Ağaiyndy Jünısovter - 01

İekı bölımdı roman
BİRİNŞİ BÖLİM
BİRİNŞİ TARAU
İeKİNŞİ TARAU
ÜŞİNŞİ TARAU
TÖRTİNŞİ TARAU
BESİNŞİ TARAU
ALTYNŞY TARAU
JETİNŞİ TARAU
SEGİZİNŞİ TARAU
TOĞYZYNŞY TARAU
ONYNŞY TARAU
ON BİRİNŞİ TARAU
ON İeKİNŞİ TARAU
ON ÜŞİNŞİ TARAU
ON TÖRTİNŞİ TARAU
TÜSİNİKTER
İeKİNŞİ BÖLİM
BİRİNŞİ TARAU
İeKİNŞİ TARAU
ÜŞİNŞİ TARAU
TÖRTİNŞİ TARAU
BESİNŞİ TARAU
ALTYNŞY TARAU
JETİNŞİ TARAU
SEGİZİNŞİ TARAU
TOĞYZYNŞY TARAU
ONYNŞY TARAU
ON BİRİNŞİ TARAU

BİRİNŞİ BÖLİM
BİRİNŞİ TARAU
1
Jaiyq alqabynyñ köktemı ala-böle jarqyn keledı: jūp-jūmsaq
qoñyr ala būlttardy baiau jel aqyryndap ysyryp äldeqaida asyryp
jatady da, kökek aiynyñ özınde-aq dertken jer kün nūryna balqyğan
saiyn şöp tügı tūtamdap ösıp jüre beredı. Döñes bıtkendı qara būira
jusan bürkeidı: yldidy kök bidaiyq pen tübıttei qalyñ betege
jauyp ketedı. Al, qyrat bıtkendı örmelei balqurai boiyn jazyp,
ierkek basyn jarğan kezde albyrağan aq rauşan gülderge asylyp kök
köbelek şarq ūrady; sol şaqta töskei-töskeiden balmağyz atqan ilan
iısı añqidy, samal jelpıgen saiyn kiık oty mūryndy qytyqtaidy.
Söitıp, köktemgı darqan dala hoş iısıne ielıktırıp boiyñ men oiyñdy
bırdei bileidı. Äsırese ierteñgı mezet özgeşe: sağym qūşaqtap, samal
jel teñseltken sūlu saharany tas töbege şyğyp alyp ūrşyqşa
iırılgen boz torğai beine-bır äldilep terbetıp tūrğandai körınedı...
Osyndai bır qyrdyñ sän-saltanatqa bölengen şağynda ülken qara
jol üstınde faetonğa qos qara kök at jekken jolauşylar ketıp bara
jatty.
Jol tabany taqyr da şañsyz iedı. Jep-jeñıl solqyldaq faetonnyñ
jūmsaq şindı döñgelekterı zyrlap bara jatqanda bolmaşy ğana tozañ
joğary köterılmei, aqjıptenıp qana şögıp jatyr, aiağyn şeñgeldep
tastap pärmen şoqyraqpen kele jatqan pıräşkedegı jūmyr qara kök
te şañ köterer iemes — ol joldyñ jaldy jiegınen ärı şöptı
tepseñmen töpep keledı.
Ūzyn jol üstınde ne köp — jolauşy köp qoi: arbaly da, jaiau da
kärı de, jas ta ağylyp jatady, bıraq būl jürgınşıler özgeşe: attary
men faetonyna da, onyñ üstındegı adamdaryna da kezdesken jan bır
köz tastap qalarlyq.
Arbada üş kısı otyr, onyñ iekeuı artta, bıreuı aldağy kozlada.
Kozlada otyrğan delbeşıge onşa laiyqty iemes — keiıngı iekeuı
siiäqty būl da mūntazdai orysşa kiıngen — basynda qara qalpaq,
üstınde sūr şekpennen tıktırgen gimnasterka, galife şalbar, aiağynda
hrom ietık. Onyñ üstıne jäne osy ölkenıñ qojasy bır ğana özı siiäqty
sūlu qara mūrtty şiyryp tastap, şekesınen qaraidy, onsyz da ūşyp
kele jatqan attardyñ delbesın kere tartyp qoiyp, ırkuge mūrşa
bermesten qağyp-qağyp jıberedı.
Attar serıppedei jazyla tüstı: sonadaidan körıngen bel-belester
ūrşyqşa üiırılıp ä degenşe-aq artta qalyp jatty.
Jürdek at pen jüirık tazynyñ jaiyn bıreu aitsa keşke şeiın
jalyqpai tyñdaityn, al özı aitsa boi bermei tañ atqanşa
küjıldeitın būl delbeşı qazaq qos qara köktıñ jürısıne asa riza bolyp
kettı. Onyñ üstıne köktemgı öñdı dalanyñ sändı türı közın terbetıp,
samaly janynan jelpi tüsıp şattyq äserıne böledı de, ışıne syimai
kele jatqan syr-sezımın aqtaruğa asyqty. Aqtarmasa bola ma! «Qarauğa
köz kerek sümbıdei kerılgen, bır tüstı, bır tūrpatty qara kök attardy
jaltyrağan qara faetonğa par myna otyrğan patşanyñ balasyndai
iekı jıgıt şe? Bıreuı nağyz... myqtynyñ myqtysy! Bükıl uezdıñ üstınen
qaraityn pyrkarol ol! al, iekınşısı — qazaq balasy aiağyn attap
baspağan, sonau Mekeden de alys, Qūdys şaharynan da sūlu qaladan
oñyp qaitty. İekeuınıñ pormasyn qarasaişy, Peterbordan kelgen
jylğy kädımgı Şūğyldyñ Yqylasynan da symbatty! Yqylas iemes-au,
Janşa hanyñnyñ özınen de myğym, qūddy sūltandar sekıldı...» dep
oilap delbeşı köterıle tüstı. Söittı de lyqsyp ışke syimai kele
jatqan oidy aitu üşın attan bastap:
— Qanaty bardai-aq jerge aiağy timei kele jatqan joq pa, a?
