqytty boluyñyzdy tıleimın.
Bıreu Lizany türtıp qaldy, Liza säl kıdırdı, artyndağy tızbekter
syğylysyp, üstındegı köilegın basty, sol kezde ol Tsvetuhindy
qoltyğynan ūstai aldy.
— Men şarşadym.
Ol Lizany zaldan iertıp alyp şyqty, Liza lotereiäğa qarai jürdı,
Tsvetuhin süiep keledı. Ol busanyp, bet ajary terden säl jyltyrap,
ientıge demalyp, bükteulı oramalyn iegıne, şekesıne, moinyna jiı-jiı
basyp keledı.
— Menıñ jūmys jasauym kerek, — dedı Liza külıp, ainalyp tūrğan
doñğalaqty körsetıp.
Ol özektep:
— Sız baqyttysyz ba?—dep tağy sūrady.
— İa, ärine, — dedı Liza qatal dauyspen, sonan keiın nede bolsa özın
qorğauğa äzır adamşa oğan tıke qarap tağy da:—İa, ärine, baqyttymyn,
äbden baqyttymyn. Sız menen būl turaly sūramauyñyz kerek! — dedı.
Basyn izedı, onyñ oramalyn qolyna ūstağan küiı bır minut
qalşiyp tūryp qalğanyn baiqamady da.
Liza biletterı men belgı qağazdardyñ jazuyn oqudyñ soñynda
kemınde bır sağat jürdı, nomerlerın şatastyryp, närselerdı
aralastyryp alady, bır kezde äielderdıñ bıreuı oğan äzıl retınde —
şarşadyñyz, demaluyñyz kerek, dedı.
Liza bufetke bardy. Qatar qoiğan iekı stoldyñ ainalasynda
Vitiuşa men Tsvetuhinnıñ joldastary bırıgıp, şulasyp otyr ieken.
Pastuhovtyñ äñgımesıne bärı qarqyldap küledı. Ol tolyqsyp ketken
adamşa kreslosynda jaiylyp otyr, mastyqtan säl Jelımdegen
közderıne qarağanda, öl külegeş qanymnyñ onşama ajyratqyş
adamdar iemes iekendıgın säl mazaqtap raqattanyp otyrğandyğy
baiqalady. Jūrttyñ bärı Lizağa oryn berıp oryndarynan türe keldı.
— Netken kısıler! Netken kısıler!—dedı Vitiuşa.— Qudai bıledı, sen
böget bolmaisyñ! bärı de öte sypaiy.
— Mülde därılep tazalağandai! — dedı jūrttyñ bärınen köp ışken
Mefodii.
Bıraq Liza otyrğysy kelmedı: şydamsyzdanyp, basy ainalyp tūr,
Vitiuşa kenet jany aşyp, asa mañyzdy bır pıkırdı añğaryp qalğan
adamdai qaita-qaita basyn şūlğydy.
Ol qaltasynan zaemnyñ büktegen kupondaryn şyğaryp, jūrttyñ
bärı üşın töleitındıgın aitty. Bıraq iesebın şyğaru qiyn boldy.
Dostary kömektesken bolyp iedı, olar da şatasty. Pastuhov jūrttyñ
qolyndağy kupondardy jinap alyp, doda-doda qylyp uystap aldy da
Lizağa berdı.
— Mastyqtan jany taza jalğyz adam iekensız, bızge, mas kısılerge,
järdem qolyñyzdy ūsynyñyz!
Liza iesepke şynymen kırısıp iedı, dereu şatastyryp aldy, —
kupondardyñ bırsypyrasy bırneşe som, bırneşe tyiyn keibıreulerı
bır somğa bırneşe tiyny jetpeitın äraluan ieken, ieñ bastysy
Tsvetuhin özınıñ ottai janğan ystyq qara közderın almai qarap otyr.
Liza ierkelep — tolyp jatqan protsentterdı ajyratudan zerıktım
dedı. Sonda Tsvetuhin:
— Aqşa ieseptep üirenbeiınşe, Sız köpestıñ äielı bola almaisyz, —
osy söz iesıñızde bolsyn, — dedı.
