Злая зорка - 04

— Уладзімір Паўлавіч! Што, так i будзем жыць без «святых слёз»?
— Свае гнаць будзем. Слёзы. I яны такі будуць святыя.
— У нас учора прывезлі віно — дык усе сеялкі на полі спыніліся. А трактары каля сельмага апынуліся. У чаргу выстраіліся. Во цырк быў!
— А чым жа перакрыць непаступленні ў бюджэт?
Задавалі пытанні, якія ўжо амаль год хвалявалі старшыню райвыканкома. Расказвалі факты, эпізоды, легенды, анекдоты, якія ён даўно ведаў, кожны, хто прыходзіў да яго, з раённых работнікаў ці сяльчан, лічыў сваім абавязкам, сур’ёзна ці жартаўліва, расказачь аб антыалкагольнай кампаніі. I амаль усе з вывадам: не тое робім! Ен, стары зубр, таксама перакананы, што робім не тое. А што было б тое? Народ співаўся. Але закон не спыніў гэтую бяду — гоняць самагонку, п’юць усялякую заразу. А бюджэт сапраўды трашчыць.
Устрывожыўся, угледзеўшы, што гэтак жа непрыкметна, як многія госці — мужчыны, куляе Барыс. Астатнім, у горшым выпадку, садзіцца за руль аўтамашын ці трактара, а яму — за штурвал рэактыўнага самалёта. Наперадзе ўсё вяселле, a ў яго ўсяго два дні звальнення.
Ведаў характар сына: яго папярэджанне ў любой форме настроіць Барыса на пратэст. Яго забароны гэты наравісты жарабок ніколі не выконваў, усё рабіў наадварот, маці часам слухаўся, асабліва пасля яе слёз.
Як жа на яго ўздзейнічаць? ЁСЦЬ адна сіла — жаночая.
Паклікаў да сябе Тамару, зашаптаў ёй на вуха:
— Томачка, дзіця мае, зрабі добрую справу: вазьмі шэфства над Барысам. Каб лішняе не выпіў, а то ён хлопец завадны.
Тамара залілася чырванню, збоку нехта мог падумаць, што стары Пыльчанка сказаў нешта скаромнае. Не, залілася чырванню ад радасці: бацька хлопца як бы блаславіў яе на тое, чаго ёй хацелася самой, — быць побач з Барысам, апякаць яго.



V

Скупы Пустаход здзіўляў размахам. Разгуляўся купец. На просьбу свата — як бы менш машын ішло ў райцэнтр — зрабіў выгляд, што не разумее — чаму?
— А што яны ў нас крадзеныя, машыны?
— Ды ты мае становішча зразумей. I сваё.
— Уладзімір Паўлавіч! За вяселле народ не асудзіць.
I рушыла кавалькада з дванаццаці ўпрыгожаных стужкамі, лялькамі, вярбой «Волг», «Жыгулёў», «Масквічоў».
У райдэнтры людзі не толькі праводзілі картэж здзіўленымі позіркамі, але нямала хто з разявак падаўся следам да загса — i з тых, хто ведаў, чыё вяселле, i з тых, каму карцела даведацца.
Але картэж — драбяза. Сюрпрыз чакаў i Пыльчанку i Пустахода ў самім «Доме шлюбаў», на збудаванне якога старшыня райвыканкома патраціў нямала энергіі, хоць пасля адкрыцця ні разу сюды не заглядваў.
У цеснаватай зале рэгістрацыі (большую плошчу невялікага дома аддалі пад залу прыёмаў, дзе да мінулага года за здароўе маладых шумна пілі шампанскае) за сталом, накрытым чырвоным сукном, пад гербам рэспублікі стаяла не былая яго сакратарка, цяперашняя загадчыца загса Клаўдзія Іванаўна, якая яшчэ ўчора павучала шэфа наконт акта рэгістрацыі, а… сам Сінякоў. Сапраўды, сюрпрыз. Хоць, уласна кажучы, чаму здзіўляцца? Даўно заведзена, не ў адных ix, што запіс шлюбаў вялі члены выканкомаў — лепшыя людзі горада i раёна, ветэраны, перадавікі вытворчасці. Чаму не можа аднойчы выканаць гэтую місію сакратар райкома? Ганарова. Уласна кажучы, Уладзімір Паўлавіч здзівіўся хіба на міг. Ведаў, што Пятро Міхайлавіч любіць рабіць нечаканыя дэмакратычныя хады. Разумна ён вызначыў свой удзел у сямейнай урачыстасці таварыша па рабоце. Хітра i разумна, не адмовіш. За стол не сядзе — не той час. A павіншуе маладых першы. Выступіць у асаблівай ролі. Гэтая роля першага развесяліла Пыльчанку. Не роля. Выгляд Пятра Міхайлавіча, апаясанага гербавай стужкай, па-дзяржаўнаму ўрачыстага i сур’ёзнага побач з маладзенькай асістэнткай. Асабліва цешыла, што, смелы на любых трыбунах, самых высокіх, малады сакратар тут не вельмі ўпэўнены, трохі нават разгублены; асістэнтка-суфлёр падказвала яму. Аднак, здаецца, ён не паўтарае яе бяздумна, шукае сваіх слоў, але працэдура незвычайная, нязвыклая, свае не прыдумаеш, i вылазіць з глыбінь памяці прачытанае ў літаратуры, убачанае ў кіно:
— Глеб Пыльчанка! Ці жадаеш ты ўзяць у жонкі Ірыну Пустаход?