Aiyby tek myñğyrğan baidyñ maly demeseñ, januar iekeuı de qyl
qūiryqtynyñ jürdegı! Tūlpar, belküllı tūlpar! Aişylyq joldy
alty basatyn jez tuiaq! Jaman ağañ atty taba da bıledı, aidai da
bıledı-au özı. Solai ma, baldar?— dedı ol art jaqqa qarap.
Küimesın kerı qaiyryp tastağan faetonnyñ jaily jūmsaq
arqalyğyna süienıp şalqaiyñqyrap otyrğan iekı jıgıt iezu tartyp
bırıne-bırı qarady da, köñıl küiı kemerınen asyp kele jatqan delbeşıge
maqūldağandai, bastaryn izestı. Bıraq, jä attardyñ jürısıne, jä delbe
ūstau şeberlıgıne bır auyz bolsa da maqtau lebız kütken delbeşı iekı
jıgıttıñ ünsız ğana bas izegenıne köñılı könşımedı. Ol tağy da atty
syltau ietıp:
— O jez tuiaq, kösıl, kösılıñkıre! Jüre almasañ sağan sert, jürgıze
almasam mağan sert!— dep şetkı atqa şüiıle tüsıp, iendı özın
qoşemetteuge bet būrdy.— Qalai, baldar, ağañ atty aidai ala ma?
İesek jekken adamdai ılbıtıp, osyndai attarmen jūrt ara qonyp
barady, men senderdı qalağa iel orynğa otyrmai-aq jetkızeiın.
— Jetkızesız, Süleke, jetkızesız. Myna jürıspen sız Qyzylüi tügıl
bügın Qaratöbege de qūlap ketersız, tym qatty aidaimyn dep
attaryñyzdy zoryqtyryp alyp jürmeñız,— dedı otyrğan iekı jıgıttıñ
ülkenı, aqyl bererlık salmaqty pışınmen.
Delbeşı onyñ pışınıne nazar salmastan ieñsesın köterıñkırep alyp,
büldırgesın bılegıne kigızıp, şybyrtqy ūstağan oñ qolymen qara
mūrttyñ miyğyn şiyrşyqtai tüstı.
— Semızden ūstap jekken toñ at deisıñ be, qarağym-au, zoryğu qaida,
bıreu qaida! Jem jep, bır şek bolyp qamşydai qatyp alğan
januarlardyñ sılteuın körmeisıñ be! Bül attar iekı jüz şaqyrym jer
jortsañ da tanauyn qaqpaidy. Al, bızdıñ Qyzylüige deiın nebary jüz
otyz-aq şaqyrym, onyñ üstıne kün de qağu, jol da taqtaidai, qyzaqyza kelgende iekındıge şeiın de qūlap ketermız älı. Belküllı, solai
iemes pe, ä?
— Sülekeñ jelpındı...
— Sūrama, şalqyp keledı.
— Myna attardan basqa maly bar ma Sülekeñnıñ?
— Myna attardan basqa deisıñ be?.. Mynadai at arbasy bolsa Oral
tügıl Orynbordan bır-aq şyqpai ma Sülekeñ! Arba da, at ta Nūryş
ağañdıkı ğoi,— dedı salmaqpen söilep kele jatqan iekeudıñ ülkenı. Syrt
pışını bır-bırınen aumağan bül iekı jıgıttıñ kışısı tañdanğan pışınmen:
— Sülekeñ ağai älı baii almai kele me?— dedı kozladağy delbeşı
iestıp qalar degendei sybyrlai söilep.— Älı künge sauynğa siyr,
mınuge at sūraumen keledı ğoi, şamasy,— dep qoidy.
Ülkenı oğan:
— Ağañnyñ özınen sūra, būl jaidy ol özı jaqsylap aityp beredı,—
dei saldy.
Faetonda otyrğan būl üş adamnyñ delbe ūstağany: «Aq Jaiyq»
hikaiasynda kezdesetın Süleimen iedı de, al artta otyrğan Hakım men
onyñ özıne teteles ınısı Älıbek bolatyn. Älıbek alystağy astana
qaladan jaz demalysqa kele jatqan oquşy bolsa, Hakım jañada ğana
uezdık prokuror bolyp tağaiyndalğan-dy. Bırı ülken äkım, bırı ülken
oqu oqyp qaitqan bılgış: tuysqandaryn guberniiädan uezge alyp kele
jatqan aqjarqyn Süleimennıñ bala köñılı Şalqar kölınen de jalpañ,
kemerınen asyp tasqyndap kele jatyr iedı.
Tabany oiylyp, şyñy molaimağan köktemgı qara būira jolmen
jelgış kökter zyrlai berdı de Süleimen oiyn jedeldete tüskendei
boldy. Kün de qağu iedı.
«...Pyrkarol! Qazaqtan pyrkarol bolğan jalğyz Janşa. Onan basqa
pyrkarol bola alğan qazaq balasy joq iedı, iendı myna bızdıñ Hakım
boldy. Äi, bız de osal iemespız-au! Joq, osal iemespızı..» Süleimen
keudesın kötere tüstı de, älde ne bır oiğa şomyp otyrğan art jaqtağy
Hakımge jalt qarady. Söittı de öz oiyna özı şübälanğan adamdai:
— Hakımjan, bızdıñ qazaqta osy Janşadan basqa pyrkarol bolğan
adam bar ma? Būryn deimın-au... Qazır mıne özıñ boldyñ ğoi. Menıñşe
osy iekeuıñnen basqa, belküllı ieşkım pyrkarol bola alğan joq.