— Eh dedı Vitiuşa dauystap, kupondardy uystap qaitadan
qaltasyna saldy. — Bai kısıge aqşa sanap ne kerek? Bai adam üşın
basqa bıreu iesepter bolar. Qyzmetşı! Bufetşıge aityñyz iesep qağazyn
menıñ üiıme jıbersın. Men — Şubnikovpyn!
Ol Lizağa qolyn ūsyndy.
— Bügın menı äielım iertıp kettı. Men köndım. Köndım.
Ol aiağyn tältırektetıp, üstı-üstıne qoimai sybyrlap keledı:
— Men senı bırden tüsındım: kışkene Şubnikov äldi-äldi bolğysy
kelgen bolu kerek, solai ma? Taptym ba?
Bızdıñ kışkentaiymyzdyñ ūiqysy keldı me, solai ma?
Aiazğa şyqqan soñ, ol būrynğysynan da byljyrap, sözı adam
tüsınbeitın bolyp kettı, üige kelgen soñ, şala-şarpy şeşınıp
jastyqqa basy tigesın qor iete tüstı.
37
Liza köpke deiın ūiyqtai almady. Qoğam üiınıñ zaldary köz
aldynan ielestep ketpei qoidy. Olar ieles berıp körınedı de, sol
küiınde qozğalmai tūryp qalady, sondyqtan Liza qūlpyrğan jaryqta
köptıñ ışındegı adamdardyñ ärqaisysynyñ betın, äielderdıñ kiımın,
gül buketterın, lotereiäda özı ülestırgen närselerdı, keiın ūtyp alğan
adamdar sauyq keşınıñ aiağyna deiın orynsyz artyq närsedei alyp
jürgen ūtystardy aiqyndap köre alatyn boldy. Bıraq onyñ köz
aldynda Tsvetuhinnyñ busanğan qara tory betı ielestep, toqtai qalğan
kezde, Liza ony ūmytuğa, basqa närsege nazar salyp, qara tory bet
qaita ielestemesın degendei sol basqa närsege nazar salğysy keldı, osy
kürestıñ şym-şytyryq şatpağy şarşata bastady, Lizağa
ieşuaqytta ūiyqtamaityndai körındı, tünı boiy töñbekşıp, tolyp
jatqan suretter men närselerdıñ tosqauyldary arqyly azaptanyp
ötuge tiıstı bolğandai körınedı. Ol osylardyñ bärınen qaşpaq bolady,
bıraq jügırısı naşar älsız, ol sekırıp atqa mınbek bolady, tıptı üstıne
mınıp, qaşuğa bolatūğyn at közıne körınedı de. Attar köp, sonyñ ışınde
Viktor Semenoviçtıñ şabdar jorğasy teñselıp aqyryn jorğalaidy.
Liza sonyñ üstıne mınbek bolady, bıraq sol iekı ortada bır jaqtan
üstıne kök tor japqan qara jelgış at paida bolyp, Lizanyñ qoly
toryna tier-timeste-aq jeñıl arbanyñ üstıne qalai otyryp qalğanyn
bılmei qaldy. Jelgış at tünnıñ qarañğysyn qaq jaryp, bos keşeler
arqyly şauyp keledı, onyñ tağasynyñ dañğyry bükıl qalağa
jaiylady. Qatty jel soğyp, Liza qaltyrap tonady — üstınde
şılterlı jūqa köilegı, basynda şılterlegen, bant qadağan tünde
kietın qalpağy bar. Tastai qarañğyda arba bır ülken qara üidıñ
aldyna kelıp toqtai qaldy, sol kezde bıreu kelıp Lizany iekı jağynan
qapsyra ūstap, qoltyğynan süiemeldep, jerge tüsırdı. Liza ülken
auyr iesıktı aşty — üi teatr ieken. Ol bes oryndyqtardyñ arasymen
sahnağa qarai jürıp keledı.
Şeksız şyñyrauda asuly tūrğan şamdalda syğyraiyp sarğaiğan
jalğyz şam janyp tūr, ol ünsız zalğa bolar-bolmas jaryğyn tüsıredı.
