Hüngän Yondoz Yaqtıhı - 01

RÄŞİT SABİTOV

HÜNGÄN YONDOZ YaQTIHI

Povestar
häm hikäyälär

ÖFÖ
BAŞQORTOSTAN
KİTAP NÄŞRİÄTE

1988

Povestar

AĞIM
ÜRENÄ
QALMANAYZA
BOZ KİTKÄNDÄ

Altın
qoyaş sağıu nurzarı menän bötä donyanı
qoyondorop, qarzarı irep bötöp barğan
basıu östönä haban turğayı kömöş moñdarın
säskändä, mäktäp formahı keygän un dürt
yäştärzäge ös malay Qalmanay yılğahı
buyına yaqınlaştı. Ularzıñ berehe —
İlnur, buyğa qalqıuıraq, yaurınğa la
qalınıraq, qauın hımaq ozonsa yözönä
ozon tanau huzılıp töşkän, küzzäre zur,
üzzäre zäp-zäñgär. Ä malayzarzıñ qalğan
ikehe buyğa ber sama, tik Häsän käüzägä
bazığıraq. Unıñ yözö, küktäge qoyaş hımaq,
tüm-tüñäräk, tıñlauhız yırän sästäre
tırpayışıp tora. Ösönsö malay — Räfqät
isemle. Unıñ buy-hını la, yañaqtarı la
qaqsaraq, quñır yözlö, qap-qara küzzäre,
ısmalalay qap-qara sästäre iğtibarzı
tartıp tora.
Bına
malayzar, yar buyına kilep yıtep, Qalmanay
yılğahına hoqlanıp qarap torzolar.
Nisek acarlanğan, ğäyrätlängän ul!
Zur-zur boz kisäktären uyınsıq urınına
öyröldöröp ağıza. Ulay ğına la tügel,
ana qolas yıtmäs öyänkene töbö-tamırı
menän aqtarğan da yıldertep alıp kitep
bara.
Häsän,
qapıl tınlıqtı bozop:


Hätär
bit, ä! —tip İlnurğa qaranı. Tegehe, unı
huplap:

Eye,
yaz könö bezzeñ Qalmanay ber şaşınıp
qala inde ul, — tip quyzı.

Şunda
Räfqät, qulı menän yılğa ürenä kürhätep,
qısqırıp uq yıbärze:


Qarağız
äle, qarağız! Hıu östön iñläp ber boz
kilä. Hokkey mayzanına oqşağan.

Şul
boz yağına qaraşın yünältkän Häsän:
Isınlap
ta, hokkey mayzanı bit. Ana, qapqa
urındarı, — tine.
Başqaları
menän sağıştırğanda harıq kötöüye
arahındağı ügez hımaq kürengän ber zur
boz malayzar torğan täñgäldän ütep
kitte lä alıs tügel yılğa bögölöndä
yarzı barıp hözzö häm şıtırlap ös-dürt
kisäkkä yarıldı.
Häsän,
nisekter, körhönöp quyzı.


Bıl
tiklem bozzar qayzarzan kilä ikän,
malayzar, ä?—tine.

İlnur,
yuqqa iseñ, kitkän ikän tigändäy,
yılmayğanday itte.


Qayzan
kilhen ular, Qalmanay ürenän inde.

Häsän,
unı işetmägändäy:


Ular
bezgä kilep yıtkänse ällä nindäy matur
yırzärze ütälärzer inde, — tine.

Räfqät
tä İlnur hımaq kölömhöräne.


Bezzän
tübändä lä matur yırzär küpter inde ul.
Şularzı kürep, ber yöröp qaythañ ikän.

Qızıqlı
feker, — tine İlnur, uyğa qalıp.

Eye
şul, — tine Häsän, qapıl därtlänep. —
Qalmanayzıñ başına la säyähät itergä
mömkin inde.

Ä
niñä Ağizelgä qoyğan yırenä tügel? —
tip qarşı töştö Räfqät.

Häsän,
şunı la añlamayhıñmı ni tigändäy, başın
sayqap aldı.


Huñ
Ağizelde kürgäneñ yuqmı ni? Ul alıs
tügel, qasmas. Ä bına üz yılğabızzıñ
başlağan urının, yılğa tıuğan yırze
küreü — bıl qızıq, ismaham. Şulay bit,
İlnur?