Älbette bola alğan joq. Qaidan bola alsyn. Pyrkarol bolu üşın
myna sen siiäqty alty da alty — on iekı jyl, tağy iekı jyl, ne bary
atandai on tört jyl oqu kerek. Solai iemes pe, ä?— dedı.
Hakım onyñ būl sūraqty nege qoiğanyn bırden ūqty.
— Süleke, İesengeldıden syñar taiyñ ğana kem bolyp kele jatyr-au
deimın, ä? Būl at aidauyñnan da, iyğyñdy kötere tüsuıñnen de,
qalpağyñnyñ ietegı iedıreigenı bylai tūrsyn, ony jel ūşyryp
keterlık ietıp qoqyraita kigenıñnen de körınıp tūr,— dep küldı,— menı
han Janşağa teñegıñ keledı ğoi, solai ma?
— Nege teñemeiın, özıñ sondai bolsañ! Oquyñ da sonan bır ielı kem
bolmasa! Teñeimın, iekeuıñnen basqa kım boldy pyrkarol? Bolsa aitşy
käne, aita almaisyñ. Tük aita almaisyñ. Aitar iedıñ, bıraq basqa joq.
İesengeldıden syñar taiyñ ğana kem bolyp kele jatyr deisıñ. Tura bır
taiym ğana kem. Keşegı özımnıñ Tekeden oqu bıtırıp alyp qaitqan
Hakımım pyrkarol bolsa, menıñ kım bolğanym! İesengeldıden bälkım bır
taiym artyp ta ketken şyğar! On myñ taidan basqa onda ne boldy
deisıñ. Ol jau alğyrdy bır jau qusa bıttı ğoi, tıptı jau almai-aq
keşegı jiyrma bırınşı jylğy jūt kezdesse, İesengeldı ne ıster iedı?
Qūryğyn süiretıp jaiau qalar iedı. On myñ taidyñ kūny bır jūt,— dedı
atşy oiyn äbden nyqtap armansyz däleldegen janşa, mūrtyn bır
sipap ötıp. Hakım ornynan köterıle tüstı.
— Aitqanyñyzdyñ, Süleke, bärı ras. Jalğyz-aq bır jerı terıs. Ol
mynau: būryn Janşadan basqa qazaqta prokuror bolğan adam
kezdespese, iendı ondai prokurorlar bızdıñ Qazaqstanda jiyrmadan
astam. Sız Ğabbasty bılesız be? Gubernalyq prokuror, kädımgı Jetpıstıñ
Ğabbasy. Ol Janşadan äldeqaida qūdırettı. Bükıl guberna qol
astynda, zañ baqylauşy. Al Janşa degenıñız okrugtık sotta
prokurordyñ serıgı ğana bolğan kısı jäne Janşanyñ baqylağan zañy
basqa — ol aqsüiekterdıñ, bailyğy asqan köpesterdıñ, kazak-orys
atamandarynyñ şyğarğan zañyn jüzege asyrdy. Al, bızdıñ prokuror
myna sız siiäqty kedeilerdıñ ieñbegımen kün körgen şarualardyñ
joğyn joqtaityn prokurorlar. Mūndai prokurorlar Semeide,
Qyzyljarda,
Aqmolada,
Jetısuda,
Torğaida,
Aqtöbede
— Qazaqstannyñ barlyq jerınde bar. Sondyqtan menı Janşağa teñeuıñız
terıs. Menıñ lauazymym kışı bolğanmen, ısteitın ısım zor — ierıktı
halyqtyñ qamyn közdeitın zañ.
— Ras aitasyñ ba? Qazaqtan sonşama köp pyrkarol şyqty ma?
— Aqiqat... Barlyq gubernada gubernalyq prokuror bar, barlyq
uezderde de uezdık prokuror qyzmet ısteidı. •
— Hakımjan, men senıñ Janşadan da ūlyğyraq bolğanyña qarsy
iemespın. Janşanyñ ūlyqtyğynan mağan tigen paida az. Jäne özın de
bır-aq märtebe kördım — ana jyly küzdıgünı. Şūğyl qajynyñ üiıne
İqylas iertıp kelgende kördım, onda da bır şaqyrym jerden, kölden
qūs atyp jürgende kördım. Al sen bolsañ myna qasymda otyrsyñ, senıñ
onan da ūlyq bolğanyñ kerek mağan. İlahi bol!— dep atşy
qūşyrlana tüsıp, attyñ delbesın qağyp-qağyp jıberdı.
Öz auylynan aulaqta jürse de iel şarualaryn künde körıp söilesıp
jürgen Hakım Süleimennıñ şağyn ūğymyna tañdanğan joq. «Keşegıden
bügın täuır, prokuror degen sözdı bılgenıne, onyñ jäne mağynasy
zoryn tüsıngenıne rizamyn. Ömır älı onan da qiynyn üireter, iendı bır
on jylda atty iemes, maşinanyñ qūlağyn da ūstar bızdıñ Sülekeñder.
Äi, özı de bala siiäqty iemes pe. Tura balaşa maqtanady menıñ
prokurorlyğyma, Älıbektıñ alysta oqyğanyna töbesımen kök
tıregendei mäz» dep oilady ol.
— İesıttıñ be, ağañ sözın: «Janşadan da ūlyğyraq bol» deidı.