— Жадаю.
— Ірына Іванаўна, ці жадаеце вы стаць жонкай Глеба Уладзіміравіча?
— Вельмі жадаю, — не без гумару адказала Ірына.
Напэўна, гэта рассмяшыла Барыса, а следам за ім іншых. Ix вясёлы настрой вывеў ca скаванай афіцыйнасці Пятра Міхайлавіча. Ён набыў упэўненасць гаспадара. Асістэнтка прашаптала яму далейшыя словы. Ен таксама засмяяўся.
— Дрэнны з мяне пастар. Галоўнае чуць не забыўся. Абмяняйцеся пярсцёнкамі. А далей што?
— Распісацца ў кнізе.
— Правільна. Без роспісаў які дагавор аб вечным саюзе! У народзе рэгістрацыю так i называюць — распісацца. Так, Уладзімір Паўлавіч? Вы ў нас галоўны цырыманіялмайстар.
Распісваючыся ў кнізе, маладыя павярнуліся да прысутных. Глеб падпісваўся сур’ёзна, засяроджана, павольна — ці не поўнасдю прозвішча, імя, імя па бацьку?
Ірына каротка махнула пяром — як на рэцэпце i падарыла бацькам i гасцям гарэзлівую ўсмешку, якая не спадабалася Лізе — несур’ёзна! Але спадабалася свёкру: пры ранейшых сустрэчах Глебава абранніца здавалася залішне сталай. Ажно не — вунь якая гарэза! Не любіў Уладзімір Паўлавіч, калі маладыя занудамі робяцца.
«Поп» спытаў у асісгэнткі:
— Цалавацца маладым трэба?
— Абавязкова трэба, — адказала Ірына i першая кінула рукі на плечы мужу. Спаялі вусны.
— Ух ты, як салодка! — выгукнуў Барыс, моладзь запляскала ў далоні, засмяялася.
Пятро Міхайлавіч жартаўліва пагразіў ім пальцам.
— Парушаеце парадак. Вядзіце сябе, як у царкве.
«Недурны ж чалавек, — падумаў Пыльчанка пра свайго партыйнага кіраўніка, — а бывае фармалістам».
Цяпер ён, бадай, быў удзячны сакратару, што той рызыкнуў узяць на сябе такую незвычайную місію. I калі не лічыць некаторай няўпэўненасці ўпачатку, праводзіць акт рэгістрацыі не фармальна, не шаблонна, як напэўна зрабіла б гэта загадчыца загса.
Спадабалася i віншавальная прамова Пятра Miхайл авіча. Трохі хіба даўгаватая, але без штампаваных блокаў — так, Сінякоў неаднойчы крытыкаваў работнікаў, якія сапраўды заштампаваліся да брыдкасці i не бачаць гэтага, не разумеюць. I сарказм да ix не даходзіць. Ён, Пыльчанка, сам небязгрэшны, зацэментаваліся блокі i ў ім, але ён умее пазнаваць штампы, на хаду вылаўліваць i разбураць ix ці, па магчымасці, разбаўляць вясёлым прыкладам, жартам, анекдотам.
— Што пажадаць вам, маладыя? Спачатку просьба. Да цябе, Глеб. Упікнуць цябе, што ты працуеш у суседняй рэспубліцы, мне не дазволена, я — інтэрнацыяналіст, Ды i станцыя атамная, гонар нашай энергетыкі. I нам дае ток. Але паколькі гэта не за гарамі, i я так часта бачу цябе дома, не вывозь ад нас урача. Ты знаеш, у раёне ix не хапае. Ірына Іванаўна, спадзяюся на ваш патрыятызм. Усе Пустаходы — патрыёты свайго раёна. Так, Іван Іванавіч? Няхай жа i Пыльчанкі прыжывуцца тут. Няхай жа ножкі вашых дзяцей узнімаюць пылок гэтай блаславёнай пладавітай зямлі, якая будзе багацець з кожным годам, з кожным ураджаем. Добрага ж ураджаю вам!
I тут з-за спін гасцей вынырнуў Сяргей Плечка з нечым грувасткім, цяжкім, загорнутым у паперу.
— Дазвольце мне, Пятро Міхайлавіч?