Liza şılterlı köilegımen, basyndağy qalpağymen, jalañaiaq, ünsız
attap ölerdei baiau jürıp keledı, üstındegı kiımı özınıñ operada körgen
Qarğa mätkenıñ öler aldyndağy kiımı siiäqty. Ol orkestrdıñ tereñ
üñgırınen jıñışke taqtai arqyly attap, rampadan öttı. Şymyldyq
köterulı tūr. Kenet aiağynyñ astynan tolyp jatqan ottar janyp
közıne şarpydy. Liza sahnany adymdap ölşep jür. Sahnanyñ iedenı
būdyr-būdyr tıken taqtaidyñ arasyndağy sañylaularynan suyq jel
soğady. Sahnanyñ ūzyny jiyrma, ienı on jetı qadam. Mümkın ienı onan
da köp bolu kerek, bıraq bır qarauytqan närse ärırek baruğa böget
jasaidy, sondyqtan Liza qarañğylyqtyñ arjağynda ne bar iekenın
bıle almaidy. Kerı būrylady. Suyq jel älı soğyp tūr, köilegınıñ ūzyn
ietegı aiaqtaryn sabalaidy. Ol şamdardy sanai bastady, bıraq olar
jarqyrap jaña tüskendıkten, közı şydamaidy, ol alaqanymen
betterın basty, däl sol kezde art jağynan, qarañğylyqtan, bıreudıñ
şyñğyrğan aşy dausy iestıledı, sol kezde Liza oianyp kettı.
Qoryqqanynan
qalş-qalş
ietıp,
sezımı
bırtürlı
keremet
aiqyndalyp, ol tüsınen ierekşe bır jañalyq tanyp, özı de
jañğyrğandai bolady. Vitenka alansyz qoryldap jatyr. Liza bükıl
denesın sipady — arqasy terlegen ieken. Köilegın şeşıp kreslonyñ
üstıne laqtyrdy, üstıne halatyn kiıp terezenıñ aldyna bardy.
Köşe tañerteñgıdei halyqqa toly, jūqa qūrğaq qar jatyr. Arbanyñ
doñğalaqtary salğan qara ız rels siiäqty är jaqqa taraidy. Qar
jauğan üidıñ şatyrlary appaq, üiler bırtürlı köterıñkı körınedı.
Aspan sūp-sūr. Turbadan şyqqan tütınder aspanda kökşıl şardan
örnek tökkendei bolady, ol şarlar ietek jaiyp kökşıldenıp, aspanğa
ūlasyp ketedı. Älı şana tüsken joq.
Liza ışınen: «...ierte oianyp, Tatiana terezeden köredı...» — degen
sözderdı oqydy da, as üige şyqty.
Däl sol kezde iekınşı iesık aşyldy. Ac üide ısteitın kempır
qabaqtaryn qimyldatyp, jūmbaq pışınmen sausaqtaryn qozğap
Lizany şaqyrdy, sol sätte aiağynyñ ūşynan basyp özı Lizağa
jaqyndai tüstı.
— Kışkene qyz kelıp tūr. Ol sızdı sūraidy.
— Ac üide me?
— İa. Sız kelsın dep aityp iedı, deidı. Sızdı kütıp otyr, deidı.,
Liza törgı bölmege jalt qarap, būryn kütpegen senımmen kempırge
— sen qarai tūr dep sybyrlady.
Ac üige jügırıp şyğyp, bosağağa süienıp tūrğan Anoçkany kördı,
onyñ üstınde älı kışıreitıp qaita tıkpegen äjesınıñ jeketı, ötken
joly da ol osyny kiıp kelgen-dı, basynda jünnen toqyğan ieskı
oramal.
— Aman ba, — dedı aqyryn Liza. — Sağan ne kerek?
— Men keşe Vera Nikandrovnanyñ üiınde boldym.
— Al nemene, ne bar ieken?
— Quanyp jatyr.
— Senıñ kelgenıne quana ma?
— Sızdıñ baryp kel degenıñızge quanyp jatyr.
— Qoişy?
— Onyñ üiı iete tar ieken, myna jerden ana peşke deiın ğana
bolady.
— Al ol kısı ieşteñe aitty ma?
— Bız tüsten keiın ūzaq, otyryp äñgımelestık. Qazır ol balalar iemes,
qyzdardy oqytatyn körınedı.