Qazekeñnıñ ūlyqtyq nesın alğan deseişı... Hakım sözın aiaqtap ülgırmedı,
aiqailap än salatyn adamşa ınısı ornynan köterıle tüsıp, basyndağy
kepkasyn oñ qolyna aldy da:
— Düniede ne sūlu degende ğaraptyñ bır aqyny: kök orai
şalğyndy dala sūlu, syldyrap aqqan su sūlu jäne jar sūlu degen
ieken. Sol sūlu dalam mynau ğoi!— dep kötergen qolymen alysty orai
körsettı.— Bärı üirenşıktı, bärı ystyq jerler, bärı jürekke jyly
suretter. Qarañyzşy. Tağdyrdyñ meirımsız qūşağynda degenıne
jetpei armanda ötken Bekei men Maulananyñ bır kezde qol ūstasa
jügırıp bäişeşek tergen kerbez kölınıñ äsem jağasy! Jañağy Sülekeñ
aitqan taiy ğana on myñnan astam däulettı İesengeldınıñ myna tūrğan
Būrğymaşy! Anau şögıp jatqan aqbas atandai Syntas tauy! Anau
dalany şimailap aqqan qos Añqaty! Anau ietegın sağym orağan
Syrymşyqqan! Ana jaq — şattauyğy jürektei Myñ şūqyr! Anau
balyğy taidai tulağan Şalqar köl! qarañyzşy, osydan körkem jerdı
qaidan tabasyñ! Asyq oinap şarq ūrğan, bäigıge şauyp, jamby atqan,
audaryspaq oinağan, suyna şomylyp, kögıne aunağan dalamnan ystyq
ne bar!
Hakım lekıte söilegen ınısınıñ jüzıne qarai qaldy. Auğan joq
özındei. Būdan on jyl būrynğy tap özınıñ sümbıdei symbatty boiy ärı
tūnyq, ärı tymyq, jel teñseltpegen ierteñgı aidynnyñ betındei
möldır jüzı, jıbektei qoñyr şaşy, jeldegen kiıktıñ tanauyndai
jelbezegı iedıreie qalğan süikımdı qyrly mūrny, qiyğy süirıktegen
ötkır közı, mañdaiy, qūlağy — bärı köz aldyna tartyldy, beine bır
aina aldynda tūrğan adamdai, öz sipaty ielestep kettı. Hakım säl
uaqyt köz toqtatyp, jas studenttıñ äldenege qūmartqandai azdap
joğary türılgen jūp-jūqa iernıne qarap tūrdy da:
— İeldı, jerdı sağynğan iekensıñ... Men de bır kezde tap sendei, senıñ
osy küiıñdei ainala köz toimastai qaraitynmyn, qyrdy közımmen
jeitınmın. Bolady ondai kezder! Qalai, qalai dedıñ? «Aqbas atandai
Syntas tauy, şimailap aqqan qos özen» dedıñ be? Oi kışkene
romantigım, oi kışkene qiiälşylym-ai!— dedı külımsırep.
Hakım jas kezınde iekı ınısınıñ iekeuın de, äsırese, kep söilemeitın
jūmsaq lebızdı, juas Älıbektı aiyryqşa jaqsy köretın. Al, qazır
Älıbek ağasyna tap sol jas kezındegıdei süikımdı körınıp kettı, ol
süiıp alğysy kelıp qūşaqtai tüstı de, bögelıp qaldy, süimedı.
— Men romantik iemespın. Men özgeşe körıktı jerımdı, jerımnıñ
suretın jaqsy köremın. «Şögıp qalğan bır tailaq jardai atan bolğan
jer. Jatyp qalğan bır toqty — myñ qoi bolyp örgen jerımdı»
äsıreleimın. Arqada Burabaiymdy, Jetısuda Alatauymdy, batysta
Jaiyğymdy maqtaimyn. Maqtanyş ietem, änge qosam, küige salam...
— Sal, sal! Maqtanyş iet. Onyñ jaqsy. Bıraq asyryp aitpasañ tıptı
jaqsy.
— Asyrğan joqpyn. Qai jerın asyrdym. Jerımnıñ ködesınıñ tübı
saiyn bır jylqy iekenı ötırık pe? Osy da asyrğan ba? Ana jatqan ūşyqiyry joq jylqy būlai deuge syimai ma? Būl romantika iemes,
asyryp aitu iemes. Būl qaita jetkızıp aita almau.
— Ködesınıñ tübı saiyn bır jylqy, Qaraqypşaq Qobylandy tūlpar
mınıp jelgen jer degıñ kele me. Ol ötken zaman ğoi.
— Sary ağa, sen basylyp bara jatyrsyñ. Künbe-küngı ömırdıñ şaban
kögıne jaidaqtap asylyp, kış-kıştep mal qaiyrğan kärılerşe,
dünienıñ bärın qarapaiym jağynan alyp qaraisyñ. Ötken kün deisıñ,
qazırgı kün sol ötkennıñ jalğasy iemes pe? Bügıngı özen keşe de, onan
būryn da, jüz jyl būryn da tap osylai aqty ğoi. Būrynğy jer, tap
qazırgı jerdei būrynğy bailyq myna jatqan bailyqtyñ basy.
— O-ho! Qūr ğana romantik iemes, romantik-filosof iekensıñ ğoi.
Bıraq aiyra bılu kerek: keşegı men bügıngınıñ arasy taudai.
— Tek közge ğana, köñılge ğana taudai. Añdap qarasañ tittei
aiyrmasy joq. Baiağy Syntas tauy älı sol küiınde, jūmbaq küiınde,
beine bır şögerıp tastağan aqbas atan tärızdı, qimylsyz jatyr. Bıraq
älı sol ädemı küiınde, aibarly küiınde, köñılge jaqyn küiınde, ystyq
küiınde jatyr. Ana jatqan Hankölı de tap sondai, mūnan jüz jyl
būryn da bidaiyğy beluardan, köktemde üiregı men qazy jyrtylyp
aiyrylyp, tap myna bügıngı siiäqty, beine bır järmeñkedei dumantoiyn ötkızıp jatpady deisıñ be. İendı jüz jyl ötken soñ da tap
osyndai, osy qalpynda qaluyn tıler iedım...