— А можна мітынгаваць у загсе? — звярнуўся сакратар да работніцы.
Тая разгубілася, пачырванела, не ведаючы, што адказаць. Даўно заведзены рытуал i без таго парушаны.
— Усё можна, што не забараняецца законам, — упэўнена адказаў Плечка.
— Ух ты! Які камісар! — іранічна выгукнуў Барыс.
Партыйны сакратар падтрымаў камсамольскага:
— Ну, калi так, то давай. Дзе ж i разгарнуцца камсамолу, як не на вяселлі.
— Не даюць разгарнуцца. Не разумеюць.
— Слаба ты выхоўваў Уладзіміра Паўлавіча, Івана Іванавіча, калі дзеці ix адмаўляюцца ад камсамольскага вяселля.
«Вясёленькі Пятро, усё роўна як паабедаў у Івана, — гэтак жа весела падумаў Уладзімір Паўлавіч, — I спектакль гэты адрэпеціраваны. Без яго згоды Плечка ці вылез бы, хлопчык абачлівы».
Сяргей паставіў на стол пакунак, прыгладзіў непакорлівыя валасы i пачаў пафасна:
— Дарагія Ірына i Глеб! Сёння ў вас знамянальны дзень, які павінен запомніцца вам на ўсё доўгае, доўгае жыццё. Сёння вы стварылі новую савецкую сям’ю — пярвічную ячэйку нашага грамадства, — i пайшоў-пайшоў кідаць гатовыя блокі. Аб ix адказнасці перад дзяржавай, партыяй. I перад камсамолам — каб не адрываліся ад яго i тады, калі…
— Дзеці вашы павяжуць чырвоныя гальштукі… Перадайце ім баявую эстафету!..
Адчуваючы па нервознасці старэйшага сына, што той можа не вытрымаць i пракаменціраваць выступление Плечкі не толькі бяскрыўдным «які камісар!», Уладзімір Паўлавіч строга прашаптаў яму:
— Не псуй абедні, Барыс.
— Што ты, бацька! Я глухі i нямы. Мяне ж выхавала армія.
I, аднак, не выканаў свайго абяцання.
— А цяпер, дарагія нашы маладажоны, прыміце сціплы, але сімвалічны падарунак ад райкома камсамола.
Плечка тэатральным жэстам разарваў на пакунку паперу. Вачам гасцей адкрыўся бюст Карла Маркса, чорны, чыгунны. Добры бюст. Добры падарунак у любой іншай сітуацыі. Але тут…
Уладзімір Паўлавіч сам трохі не ахнуў ад здзіўлення. Але гэта зрабіў Барыс:
— Ух ты! Во гэта барада! Камсамольская.
I што падпаліў бікфордаў шнур смеху. Выбухнуў смех што ў вясельным застоллі пры дасціпным сваце. Але заўсёды дарэчы там, за сталом, тут смех сапсаваў урачыстасць. Нават Плечка разгубіўся. Пятро Міхайлавіч пасміхнуўся, але твар перасмыкнула — незадаволены сакратар.
Малайчына Глеб: сур’ёзна, шчыра дзякаваў — ціснуў даўняму таварышу руку. I ўсміхаліся яны адзін аднаму хораша, прыязна, па-сяброўску.
Глеб падхапіў бюст, падняў яго высока, паказваючы гасцям, перадаў дружку-ўкраінцу. Вярнуў сваёй сур’ёзнасцю сур’ёзнасць іншым.
Кал i госці высыпалі з будынка загса на вуліцу, пад спякотнае i пад вечар сонца, Пыльчанка затрымаўся, каб падзякаваць Сінякову.
— Няма за што. Вы зразумейце, Уладзімір Паўлавіч, на вяселле, якое ў вас… не таму, што баюся, але… час не той. Аднак застацца ў баку ад сямейнай урачыстасці вашай не мог. Думаю, усё нармальна. Што за вяселле без смеху. Праўда?
— Дзякую, Пятро Міхайлавіч.
— Гэта ваш такі востры? Лятун?
Абразіла «лятун», расказваў жа яму пра старэйшага сына неаднойчы, бо першы сам любіў расказваць пра сваіх дзяцей, школьнікаў.
Паправіў:
— Ваенны лётчык. Капітан.
— «Афганец»?
— Ваяваў там.
— Гэтыя хлопцы яшчэ сябе пакажуць. Аднак раю вам папярэдзіць яго: каб неўзнарок сам не накалоўся на свае досціпы.
«Пайшоў ты ca сваім папярэджаннем!» — бадай прымхліва ўзлаваўся Уладзімір Паўлавіч, але тут жа i ўтаймаваў сябе: няўдзячна гэта з яго боку, урэшце, папярэджанне правільнае, бо i ў самога жыве боязь за Барыса. Каб хто ведаў, якой яна была да Афганистана! Якраз Афганістан прытупіў яе — пераканаў сябе: ардэнаносец, капітан, не будзе выкідваць конікаў.