Mineñsä
lä şulay, — tine İlnur, yıtdilek haqlap.
— Bıl turala nıqlap uylaşırbız äle. Tik
bını älegä ber kemgä lä höylämäyek.
Üzebezzeñ ser bulhın.
—
Bulhın,
— tine Häsän, şatlanıp. — Bezzän hüz
sıqmas.
Başta
üze şayartıp qına äytkän feker Räfqätte
lä vayımhız qaldırmanı.
—
Eye-eye,
ser bulhın, — tine ul.
Ä
Qalmanayzı iñläp-buylap bozzar ağıldı
la ağıldı.
TAĞI
KEMDE ALIRĞA?
Yıtense
klasta geografiya därese bara ine. Saq
qına şazraraq ölkän yäştäge uqıtıusı
apay karta ergähenä sıqqan uqıusığa
horau birze:
—
Ağizel
qayzan başlana?
Şul
saq Qalmanay buyındağı kisäge höyläşeü
qılt itep Häsändeñ häterenä töştö lä
küñelen tulqınlandırzı la yıbärze. Däres
qayğıhı kitte, uyzarı ällä qayzarza
yörönö. Ber azzan ul portfelenän ber
bit qağız aldı la yaza başlanı:
«İlnur!
Qalmanay
başına barıu haqında höyläşäyek äle
bögön. Mäktäptän qaytqas, hezgä yıyılırbız,
yäme.
.
Yazıuın
nıqlap töröp, ber iptäşe aşa aldaraq
ultırğan İlnurğa birzerze. Tegehe
qağızzı alıu menän, küz yörötöp sıqtı
la, Häsän yağına borolop, yılmayıp başın
qaqtı. Riza, yänähe.
Häsän
bılay häybät uqıusılarzan hanalha la,
iğtibarın däreskä yünältä almanı, hıyalı
menän Qalmanay buyzarın qızırzı. Unan
üzzäre menän säyähätkä tağı la kemde
alıu turahında baş vattı. Küz aldınan
tistäläp malayzı uzğarzı, här qayhıhınıñ
uğa oqşap bötmägän yaqtarı bar. Şulay za
ul Ämin isemle iptäşenä tuqtaldı. «Dörös,
ul ber az maqtansığıraq, — tip feker
yöröttö malay. — Häyer, uğa yıuan
beläktäre menän azıraq maqtanırğa la
mömkin. Ä säyähät vaqıtında undağı
köstöñ käräk bulıuı bar».
Häsän
menän İlnur mäktäptän qaytırğa bergä
sıqtı. Qabalanmay
ğına atlamaqsı ine ular. Ämmä üzzärenän
aldaraq aşığıp kitep barğan Räfqätte
kürep, azımdarın tizlätä töştölär.


Ey,
Räfqät, qayza şulay sabahıñ? — tip
öndäşte Häsän.

Äsähe
beşergän hurpanı tizeräk hemerergä,
älbittä, — tine İlnur, şayartıp.

Isınlap
ta, asıqtırzı, — tine Räfqät, iptäştären
kötöp alıp.

Häsän
şunda uq hüz başlanı:


Säyähätkä
ösäü genä sıqmabız bit. Tağı beräyhe
käräk bulır. Kemde alabız?

Räfqät,
ni äyter ikän tip, İlnurğa qaranı. Tegehe:
Tağı
ber iptäş käräk, älbittä, — tine, qoyaş
nurzarınan sağılğan küzzären qısıp. —
Azattı alayıq.
Räfqät
şunda uq başın sayqanı:


Yuq,
şäp yügerhä lä, ber zä yuqqa bähäsläşergä
yarata ul. Mineñsä... mineñsä, Väli
qulayıraq bulır.

Yuq-yuq,
— tip kisken qarşı töştö İl- nur, —
qızıu bit ul, ätäs keüyek...

Häsän,
üzeneñ uyın äytergä vaqıt yıtkänen toyop:


Ä
Ämingä nisegeräk qararhığız? — tip
horanı.

Ey,
maqtansıq, maqtansıqtıñ artı asıq, —
tine İlnur, unan östäp quyzı: —Yıtmähä,
üz hüzle lä.

Ulay
tip kenä qırt kismä äle, — tine Häsän,
bireşmäskä teläp. — Yıteşhezlektär här
qayhıbızza la bar ul. Ä
Ämin köslö, säyähättä undayzarzıñ käräk
bulıuı bar.

İlnur,
qarşı kilep, nimäler äytmäkse ine, Räfqät
ölgöröräk bulıp sıqtı.


Ämin
yarayhı yıget ul.

İlnur
telen teşläne. Ä Häsän yılmayıp yıbärze.