— Qara Mämbetten asqan şeşen boldy ma, Hakımjan, aitşy, sen
köp bılesıñ ğoi? Menımşe bolğan joq,— dep osy arada Süleimen de
äñgımege aralasa kettı.
— Ony qaiteiın dep iedıñ, Süleke? Talai şeşender ötken şyğar, kım
bıledı, onan asqany da köp boluy mümkın. Qara Mämbet iertede ötken
sözuar jan iekenı de ras. Qara Mämbettı jūrt Saqau Mämbet dep te
ataidy ğoi.
— Ne dep atasa o dep atasyn, bıraq ta, älbette, dep aitaiyn, odan
sözdı kelıstırıp aitatyn adam bolmağan. Men myna Älıbekjannyñ
sözın tyñdap otyrdym, tura Qara Mämbettıñ özındei, iemes, artyq.
Mämbet quaqy sözge ğana şeber bolğan, al bızdıñ Älıbekjan, bar
jağynan şeşen, aiaqty nyq tastaidy, jerdıñ sipatyn közge körsetıp,
qolğa ūstatqandai däl aitady. Daladan sūlu närse joq, sony asa
kelıstırıp aitady.
Hakım Süleimen men ınısıne kezek qarady. İekeuı de jan tanymastai
özgerıp ketken, äsırese, mınezderı özgeşe: bırı atqa, arbağa, äkım
tuysqanyna maqtanyp, bükıl kozlağa äreñ syiyp otyr; düniede özınen
baqytty adam joqtai özınen ırı, özınen myqty jan joqtai şırenedı.
Al iekınşısı onan da ärı... Ol öz basyn maqtanyş ietpeidı, bütın jer men
sudy, tıptı bar älemdı än men küige toly ainala jyr, ainala sänsaltanat dep ūqqandai, alyp ūşqan qiiäl, sezımge bölenıp kele jatyr.
Būl Älıbektıñ sözınen de, suğa tüsken adam säulesındei, onyñ şattyq
nūry tögılgen jüzınen de körınıp tūr. «Köp jyldar boiy sirek körıp,
sirek äñgımelesıp, baiqamai qalğan iekenmın, adam mınezı kürt özgeredı
ieken ğoi. Kezı kelgende Sülekeñ maqtana saludan būryn da qūr alaqan
iemes iedı, qazır būl mınezı öte-möte közge tüsetın därejege jetken ieken.
Al, Älıbek... öleñ jazady dep iedı, älgı aqyn aitqan: «Gasañdy
kälimolla mağan berseñ, jüzıgın Süleimennıñ qolğa kisem...» dep
dünienı qiiälymen buyp-tüiıp alğan ba, qalai? Qyzyq! Ömır tez
özgertedı adamdy, keşegı salt atty, sabau qamşyly Sülekeñ bügın özı
sovet, özı qoja, qalağan atyn jegıp, qalağan jerıne baryp, özıne de
riza, özgege de riza. Riza dep qoiarsyñ ba, töbesımen kök tırep keledı»
dep oilady Hakım közınıñ qiyğymen külıp.
Jolauşylar tızgın tejemesten sary jelıspen jürıp otyryp
Oraldan qyryq şaqyrymdai jerdegı Şolaq Añqatyğa jetıp qaldy.
Aiaq ötkelı bar jarqabaqty kışkene özennıñ jağasy jym-jylas —
doğaryp at suaryp, arbasyn mailap, qaita jegıp jatatyn
jürgınşılerden tap sol kez tolas ieken. Qiiä jolmen tüsıp kele jatqan
būlardyñ aldynan tek qana syñar şelekpen özennen su alyp şyqqan
jar basyndağy jalğyz üidıñ äielı qarsy kezdestı. İejelden äzılqaljyñğa qūmar Süleimen äieldı köre sala:
— Ua baldyz aman ba! Aman-iesen tūrsyñdar ma!— dep äieldı özıne
qaratty da, arbadağylarğa būrylyp:—jolymyz bolady ieken,
aldymyzdan myna baldyz su alyp şyqty ğoi,— dedı.
— Süleke, būl qai baldyzyñ?— dep sūrağan Hakımge, delbeşı:
— Äielımnen kışı qazaq qyzynyñ bärı mağan baldyz ğoi!— dei
saldy.
Amandasar-amandaspasyn bılmei «būl kım iedı?» dep añtarylyp
qalğan äiel jar basynda ūzaq tūryp, būlardy qiiädan tömen tüsıp
ketkenşe közımen ūzatty. «Şyrağym-au, būl kım iedı?» dep tıptı üiıne
jetkenşe artyna äldeneşe ret būrylyp qaraumen boldy.
Attarynyñ delbesın asa tejemesten lekıtıp kelgen Süleimen jar
astyna tüsıp te kettı. Qaidağy qyr, qabaqty mekendep, kündız şöpşöleñnıñ tübınde būğyp otyratyn dalanyñ qūlağy ierbigen bır
japalağy praşkedegı kışkene qara köktıñ däl aiağy astynan jalp ietıp
ūşa jöneldı. Añsyzda boz jusan tübınen pyr ietıp köterılgen boz
torğaidan da ürketın būl ielgezek januar japalaqtan ürkıp jalt berıp,
joldan şyğa jöneldı.
— Mässağan, zantalaq!— dedı Süleimen delbesın qos qoldap şırene
tartyp.