Разышліся з найлепшымі пажаданнямі адзін аднаму: першы ў нядзелю намерваўся з’ездзіць да бацькоў у дальні раён.
Здараецца ж так, што сустрэнуцца двое i з першага позірку пакахаюць адно аднаго ці пасябруюць — вадой не разліць. A іншыя раптам без усялякай прычыны адчуюць узаемную непрыязнь. Ніякая навука не адкрыла закон такога душэўнага прыцягнення ці адштурхоўвання. Закон, важнейшы за Ньютанаў.
Не, Барыс не адчуў непрыязні да Плечкі ў загсе, так, забаўны для яго эпізод, яшчэ адно пацвярджэнне камсамольскага дагматызму, з якога ён даўно здзекаваўся, за што меў добрыя праборкі ад камісараў. Забыўся б ён на сакратара ў вясельным тлуме, хіба ў часці ўспомніў бы i расказаў таварышам, надаўшы эпізоду з падарункам патрэбны для смеху камізм, перш-наперш каб пазлаваць намесніка начальніка палітаддзела па камсамолу, якога не любіў. Але Плечка з’явіўся на вяселле.
Барыс здзівіўся i спытаў у маці:
— А гэта што за сваяк?
— Глеб сябруе з ім.
— Разумны інжынер, а сябруе з дурнямі.
Вольга Андрэеўна насцярожылася, бо ведала сынаў характар: каго не палюбіць — бяда, некалі так было з настаўнікам хіміі, адны двойкі сын прыносіў, прыйшлося ўмешвацца i бацьку i дырэктару.
— Барысок, сыне мой, прашу цябе: не заводзься. Тут жа амаль усе незнаёмыя табе людзі. З нявесцінага боку i я многіх не знаю. Прымай людзей такімі, якія яны ёсць. Табе ж на заданне з імі не ляцець.
— Мама! А чаму ў цябе такі спалоханы выгляд? Ды ты знаеш, які я стаў? Мяне можна на хлеб намазваць, як масла.
— На хлеб не намазвайся, але не задзірайся, калi ласка. Людзі вып’юць…
— I я вып’ю.
— А табе нельга. Пры тваёй прафесіі…
— Мама! Не курыш, не п’еш — здаровенькім памрэш, — пажартаваў, засмяяўся, але тут жа пасур’ёзнеў: — А здаровым паміраць крыўдна. Вельмі крыўдна, мама.
Вольга Андрэеўна ўяўляла яшчэ тады, у бяссонныя ночы, што сын перажывае там, на чужой зямлі… над чужой зямлёй… Успаміны таго часу да вострага болю ўдарылі ў галаву. Як ёй хацелася прылашчыць сына, сагрэць i цела яго i душу. Але вакол людзі. Снуюць жанчыны, нявесціна радня, цяпер памочніц многа i некаторыя трохі нават бестактоўна перарабляюць яе работу, па-свойму сервіруюць сталы. Але гэта яе не крыўдзіць, да гэтага яна абыякавая. Няхай робяць што хочуць, ніхто не жадае зрабіць горш, усе хочуць — лепш, але ў кожнага свой густ. Яе радасць вышэй за гэтыя бытавыя клопаты. Нават адчувала няёмкасць перад маладымі, што найбольшая яе радасць — ад прыезду Барыса, а не ад жаніцьбы Глеба. У нейкія моманты здавалася, што ўсе яе клопаты, уся яе цяжкая праца, ад якой свінцом наліваліся ногі,— у гонар Барыса, а таму i стомленасць здавалася шчасцем.
Толькі i выявіла ўсю сваю пяшчоту да сына тым, што правяла далоняй па яго калючай пад вечар шчацэ. А ён узяў яе руку i прыціснуўся да яе вуснамі. Сыны не вызначаліся сентыментальнасцю, упершыню рукі ёй цалаваў Барыс, калі не лічыць маленства, нядаўна — па звароце з Афганістана. Ажно спалохаў такой праявай любові i вельмі расчуліў.
Убачыла, як сын цалуе руку маці, свацця — Maрыя Пятроўна; ёй таксама сын ніколі не цалаваў рукі, дзяўчаты не ў залік, у дзяўчат гэта атрымоўваецца лёгка, асабліва ў рыжай лісічкі Тамары. Вядома, дзе пабываў Барыс, i яе кранула яго ласкавасць да маці. Калі Барыс выйшаў, Марыя Пятроўна падышла да свацці і, па-сялянску нязвыклая да пяшчот, абняла яе.
— Родная вы мая! Дзякуй вам!
— За што?
— Што вы такая, нашынская. Што сыны ў вас во якія! Знаю, як баліць ваша сэрца, калі думаеце, што ён там, — паказала вачамі ў неба.
— Там, Марыя Пятроўна, нічога, прывыкла, мільёны людзей лятаюць. Балела, калі ён быў там.