— Menıñ ötınışımdı aittyñ ba?
— Aga, aittym. Ol kısı sūrai beredı, sūrai beredı, al men
bılgenderımdı aita berdım,— äjem men äkemnıñ sızdıñ dükenıñızge
barğanyn, sonan keiın sızdıñ...
— Joq, joq. Kirill turaly aittyñ ba?
— Ol turaly da aittym.
— İa ne bar, nemene?
— Ol hat jıberdı.
— Hat mağan ba? — dedı aqyryn Liza, bıraq özın-özı ūstai almai
ientelep.
— Anoçkanyñ qasyna kelıp, onyñ ieşbır qimylyn közınen tasa
qylmai tūr. Anoçka jeketınıñ tüimesın ağytyp, ietegın ūstap, Lizağa
aiqyn, quqyl közderımen qarady.
— Vera Nikandrovna mynanyñ astary iekenın körıp, sol arağa hat
saldy da qaitadan tepşıp qoidy.
Ol astardy türtkılep, sausağyn salyp jıberıp, kerı tartyp
bytyrlatyp tıgısın sektı de, ainalasyna qyzyl jiek salğan kışkene
konverttı suyryp aldy. Onyñ syrtynda «Lizağa» degen jalğyz auyz
söz bar ieken, bıraq ol söz jağdaidy bırden tüsındırdı: hat Kirillden
ieken.
— Sen tūra tūr... nemese joq, bar bara ğoi! — dedı
Liza qaqalyp, aiağymen iesıktı teuıp. — Sen keiın kelersıñ, keiınırek!
— Äiteuır bır kezde me, nemese qaşan? — dedı renjıgendei bolyp,
bıraq keksız ökpelegendei Anoçka.
— Yqtyiaryñ bılsın, nemese bärıbır, tūra tūr, — dedı Liza ne aityp,
ne qoiğanyn özı de bılmei, terezege baryp, konverttıñ jiegın
tyrnağymen jūlyp jyrta bastady.
Bır japyraq qağaz ırıleu ärıptermen ainala jazylğan, oqu qiyn
iemes. Liza sözderdıñ bärın tügel ūstai almai tek söilemnıñ basy men
aiağyn ğana oqyğandai körınedı, bıraq ol bır qarypty bosqa jıbermeidı,
qarıpter aitqan sözderdıñ mağynasynan görı anağūrlym artyq
tüsınedı, bıraq qağazdyq astarynda jasyrynyp jatqan, ieñ negızgı
pıkırdı tüsınsem dep jantalasyp asyğady. Kirill bylai dep
jazypty: mıne aqyrynda, ol äjesıne de, Lizağa da hat jazuğa
mümkınşılık alyp otyr, būl uaqytty ol köpten berı kütken iedı, hatty
talai ret qiiälynda jazğan bolatyn, sondyqtan qazır ne turaly
jazamyn degen oilar qaita qaptap iesıne tüsıp, böget jasaidy, mümkın
ol öte-möte kerektı mäseleler turaly jazbai kete me. Soñğy ret
körgennen keiıngı uaqyttyñ ışınde onyñ özınde kütpegen jerden köp
özgerıster boldy, sondyqtan ol kımnıñ artynan hat jazyp otyrğanyn
ajyrata almaidy: būryn özıne tanys Kirilldıñ atynan hat jazyp
otyrğanyn nemese qazır özı sezıp jürgen jaña Kirilldıñ atynan
jazyp otyrğanyn — osy arasyn ajyrata almaidy.
Osy arağa kelgende Liza tynysyn basyp, özın-özı aqyryn oquğa
zorlap köndırdı.
«Men qazır mülde basqa ömırdemın, ol būrynğy ömırıme tıptı
ūqsamaidy. Uçilişe öñımde iemes, tek tüsımde bolğan siiäqty körınedı.
Men — derevniada tūramyn, ondai derevnialardy İedılden taba
almaisyñ, — bar bolğany on bır-aq qora bar. İeñ jaqyn degen seloğa
orman arqyly jetı sağat jürıp barasyñ. Halyq az, bızdıñ klastağy
balalardyñ sanynan da az, bıraq adamdary özgeşe. Halyqtyñ qalai
tūratynyn jaña ğana köre bastadym, Liza, men būryn mülde bala
iekenmın. Sen menı, mümkın, qazır tanymas iedıñ deimın.