Bıraq praşke kök tertedegı attyñ aldyn orai, boi bermesten
būrmalap kelıp jolsyz jerden suğa ienıp kettı. Qairaqtai sary taban
joldan şyğyp ketken attar iekpınmen omyraulap, tızeden keletın mai
sazdy bauyrdai tılıp, özennıñ arğy betıne qarap ūmtyla berdı, su astyüstıne şyğyp qoiu qara kök laiğa ainalyp kettı. Özennıñ būl tūsy
iedäuır iendı bolğanmen de öte taiaz, at bauyryna jeter-jetpes iedı: bıraq
asty ūiyma ieken, arbanyñ artqy döñgelekterı küpşektep, al aldyñğy
döñgelekter beine bır jeldı küngı qarmaqtyñ qaltqysyndai
qyltyldai bastady.
Hakımnıñ oiyna basynda: «arbany kılt būryp kışkene qara kök
töñkerıp ketpese igı iedı» degen küdık kelıp iedı, iendı ol attardy «būl
kök sazdan alyp şyğa almas» dep qauıptendı. Oqys ıs pen kezdeisoq
qyzyqqa äuestene qalatyn Älıbek betıne balşyq şaşyrağanyna
qaramastan su men sazdyñ qoiu botqasynyñ tübınde altyn jatqandai
tömen üñıldı. Ol attardyñ alyp şyğar-şyqpasyn oilağan joq.
— Ürkegın kördıñ be, jaman nemenıñ, al süire iendı myqty bolsañ!—
dep Süleimen astyna basqan şybyrtqyny suyryp alyp, kışkene qara
köktı osyp-osyp jıberdı.
Şybyrtqynyñ qyzuymen kök at oqys ūmtylyp pastromkenı şart
üzdı de, tertenıñ aldyn orai būlañ ietıp bos şyğyp kettı. Bar jük bır
özıne ğana qalğan ülken kök at bırer ūmtylyp, ol da toqtai qaldy. Üş
adamymen qosa döñgelekterı küpşegıne deiın sazğa oppalağan
faetondy süirep şyğuğa onyñ küşı de jetpedı jäne onyñ üstıne
praşke kök köldeneñdep jolyn bögedı.
Arbadağylar bır sät ünsız qaldy. Kınänyñ bärı bır özınde iekenın
jaqsy tüsıngen tek atşy ğana kübırlep, älde beleñı bar atyn
balağattady ma, älde köpırsız özennıñ osyndai şyrğalañy mol aiaq
ötkelın söktı me, äiteuır, ışınen mıñgırlegen küiı aiaq kiımın şeşe
bastady. Keşıkpei şalbarynyñ balağyn kötere türıp ol arbadan
tüstı, pıräşke köktı şegındırıp äkelıp üzılgen pastromkenı
jalğamaqşy boldy. Bıraq qamşydan şoşyp ieleuregen at boi bermei
qarysyp, kerı şegınıp, qaita ılgerı qarai ūmtyla tüstı. Bır kezde
Süleimen atty zorğa dep ornyna äkelıp, pastromkenı tüiıp jalğağan
jaida, ol qysqaryp attyñ tırsegıne döñgelektıñ toğyny soğyp
jürgızbeu qaupın tuğyzdy. Atşy iendı ne ısteu kerek iekenın oilap säl
uaqyt kıdırıp qaldy da, jalma-jan şybyrtqyğa jarmasty. Nesınıñ
iebedeisız qimylynan beleñ ap tūrğan at şybyrtqyny köre sala tağy
da ılgerı ūmtylyp ketıp, iendı kerı şegınbei älekke saldy.
Tak, tak! Tentek bolma, şyrağym, aqylyñ bar haiuansyñ ğoi, men
senı ūrmaimyn, ony tüsın. Tentektıktı qoi, pastromkeñdı jalğat ta, tez
myna batpaqtan alyp şyñ. Uiat iemes pe, tapa-tal tüste aiadai sudan
alyp şyğa almai tūryp qalğanyñ! İm, bäse, şegın şegın! Tüsındıñ ğoi
menıñ ne ısteitınımdı. İm, bäse tüsınersıñ, tüsınersıñ. Älde de kışkene
şegıne tüs, iä, iä. Köndı! Oi tentek haiuan manadan berı süitseñ iettı,
belküllı,— dedı ol.
Söitıp, būlar su ışınde bıraz uaqyt kıdırıp te qaldy. Tap osy kezde
jeñıl trantasqa qamşydai qatqan qyzyl nar jegıp, janyna ırı boz
atty bos bailağan bır jolauşy jardan tömen tüse berdı. Naq su
jağasyna töngende būl tosyn jolauşy qairan joldyñ arnasyna
salmai, naryn batpaqqa batyp tūrğandarğa turalai berdı. Söittı de ol
būlardyñ müşkıl halın köre sala:
Myna siiäqty bılektei par atpen torğaidyñ tobyğynan kelmeitın
suğa batpaqtap jatqanyña qarağanda, sen, qara qalpaqty, bal berıp
asyrasa da adam bolmaityn bır köbdık şyğarsyñ, sırä? Kün jaumai
jaurap jüretın Qara molanyñ tübındegı jūmyqtarşa kördıñ be özınıñ
qoiannyñ köjegındei kürjeñdeuın, ūmtylt, jetekte tärtenı! Käne tez!