— Яшчэ раз не пагоняць?
— Ды не! Хопіць! I Барыс кажа: там можна быць толькі аднойчы. Як вы страшна сказалі — пагоняць.
— Ой, то выбачайце, калі што не так кажу. Я жынка простая — Пустаходзіха.
— Самая высокая мудрасць у прастаце, у мацярынскай прастаце. Няшчасце ў свеце ад таго, што мужчыны не разумеюць нас. Аднак гэта ўжо з кніжак, начыталася, у бібліятэцы раблю. Сыны вылецелі з хаты, муж вечна на рабоце — чым заняцца? Толькі i знаю, што чытаю. Пабыла я ў вас i пазайздросціла. У вас шырокі свет: унукі, гаспадарка, калгас…
Ускочыла Тамара, агледзела сталы, як галоўны кантралёр, бо была ў сервіроўцы доля i яе працы, а густу Лізы, якая заняла яе месца памочніцы гаспадыні, яна не вельмі верыла — залішне сялянскі густ. А Вольга Андрэеўна, пераканалася, чалавек далікатны — не скажа, не паправіць. Не, нічога, не напсавалі яе сестры. Пацешылася тым, як размаўляюць паміж сабой свацці.
A ў двары i перад домам, на вуліцы, шумелі госці, знаёміліся паміж сабой. Уладзімір Паўлавіч прадстаўляў сваіх саслужыўцаў, якія, уласна, i затрымлівалі вясельнае застолле: толькі скончыўся рабочы дзень, i жаночая частка занята самым цяжкім працэсам, як ён жартаваў,— тынкоўкай перад тым, як пайсці ў госці да самога гаспадара раёна.
— Сёння я нарэшце ўбачу сваіх падначаленых у поўнай красе.
Барыс — чалавек слова. Паабяцаў маці — ніякіх прыдзірак ні да каго i загадаў сабе: не звяртаць увагі на гэтага сакратарьпса. Але лёгка сказаць: не звяртаць увагі. А ён усюдыісны, Плечка гэты, торкае нос у любую кампанію, у жаночую таксама. I не мог не ўбачыць Барыс, што хлопец, да якога невядома з-за чаго ўзнікла непрыязнь, завіхаецца каля Тамары, па-свойску, фамільярна шэпчацца з ёй. I ў дваццацівасьмігадовага капітана, як у дзесяцікласніка, да несвядомай чалавечай непрыязні далучылася свядомая злая рэўнасць. Змяшалася ўсё: крыўда на свой лес, які абмяжоўваў яго сувязі з дзяўчатамі, хоць цалаваў ён ix нямала, i даўняя афіцэрская знявага да цывільных скакуноў, што маюць поўную волю…
«Лазіш, сволач, тут што кот па гаршках, злізваеш смятанку, пакуль мы паміралі там. Каб не маміна просьба, я паказаў бы табе Вялікую Мядзведзіцу. Бачыў ты яе? Ты неба не бачыў. А я рукой зорак кранаюся. Але чорт з табой. Чапаць такое дзярмо — трэба не мець гонару».
Загадаў: не бачыць Плечку! I, аднак, увесь час ён трапляўся на вочы, асабліва тады, калі апынаўся блізка каля Тамары.
I за сталом селі насупраць адзін аднаго. I гэта таксама настроіла супраць Плечкі. Нават блізкія сваякі, нявесціны, селі на верандзе. А ён, Плечка, уціснуўся сярод самых блізкіх, побач са сталом «вясельнага прэзідыума», дзе сядзелі маладыя i ix бацькі. Тамара, сястра, i тая села ў самым канцы каля дзвярэй — каб памагаць парадкаваць на сталах.
Застолле было вясёлым. Многа тостаў, многа слоў — за маладых, за ix бацькоў. Многа «горка». Глеб цалаваўся сарамліва. Ірына — смела i весела, ca смехам. Адзіная пацеха для маладых, бо яны не пілі i амаль не елі, слухалі пажаданні, сур’ёзныя i жартаўлівыя. Ім нават нельга рагатаць, калі рагоча ўсё застолле.
Плечка разы два працягваў чарку, каб чокнуцца з братам жаніха. Барыс зрабіў выгляд, што не бачыць яго дружалюбных жэстаў.
Барыс куляў чаркі да дна, палохаючы маці. Плечка толькі лізаў край чаркі. Капітан не глядзеў, але нагрэніраваным вокам усё бачыў. Лічыў такое піццё крыўляннем, паказухай: я, маўляў, выконваю антыалкагольны закон, падаю прыклад. I яшчэ больш настройваў сябе супраць саісратара, пераносячы на яго, акрамя рэўнасці за Тамару, сваю непрыязнь да камсамольскіх начальнікаў, якія неаднойчы разбіралі яго i ў вучылішчы i ў часці.