Kileştek,
ulayha. Räfqät, hezgä Ämin yaqın ğına
bit, töştän huñ İlnurzarğa alıp kil.
Säyähät haqında şunda nıqlap höyläşerbez.



SAFA
MENÄN AQTIRNAQ
Ämindärzeñ
öyö Räfqättärzekenä ber nisä yort aşa
ğına. Ere büränälärzän halınıp, täzrä
qapqastarı, kärnizdäre ber nindäy
semärhez genä yahap quyılğan. Ös täzrähe
uramğa qarap tora.
Räfqät
qapqanan kergändä, Ämin zur ğına utın
tümären tägärätep mataşa ine. Ul,
iptäşeneñ kileüyenä qıuanğanday,
kölömhöräne lä älege tümärze ike qullap
täüzä kükrägenä, unan baş östönä kütärze.
Kösäneüzän
küzzäreneñ ağı yaltıranı, urttarı
irländeke keüyek qabarzı.


Yaray-yaray,
maqtanmahañ da bula, — tine Räfqät,
irekhezzän auızın yırıp.

Tege,
auır tın alıp, özök-özök mığırlanı:


Maq-tan-may-yım.
Ulay tihäñ, mä, üzeñ kütärep qara.

Ämin
tümärze qapıl Räfqätteñ ayaq astına
taşlanı, tegehe qurqışınan sitkä hikerze.
Bıl Ämingä qızıq toyoldo, kölöp yıbärze:


Ha-ha-ha...
Yä, kütärep qara äle.

Räfqätteñ
asıuı kilde. Ul, sämlänep, tümärgä barıp
totondo. Qızarınıp-bürtenep, yırzän
ayırıp alıp kükrägenä kütärze, läkin,
nisek kenä kösänmähen, artığına hälenän
kilmäne, tümärze yırgä taşlanı.
Ämin
qänäğätläneü menän:


Ä-ä,
bına kürzeñme, kem maqtana!—tine häm,
ike qulın kütärep, beläk muskuldarına
işara yahanı.

Yä,
yaray, köslöhöñ inde, — tine Räfqät
vayımhız ğına. — Şunıñ ösön dä hiñä ber
eş menän kilgäynem bit.


Nindäy
eş ul?—Ämin Räfqätkä yaqınlaşa töştö.

Bez
Qalmanay başına barırğa yıyınabız.

Qasan?
İrtägäme? Yal köndömö?

—
Aşıqmay
tor, — tine Räfqät häm, mäğänäle genä
qarap, telen şartlatıp quyzı. — Uqıuzar
tamamlanğas. Tik älegä ser bıl. Üzebezzän
başqa ber kem dä belergä teyeş tügel.
Şul säyähät turahında bögön İlnurzarza
nıqlap höyläşergä buldıq. Malayzar hiñä
kilergä quştı.


Nindäy
malayzar?

—
Nu,
İlnur, Häsän...


Ähä,
kittek, ulayha...

Ularzı
İlnur menän Häsän kötöp tora ine inde.


Ämin
batır za kilde. Komanda tulı, bılay
bulğas, — tine Häsän, qıuanğanday.

Bınday
hüzzär Ämingä oqşay inde ul, auızı
yırılıp uq kitte.


Säyähätkä
bögöndän äzer!

Unıñ
qılığı İlnurğa la qızıq toyoldo, tik ul
yıtdilegen yuğaltmanı.


Bögöndän
käräkmäy, Ämin, — tine ul häm unıñ qalın
yaurınına yıñelsä huğıp aldı. — Uqıuzar
böthön, köndär yılınhın äle.

Malayzar
azbar buyında yatqan büränä östönä
ultırıştı. Bında halqınsa, yıldän dä
ışıq, qoyaş nurzarı la sağıuıraq töşä.


Malayzar,
— tine Räfqät kötmägändä, — Qalmanay
buylap yäyäüläp barırbızmı ikän?

Häsän,
ğäcäplänep:


Bına
qızıq, yäyäüläp barmay, osop barahıñmı
ni? — tine.

Ä
Ämin, şayartıp:


Räfqätteñ
atahı konyuh bulğas, at menän yılderergä
uylayzır, — tip östäne.

Häsän
menän Ämin kölöşöp aldı. Räfqät üze lä
yılmayzı, ämmä şunda uq:


Kämä
menän dä mömkin bit äle, — tip quyzı.

İlnur,
şunı ğına kötkän keüyek:


Häybät
feker bıl, — tine.— Isınlap ta, niñä
şul haqta uylaşmasqa?