— dep, narly Süleimenge jekırıp qaldy da, özı janamalap kelıp küleş
ağaşty arbada otyrğan küiı sol qolymen ūstai alyp, oñ qolymen nar
delbesın qağyp jıberdı. Qyzyl nar mañq ietıp jürısın ırıkpesten ılgerı
jylji tüstı de, arba üstınen qol sozyp küleş ağaşty berık ūstağan
nar iesı süirık tartqan adamdai, faetondy batpaqtan suyra süirei
jöneldı. Arbanyñ bır jağyn ieñsere tartyp jügın jeñıldetken qara kek
at ta narlynyñ qatarynan qalmai ūmtyla berdı, at tızgının Süleimen
de bosatpai ombalap jetektep, ä degenşe-aq ienı qyryq-ielu qadam
özennıñ arğy tepseñ jağasyna şyğa keldı. Mūnan keiın narly
bögelmesten ülken joldyñ arnasyna tüsıp, artyna moiyn būrdy da:
— Jol bolsyn myrzalar! Naşar delbeşılerıñnıñ kesırınen su
üstınde kezdesıp, sälemdesuge de jönı kelmei qaldy,— dedı samarqau
ğana.
Söittı de ol jalma-jan mäsınıñ qonyşynan ülken qara müiız
şaqşany suyryp alyp, tyrnaqty tez toltyryp, oñ jañ tanauyna
jaqyndata tüstı de, iekınşı ret toltyryp sol jaq tanauyn salasymen
süikep ötkendei boldy. Sonymen bırge qalyñ qabaqtyñ astynan
tüiılgen jıtı közı Hakımdı, onyñ qasyndağy Älıbektı, at pen arbany
tūtas şolyp öttı. Onyñ nasybai atuy da, qarauy da Hakımge
oğaştyğymen bırge tanys ädet, tıptı juyrda ğana kezdesken adamnyñ
ädetı siiäqty bolyp kettı. Qapelımde ol qalai jauap qatudy da bılmei
tek qana:
— Äläi bolsyn, otağasy. Myna bır attyñ ürkektıgı tepseñnen būryp
äketıp, batpaqqa ūryndyrğany...— dedı. Jäne Hakımnıñ közı narlydan
bır keregın ızdegendei onyñ ön boiyn tınte, arba kölıgın aqtara qaldy.
Aqtarğan saiyn būl adamnyñ tanystyğy, būryn bır jerde kezdeskenı
aiqyndala bergendei boldy.
...Basyna añ kiız qalpaq, üstıne keñ tüie jün şekpen kigen. Arbanyñ
qalqanynan ırı keudesınıñ iedäuır joğary tūrğanyna qarağanda boiy
öte ūzyn boluy kerek. Jüzı sol... tanys jüz: atjaqty, qaraqūs qabaqty,
imek mūryndy. Anau arbany süiresken ūzyn qardyñ bılezıgı de
botanyñ sirağyndai, alystan tartatyn jeldı tanauğa nasybai
aparğan salalar da ärqaisysy kere qarys, synyq süiemnen. At tartyp
şyğara almaityn faetondy maidan suyrğan qylşyq qūrym
körmegenı — däu perıdei quatty iekenıne aiğaq körındı.
Būl adamnyñ kenetten ötkel basynda paida bola qalğany da, ieşkım
sūramai-aq öz betımen kie-jara janamalap kelıp, arbany süiresuı de,
anau nary da, janyna bos bailağan aq boz atty da, juan dauysty ünı
de, tüieden tüskendei öktem sözı de ierıksız oilandyrarlyq...
— Otağasy, sızdı taudai täñır jarylğasyn, taudan da ülken raqmet!
Özıñnıñ küşıñ de nardyñ küşındei ieken belküllı. Qūdai bıledı kürese
qalsañ jan şydatpassyñ. Bızdıñ Şaidolla bolmasa, äi, senıñ belıñdı
ūstaityn qazaq tabyla da bermes. Menı «jūmyq» dedıñ au, otağasy.
Myna siiäqty qos qara kök aty bar, arbasynda... arbasynda iemes,
qasynda han Janşadai, pyrkaroly bar sarqasqa jıgıt jūmyq boluşy
ma iedı. Özıñ däu bolğanmen adam tanymaidy iekensıñ ğoi, men kädımgı
Barqyn Narbotanyñ bal asy Süleimen degen jıgıt bolam. Özıñ kımsıñ
sonşama, jandy mensınbeitın, dedı Süleimen oğan ırılık körsetıp.
Äkeñ nardyñ botasy bolsa bolğan da şyğar. Şyraq özıñ kül basyna
şögıp, keşke deiın tyrqiyp jatatyn japyraq atanşa körınesıñ.
Sözıñdı qysqart ta, atyñdy bapta, ana azamattardy üiıne jetkız. Menıñ
jönımdı sūrap qaitesıñ, qūda tüspeksıñ be? Senen basqa da menı syrttan,
qūdany qarauyldağan kısışe, tosyp jürgender az iemes, bıraq menıñ kiıt
kiiüge zauqym joq,— dep, narly adam Hakımge tesıle qarady.
Äldeneşe jyl ötıp, jadynda qalğan būldyr suretterdı äbden köz
aldyna keltıre almai, oi toryna şyrmalğan Hakım de onan jüzın būra
almai tür iedı, tosyn jolauşynyñ közıne közı ūşyrasa kettı de, sol
sot iekeuı de arbasqandai kırpık qaqpastan bırıne-bırı qadala qaldy.
«Sol! Aqmetşenıñ keruen basy! Köp qyzyl narğa oq-därı tiegen ūzyn
qara kısı! Tünde keruen qolğa tüskende jetektegı atymen joq bolğan
jaisañ! Sol, sol! Anau nar janyna bos bailanğan aq boz at ta so
şyğar»— degen qorytyndyğa tıreldı. Hakımnıñ alasūrğan oiy
kenetten medeu tapqandai baiaulap, ol jalma-jan ınısıne qarap iedı,
Älıbek narlynyñ sezıne ūiyp qalypty, iernı jybyrlap: «Sözı de özı
siiäqty toqpaqtap tölep tūr. Adai iemes pe ieken özı? Zamannyñ bır
batyry ğoi mynau! Nasybai atqan türın qara: soiqan ğoi janym-au»,
— dep kübırledı de, jalt qarağan ağasyna:
— Kım ieken özı, sary ağa, sen tanymaisyñ ba?— dedı. Hakım ündemedı.