Сяргей Плечка пакрыўдзіўся на Барыса за яго бестактоўны выпад у загсе. Уласна кажучы, не за сябе пакрыўдзіўся — за Карла Маркса. Хіба можна так пра заснавальніка марксізму — «Во гэта барада!». I за камсамол. Чаму барада камсамольская? Але быў ён чалавек няпомслівы, адыходлівы, хоць i пыхлівы. Увогуле характар у яго мяккі, бязвольны, таму i быў ён падлізлівы, угодлівы, як усе бязвольныя. Плечка дараваў Барысу абразу Карла Маркса. Цяпер i не такія, як ён, замахваюцца на ўсе святыні. Мода. Яму нават хацелася пасябраваць з героем Афганістана i, калі ён прыехаў на колькі дзён, запрасіць яго на сустрэчу з моладдзю райцэнтра. Не дзеля галачкі — дзеля справы, патрыятычнага выхавання, а то ваенком з трывогай казаў на пленуме райкома партыі, што некаторыя прызыўнікі адкрыта заяўляюць, што ідуць у армію без жадання, з бояззю. А Барыс, сын старшыні райвыканкома, добраахвотна пайшоў у ваеннае вучылішча, i во чаго дасягнуў: за шэсць гадоў вырас да капітана, два ордэны мае. Хіба не прыклад?
I Сяргей вылез з тостам. Не сказаць тоста ён не мог, лічыў абавязкам сваім. Але каб не раптоўнае жаданне дагадзіць Барысу, уславіць яго перад гасцямі, тост яго быў бы іншага зместу — пра бацькоў маладых: пра вядомага ва ўсёй рэспубліцы старшыню калгаса, пра чалавека, які цягне цяжкі дзяржаўны воз, старшыню райвыканкома, ну, безумоўна, i пра жонак ix, пра матак, што нарадзілі i вырасцілі такога сына i такую дачку.
— Мой першы тост за вас, маладыя. За вас, Ірына. За цябе, Глеб, мой стары сябра. Я паднімаю гэты бурапенны бакал…
«Што ў яго пеніцца?» — хмыкнуў Барыс.
— …за тое, каб у клопатах сямейных не згасаў ваш камсамольскі агонь. Наадварот, каб разгараўся ён. I гэта памагала табе, Глеб, даваць энергію будоўлям гераічнага часу перабудовы, а вам, Ірына, вяртаць людзям ix энергію. I каб добра злівалася ваша энергія i давала плады… папаўненне акцябрат, піянераў…
Мабыць, энергія, ад якой з’яўляецца папаўненне, выклікала далікатны смяшок, які не збянтэжыў прамоўцу, a натхніў.
— Я рэзервірую за сабой слова пра бацькоў. А цяпер — тост за асаблівага чалавека, якім павінны ганарьщца не толькі бацькі, але i ўсе мы, уся камсамольская арганізацыя раёна. Я паднімаю бакал за брата жаніха. За цябе, Барыс Уладзіміравіч, — Плечка працягнуў бакал праз стол, але Барыс адкінуўся на спінку крэсла як бы далей да небяспекі i напружыўся, што перад атакай, — Ты сумленна выканаў інтэрнацыянальны доўг. За ўсіх нас…
— Ты быў у Афганістане? — перапыніў тостагаварыцеля Барыс хрьшлым голасам — як з-пад шлемафона.
Плечка сумеўся.
— Не быў. На жаль…
— То i заткніся! На жаль!.. Трапло! Яшчэ — на жаль…
— Барыс! — узлавана крыкнуў Уладзімір Паўлавіч.
Птушкай падляцела да сына маці.
— Бора! Барысок! Хіба можна так? Чалавек хацеў пахваліць цябе.
— Не трэба мяне хваліць. Абрыдла слухаць — доўг, доўг… — ён стрымліваў сябе, каб не сарвацца на крык, падняўся i павярнуўся да бацькі i як бы даводзіў аднаму яму: — Нікому я там не быў павінен. I мне ніхто. I ні ад каго мне нічога не трэба. Не доўг я аддаваў. Я паліваў агнём… людзей! Пасля адной атакі я адмыць сябе не магу… дагэтуль… Дзіця баюся па галаве пагладзіць…
Змоўклі госці, хоць некаторыя i добра ўжо выпілі.
Усхліпнула Марыя Пятроўна. I Уладзімір Паўлавіч не меў што сказаць, бо толькі цяпер да яго дайшла глыбіня трагедыі, якую перажыў сын. Толькі хіба маці даўно ведала гэта, убачыла, зразумела яшчэ ў першы яго прыезд. Не так гэта проста, як думаюць вось такія прапагандысты, як Плечка, — лятаў, бамбіў, страляў, выконваў доўг, зарабляў славу, ордэны.
Маці асцярожна гладзіла Барысу плячо.
— Супакойся, Барысок!