Häsän
qulbaşın hikertep quyzı.


Kämä
menän ağımğa qarşı qıyınıraq bulır ul.

Bulha
huñ!—tine İlnur. — Ber qıyındıñ — ber
rähäte: qaytqanda yırlap qına yılderäsäkbez.

Räfqät,
üzeneñ yarım şayarıp äytkän hüzzäreneñ
yıtdi qabul iteleüyenä qıuanıp:


Kämä
taphaq, hay, şäp bulır ine lä ul! — tine.

Ämin,
beläk muskuldarına kürhätep:


Kämäne
ağım ürenä lä işäbez unı, tik tabılhın
ğına, — tine.

Kämäne
qayzan alırğa? Bıl horau här qayhıhınıñ
küñelen öykäne. Şul haqta bergäläp
höyläşä
başlağanda ğına qapqala ovçarka toqomona
tartım harı eten eyärtkän Safa kürende.
Käüzägä yoqa, buyğa la bäläkäy genä.


Käräkle
kişer yaprağı,— tine Ämin, sertlätep
yırgä tököröp.

Safa
tup-tura malayzar ergähenä kilde. Olo
keşeneñ, usı ayahınday ğına yözöndä
nindäyzer qızıqhınıumı, tulqınlanıumı
hizelep tora.


Niñä
kildeñ, Safa? — tip horanı İlnur tınıs
qına.

Min...
ni... — tip Safa üzeneñ horo küzzären
İlnurğa tekläne.— Qalmanay başına
hezzeñ menän barırğa teläyem...

Malayzar,
aptıraşıp, ber-berehenä küz attılar:
yänähe, serze kem astı ikän? Bulasaq
säyähät turahında Safa qayzan belgän?
Ber
azzan ğına İlnur telgä kilde:


Bez
ber qayza la barırğa yıyınmaybız bit.

Ä
bıl nimä huñ?—Safa kurtka kesähenän
ber qağız sığarzı la İlnurğa tottorzo.

Unı
kürgäs tä, Häsän üzeneñ yazıuın tanıp
ğäcäplände. İlnurğa şiksel qaraş taşlanı.
Ä İlnur, uqıp sıqqas, qağızzı parta
astına töşöröp yıbäreüyen, huñınan alırğa
onotouın häterläp, ükenep quyzı. Ul,
qağızzı helkep, Safağa tekläne:


Qayzan
taptıñ bını?

Mäktäp
buyınsa decurnıy inem.
ğızğa
ingäs, parta astığızza oşono kürzem dä
alıp qaranım.


Başqalarğa
kürhätmäneñme?

Yuq.

Yaqşı
itkänheñ. Ä häzer tay bınan. Bıl qağızza
yazılğandarzı onot. Ser ul. Añlanıñmı?

Safa
urınınan da quzğalmanı.
—
Ägär
mine qıuhağız, seregezze haqlay almam
şul, — tine ul ise lä kitmäy.
İlnur,
ni eşläybez tigändäy, iptäştärenä
qaranı.


Bına
ber bäylänsek, äy...

Şul
saq Ämin, üzeneñ kösön kürhäter saq
yıtkänen samalap, Safanıñ qarşıhına
kilep bastı. Qulın kütärep, qalın muskulın
helketep aldı.


Ägär
häzer ük, seregezze ber kemgä lä
höylämäyem, timähäñ, oşo räşätkä aşa
baqsağa ırğıtam üzeñde.


Quy,
Ämin, teymä uğa, imgätep quyıuıñ bar, —
tine Räfqät, unıñ yıñenän totop.

Ä
Safa kitergä uylamanı la, barı yılmayzı
ğına:


Ulay
yanahañ, seregezze irtägä ük bötä mäktäp
beläsäk.

Ämin
tüzmäne, unı yağahınan eläkterep aldı.


Äle
hin şulaymı, käzä bäräse...

Malayzar
arağa kerergä ölgörä almay qaldı,
Aqtırnaq
asıulı, qurqınıs küzzären Ämingä
töbäp,
aq teştären yaltıratıp ırıldap quyzı.
Ämin şunda uq Safanıñ yağahın yıbärze lä
sitkäräk taypıldı.


Yaqlausıhı
bar beräüzeñ, — tip mığırlanı ul.

Bığa
tiklem üzen bik yıtdi totqan İlnur za
bıl yulı kölömhöräne.


Yaray,
Ämin, — tine ul kileşeüsän ton menän,
— dürt yıget ergähenä yozroqtay malay
hıyır äle. Bez
unı hınanıq ta inde: yıbektärzän tügel...