«Men nemerelerımen tūratyn kempırdıñ üiınde tūramyn, ol keş
bolsa «Altyndy saqtap jürmın, saqtap jürmın», degen öleñ aitady.
Men altyn turaly sūrap iedım, — ol ömırınde altyndy körmegen
bolyp şyqty. Mūnda neke qiğanda qoldaryna kümıs saqinany da
sirek salady ieken, bärı de jez saqina salady. Mūnda jauğan qar sol
küiı jatady. Orystyñ ūly qysy bastaldy. Bızdıñ jaqta älı salqyn
tüspegen şyğar? Kempır tamaşa iertegıler aitady, ondai iertegılerdı
bızdıñ jaqta iestımeisıñ. İertegısız tūru, sırä, qiyn ğoi deimın.
«Men sağan mülde mañyzy joq närselerdı jazyp otyrmyn, alaida
osynyñ özınen sen menıñ iendı ūzaq uaqyt tūratyn jerımnıñ qandai
iekenın jaqsyraq bılersıñ. Bız iekeumız osy şeksız ūzaq uaqyttyñ ışınde
bır-bırımızdı köre almaimyz, būl mağan öte auyr bolsa da, men sol
auyrtpalyqty köteruge ūiğardym, kötere alamyn da. Men sağan tağy
da myna jağdaidy aituğa ūiğardym. Qymbatty Liza! Osynyñ bärı
ūzaq äure-sarsañğa salynyp, senıñ töze almauyn mümkın. İesınde
bolsyn, menıñ merzımdı uaqytym tolğanşa, iağni üş jyl uaqyt menı
kütıp otyrğyñ kelmese, men Jağdaiyñdy tüsınermın. Men sağan adal
syrymdy aityp otyrmyn, öitkenı būl turaly köp oilandym. Men
ony zäbır dep sanamaimyn, osyğan sözımdı beremın. Mağan senıñ
bostandyğyñ men täuelsızdıgıñ qymbat.
«Senen tağy bır ötınışım, mağan hat jaz, ieger qatelessem, aşulana
körme. Senıñ Tsvetuhinge köñılıñ auğanyn men dūrys añğardym ba? İeger
ol ras bolsa, menıñ qarsylyğym joq, al ieger olai bolmasa, men
būrynğymnan da baqytty bolyp, iekeumız qalai bolğanda da bırge
tūramyz — dep senıp jürer iedım. Men osynyñ bärın äbden oiladym.
«Äzırşe özım turaly aitarym osy. Sen özın turaly mağan köbırek
jazuyn kerek. Men bärın de bılgım keledı. Men özım turaly äjeme öte
köp jazdym jäne, ieger sen yqylas bıldırseñ, sağan oqyp ber dep
tapsyrdym.
«İa, söz arasynda tağy bır aitarym mynau. Menı osynda äkele
jatqanda, mağan bır stantsiiäda, temekı tartpaityn bolğandyqtan,
onyñ ornyna keptırgen alma alyp berdı. Ony gazetke orağan ieken.
Tolstoidyñ opat bolğanyn sonan bıldım. Sen būl qazany qalaişa
azaladyñ, basqa jūrtşylyq qalai azalady, — osyny jazyp jıber.
Men köp oilandym, aqyr soñynda ol ne degenmen de menıñ Uly
adamdarymnyñ qatarynda ğoi degen qorytyndyğa keldım. İekeumızdıñ
äñgımemız iesımde, jalpy alğanda sen tügeldei iesımdesıñ! Äjeme kerektı
kıtaptardyñ tızımın jıberdım. Hat jaz. Kirill».
Liza hat ūstağan qolyn sylq tüsırdı. Betterı qyp-qyzyl bolyp,
jasaurağan közderı janyp, kırpık qaqpastan qarap tūrdy.
— Men keteiın be? — dep qorqa sūrady Anoçka.
Liza ündegen joq.
Ol üşın bükıl ömırı tüpsız şyñyrauğa jinalğandai boldy, būryn