— Не бойся, мама. Я проста хачу, каб людзі зразумел!.. даўгі нашы… I свае!
Падышла Ірына, абняла дзевера.
— Барыс! Ты хочаш сапсаваць нам свята?
— Што ты, Ірына! Я ляцеў, каб упрыгожыць ваша свята.
З кухні прыбегла Тамара.
— Хадзем мы з табой лепш прагуляемся. Вечар — казка i песня.
Ад жаночай увагі i ласкі Барыс размяк, засмяяуся. Узяў ix рукі, тры, — матчыну, Ірыніну, Тамарыну i па чарзе цалаваў. I госці ажывіліся, зашумелі, зазваніў нажом па графіне сват — тамада.
Плечка сядзеў, уціснуўшы галаву ў плечы, бледны, абражаны, спалоханы.
Барыс, адпусціўшы жанчын, зірнуў на яго i, магчыма, пашкадаваў, ён быў добры, як усе Пыльчанкі.
— Не вешай нос, сакратар. Не быў ты ў гусарскіх баталіях! На маю лапу.
Плечка падняўся з выглядам глыбока пакрыўджанага, але руку працягнуў — зрабіў ласку.
Нехта з гасцей запляскаў поціску ix рук.
У перапынку, калі жанчыны прыбіралі ca сталоў i рыхтавалі каравай, сталыя мужчыны курылі i гаварылі аб перабудове, моладзь танцавала. У двары. Двор прасторны. Вольга Андрэеўна, Ганна i Тамара прыбралі яго, падмялі. Уладзімір Паўлавіч нават здзівіўся — калі паспелі? Дарэмна, выходзіць, зайздросціў чысціні на двары ў свата. Але яшчэ больш здзівіўся, калі з франтона дома, ад хлеўчука i ca слу па яго асвяцілі не ліхтары — пражэктары, як на стадыёне. Хоць чаму здзіўляцца — жаніх дыпламаваны энергетык. Трохі, праўда, непакоіла мора святла — такой ілюмінацыі ў гарадку i на свята не бывае. Кіўнуць яму нядобразычліўцы. Але тут жа ўпікнуў сябе: «Чаму азіраешся? Ты ж i ў даўні час умеў быць незалежным… Ад каго? Ад начальства? Ад грамадскасці? Не прыхарошвай сябе. Заўсёды ты адчуваў сябе залежным. Толькі хіба больш дзёрзкім, чым некаторыя іншыя».
Пыльчанка ведаў асаблівасць свайго характару: калі вып’е, то пачынае філасофстваваць, на некаторых чарка дзейнічае снатворна, яго ўзбуджае, здаралася пасля вячэры ў кампаніі калег, дзе заўсёды абмяркоўвалі мноства праблем, глабальных, агульнадзяржаўных i сваіх, мясцовых, ён не мог заснуць да раніцы. Часцей гэта здаралася перад абласнымі i рэспубліканскімі пленумамі, нарадамі, у гасцініцы, дзе i без таго дрэнна спіцца. A ўдзень на пасяджэнні пад манатоннае гаварэнне прамоўцаў неадольна хацелася спаць; прасіў суседзяў: «Засну — штурхай у бок».
Спрачаліся Пустаход i раённыя работнікі. Аб правах калгаса i правах раённых арганізацый. Асцярожны Іван Іванавіч, які заўсёды ставіўся да начальства з павагай, выказваўся ў падтрымку аднаго публіцыста, які нядаўна замахнуўся — дзе! у цэнтральнай газеце! — на ўсю аграпрамысловую надбудову, з раённага звяна да вяршыні піраміды. Яго, Пыльчанкава намесніца, шумная i дзелавая «Кацярына другая» (так яе называлі, бо была раней сакратар райкома Кацярына-першая), йжно кіпела супраць ліквідатарскіх тэндэнцый старшыні калгаса: усіх, маўляў, хоча разагнаць, адзін гатовы застацца.
— Уяўляю, у што вы ператварылі б калгас!
— У што ператварыў бы — яшчэ не ўяўляю, але прадукцыі даваў бы больш. Заліў бы нашу раённую сталіцу малаком i засыпаў бы памідорамі.
— Пагнаў бы на рынак?
— Няхай сабе i на рынак. Якая розніца, дзе вам купляць: у калгасным ларку ці райспажывецкім.
— Кулацкія ў вас тэндэнцыі, Іван Іванавіч.
— Не палохайце, Кацярына Панасаўна. Пачытайце, як яго рэабілітуюць, кулака. Яшчэ трохі, i ганаровае званне гэта будзе — кулак. У кніжкі «Памяці» заносіць будуць былых кулакоў. Глядзі, i я траплю.
— Уладзімір Паўлавіч! Паслухайце свайго свата! У кніжку яму захацелася!