Ol kömeiıne kelgen sözdı syrtqa şyğarmai ädeiı ırkıp qaldy, tura-aq
boljağan pıkırın jaryqqa şyğaryp, narlynyñ kım iekenın jariiälauğa
älı ierterek bolar dep bögeldı.
Hakımnıñ közınen közın şapşañ būryp alyp, narly jolauşy arba
üstıne jöndelıñkırep otyrdy da:
— Haiyr, myrzalar. Jol aqysy — jürmek, köz aqysy — körmek
degen bar. Toqtauğa retı joq, äitpese, jol üstı jäne ötkel auzy iemes,
törde bağlannyñ basyn müjıp otyryp sūhbattasatyn-aq jıgıtter
iekensıñder. İä, iä, solai iekensıñder,— dep delbesın qağyp jıberdı.
Qyzyl nar su ışındegıdei tağy da iesınıñ delbe qaqqanyna jai ğana
«mañq» ietıp jauap berıp, iekı közı jautañdap, oñ men solyna kezek qarap
qoiyp, jele jöneldı.
2
Keşıkpei būlar qyzyl narlyny basyp ozdy.
Deñınen asyp bara jatqan Hakım onyñ betıne tağy da qadala qarap
öttı. Onyñ baiqağyş közı narly jolauşynyñ syrt pışınındegı közge
tüserlık belgılerı men at-kölıgınıñ üstın qaldyrmai süzıp şyqty.
«Arbadağy ieñgezerdei at jaqty qara baiağyda körgen sylbyr
keruenşım iemes — ietek-jeñın keñ jaiyp beiğam otyrğan şaruağa
ūqsamaidy: añdysyp köz tastap, alysa ketetın janşa ärı yzğarly, ärı
omyryp tastarlyq ojar pışınmen qaraidy».
Qyzyl nardyñ ter qatqan qatyñqy qabağy men sauyrynan joğary
örkeştıñ ietegıne şapqan aq sortañ terdıñ ızı jatyr. «Kündız-tünı jol
üstınde jürmın, köpten iyq ağaşym alynğan joq, kördıñ be, qomymdy
tañbalap tastağanyn» dep tūrğandai. Mūny qamşydai qatyp qalğan
jarau pışını de äbden däleldep jatyr. Jekkenı qalqandy jeñıl
trantas. Hakım ornynan säl ğana köterıle tüsıp, onyñ trantasynyñ
ışıne de köz tastap öttı: ūzynnan tösegen böstek siiäqty bır tösenıştıñ
astynan bıleulengen zat közıne şalyndy, bıraq ony aiyryp qaluğa
uaqyt jetpedı sary jelıspen kele jatqan attar döñnen tez ötıp kettı
de, delbeşısıne «at basyn teje!» dep aita almady. «Būl malğūnnyñ
qaruy şyğar ana jatqan. Qarusyz jüruge tiıstı iemes qoi. Joq, mūnyñ
qaruy jalğyz da bolmas. Kım bıledı ana keñ şekpenınıñ ışınde ne
jatqanyn» dep oilady ol. Müşelık jer sary aiañmen jürıp kelıp,
bırer şaqyrym joldy jelıp alumen öndırıp kele jatqan qyzyl nar
azdan keiın artta qaldy. Özen boiynan ūzağan saiyn jol da
quqyldana bastady, iendı bır sät jürıp, keiıngı jaqqa moinyn būrğan
Hakımge aqşañyltaqtana bastağan joldyñ tūnba maida şañyn
bürkengen nardyñ qomynan joğary jağy men basy ğana būldyrap
bırden-bırge alystai berdı.
— Qyr körınısın äsırelei söilep, tıptı közıne tüsken närsenıñ tek
qana säulettı jağyn ızdeumen kele jatqan Älıbek iendı myna narlyğa
köştı. Ol qasyndağy Hakımnıñ oiyn bölıp jıberdı.
— «Saltanatqa salpy ierın nar jegıp, salqamdar jüirıkten özge
mınbegen» deitın nağyz jalpaq dalanyñ jampoz qazağy ieken älgı.
Türın baiqadyñyz ba: nağyz bır tuğan qara nar! Men tıptı ony
oiynşyğyn kötergen baladai, bızdı faetonymyzben qosa köterıp
jağağa şyğaryp qoia salady ieken dep oilamap iedım. Oi, şırkınnıñ
küşın-ai! Denesı de küş bıterlık dene ğoi! Saqalyna qarai ıskegı,
şaqşasynyñ özı de anau-mynau qonyşqa siiätyn iemes, kışı-gırım
laqadai bar ieken. Süleke, sen onyñ nasybaidy qalai atqanyn
baiqadyñ ba? Oibai, sūmdyq! Onyñ tyrnağyndağy nasybaiynyñ özı
menıñ qos uysyma şaq siiärlyq. Al ol tanauyna jūq ta bolğan joq qoi
deimın, ieñ bolmasa bır ret te tüşkırgen joq-au, şırkın! Otty tigızbei
tartyp ketetın ülken peştıñ kömeiı siiäqty, anadaidan üiırıp aldy da
kettı. Osyny da şymşyp-şymşyp nasybai atty der me ieken
bıreuler?! Qol şe, qol! Qol dep osyny ait — syryqtai ma dep qaldym,
öitkenı öz arbasynyñ aldynda otyryp bır daladağy tūrğan faetondy
at-matymen dyryldatyp süirep barady! Süleke, şynymen