Зацяты ў спрэчках, асабліва пад чаркай, Пыльчанка, лагодыы i добры, не лез у бойку. Яш здзіўляў Іван. Сур’ёзна ён гэта выказвае ці дражніць апаратчыду? Каця, безумоўна, баіцца экстрэмісцкіх пражэктаў. I гэта забаўляла. Ён i сам любіў апошнім часам папалохаць сваіх намеснікаў i памочнікаў скарачэннем з-за непатрэбнасці. Асабіста ў яго рэформы выклікалі дваістае пачуццё: ухваленне, таму што ўрэшце, здаецца, ацэньваеш эканоміку, перш-наперш сельскую гаспадарку, рэальна, i скепсіс да многіх абвешчаных перабудоў: былі яны i раней, розныя рэформы, ведае ён ix вынікі.
Настрой у гаспадара быў вясельны, таму цягнула пагарэзнічаць: падтрымаць свата i папалохаць намесніцу. Але Кацярына добра яму памагла ў арганізацыі вяселля, не яму — Вользе Андрэеўне, i з яго боку было б бестактоўна псаваць госці сваёй, што вядзе ўвесь рэй, добры гумор. Ды ўрэшце гэтыя бясконцыя спрэчкі не вельмі i цікавілі яго, прынамсі, тут, на вяселлі, абрыдлі на рабоце. Больш цікавіла моладзь. Вушамі лавіў спрэчку «гаспадароў жыцця», а вачэй не спускаў ca «спажыўцоў», якія то вальсавалі ў сур’ёзных танцах, то выкручваліся, дрыгаліся ў сучасных, модных.
Ледзьве не праслязіўся ад замілавання, кал i музыкi зайгралі стары вальс i на круг першымі вьшшлі маладыя — Ірына i Глеб. Здзівіўся, што сын яго ўмее так танцаваць, не ведаў, выходзіць, усіх яго здольнасцей. Дарэчы, ён сам у маладосці быў нядрэнны танцор. А Вольга яго дык тая рэдка, толькі ў дзявочай кампаніі, выходзіла на круг, а таму i не навучылася як мае быць; пасля шлюбу прызналася, што саромелася з-за беднага адзення свайго. За маладымі выйшлі Барыс i Тамара. Ім ажно запляскалі. Чаму? Ці не таму, што шмат хто падумаў пра тое, пра што i ён, бацька: «Харошая пара была б». Не ведаў, што гэтага яшчэ ўдзень пажадала i Вольга. Цікава, ці жадаюць гэтага Іван Іванавіч, Марыя Пятроўна? Але Іван Іванавіч — во цецярук! — так затакаваў, што яму не да моладзі, a маці Тамарына недзе парадак наводзіць i не бачыць, хто вядзе малодшую дачку, каму запляскалі госці.
Аднак хутка Уладзімір Паўлавіч пераканаўся, што сыны яго дылетанты ў танцах. Сяргей Плечка — во хто мастак i віртуоз. Ведаў даўно, што ўсе здольнасці ў камсамольскага сакратара ў нагах, аднак не мог не залюбавацца, калі той выйшаў спачатку з незнаёмай дзяўчынай, а пасля з той жа Тамарай. I што асабліва здзівіла: чартоўскі прыгожа выкручваліся яны i ў тым танцы, які ў іншых абставінах ён назваў бы крыўляннем. Ды пільнае вока бацькі не ўбачыла, як на танец Сяргея i Тамары глядзеў Барыс, якімі вачамі. Не адчуў стары Пыльчанка набліжэння буры, не ўбачыў i не пачуў, як развіваліся падзеі. Тамара i ГІлечка станцавалі раз, другі. Калі Сяргей i трэці раз рушыў да дзяўчыны, Барыс загарадзіў яму дарогу, кляшчамі сціснуў руку вышэй локця, пакуль што мірна адвёў у бок ад гасцей.
— З Тамарай не танцуй!
Плечка звыкся, што танцаваць з ім дзяўчаты лічылі за гонар i ніколі ніхто з гарадскіх хлопцаў не сказаў яму такіх слоў, яго прымалі, як настаўніка танцаў.
Хлопец здзівіўся.
— Чаму?
— Я не паўтараю двойчы. I не даю тлумачэнняў.
Нядобра — крыва, як бы грэбліва, іранічна пасміхнуўся Плечка, абразліва пасміхнуўся, як бы ска заў: «Які ж дзікун! А яшчэ капітан! Афганец!»
Барыс узарваўся. Але — надзіва самому сабе — стрымаў выбух гневу. Танцуючы пасля гэтага з Тамарай, ён адтаптаў ёй чаравікі, можа, таму яна з радасцю згадзілася на новае Сяргеева запрашэнне. Плечка меў дурную рысу — рабіць на злосць: ах, ты так, дык я вось гэтак! I ён, на злосць Барысу, пачаў запрашаць адну Тамару, хоць навокал нямала дзяўчат жадалі патанцаваць з такім майстрам.