Häsän
dä yılmayıp quyzı.


Ni
eşlärheñ ikän hin bezzeñ menän?

Aş
beşereüse bulırmın. Atay-äsäy eştä
saqta aş-hıuzı min gel üzem äzerläyem.

Yaqşı,
tine İlnur, unı huplap. — Flotsa äythäk,
bezzeñ kok bulırhıñ.

Safanıñ
qıuanısınan auızı qolağına yıtä yazzı.


Qarşı
kilmähägez, üzem menän Aqtırnaqtı la
alasaqmın. Aqıllı et ul. Pohodta käräk
bulasaq.

Etteñ
zıyanı teymäs. Ni tihäñ dä — haqsı, —
tine Häsän, Safanıñ qulbaşına qulın
quyıp.

Ämin
haman tınıslanıp bötmägäyne.


Üze
genä yıtmägän, eten dä eyärtmäkse. Nimägä
inde ul äräm tamaq!—tip höylände.

Läkin
bıl hüzzärgä iğtibar iteüse bulmanı.
Biş
malayzan, ber ettän torğan törköm şulay
oyoşto.


KÄMÄ
BULASAQ
Malayzar
ozaq höyläşte. Yulğa üzzäre menän nindäy
äyberzär alırğa, nisek tuqlanırğa,
säyähät vaqıtında nämälär menän
qızıqhınırğa — berehe lä qalmanı.
İlnur,
eñer töşkäs kenä, iptäştären ozattı,
üze öyzärenä inergä aşıqmanı, nisek
kämä tabıu haqında uylandı. Malayzarzan
bıl turala küñel yıuatırlıq feker
bulmanı. Ul üze genä: «Kämä tabırğa
tırışırbız», — tine. Oşo hüz- zärze
äytkänse ük unıñ başında ber uy tıuğaynı.
Tik unı älegä iptäştärenä asırğa
qabalanmanı. İh, uyı barıp sıqha ikän!..
Unıñ kapitan bulıp, diñgezzärze,
okeandarzı gizergä hıyallanıuın küptär
belmäy. Ämmä şul yaqtı hıyalıña yuldı auılıñ
ergähenän aqqan yılğa buylap säyähättän
başlau nasarmı ni! Malayzıñ yöräge
qanatlanıp quyzı. Kämä bula qalha, ul
da, iptäştäre lä unı «karap» tip atayasaq.
...İlnurzıñ
atahı — balta ostahı. Yabay ultırğıs
yahauzan alıp öy halıuğa tiklem bötä
eşte belä. Unı Qaran auılında «osta»
tip kenä yörötälär. Malay atahınıñ kämä
yahağanın kürgäne yuq. Ämmä unıñ bıl eşte
lä buldırasağına ışana ine.
Kiske
aştan huñ İlnur däres äzerläne. Ul
östäl
artında gazeta uqığan atahına qarap-qarap
aldı. Atahınıñ uysan küz qaraşı, ozon
yoqaraq tanauı, hızılıp kitkän qara
mıyığı häm tamırzarı bürtep torğan
höyäksel zur quldarı — bötähe lä ütä
tanış, yaqın malayğa.
Häbib
ağay ber mäl İlnurzıñ üzenä töbäl- gän
qaraşın toyop:


Yä,
ulım, ni äyterheñ?—tine.

İlnur
şunda uq küñelen öykägän horauın
birze:


Atay,
hin kämä yahay beläheñme?

Unıñ
nimähe bar. Beläm, älbittä.

Ni...
atay, — İlnur tulqınlanıuzan tot- loqto,
— miñä, yuq miñä genä tügel, bezgä, yäğni
biş malayğa, kämä yahap birmäsheñme?

Nimägä
ul?

Ni...
— tip tağı totloqto İlnur, äytergäme-yuqmı
tigändäy uylanıp torzo. Yuq, nindäy genä
ser bulmahın, atahınan unı yäşerä almay
ul. — Kämälä Qalmanay başına barırğa
uylaybız. Bötäbez — biş malay, ber et.
Tik älegä bıl bezzeñ ser...

Şulaymı?—Häbib
ağay saq qına, mıyıq astınan ğına
yılmayıp quyzı. — İptäştäreñde
ata-äsäläre yıbärerzärme huñ?

Bez
zur bit inde. Yıbärerzär, tip uylayım.

Şulay
za...

Ällä,
atay, mine lä yıbärmäs ineñme?

Häbib
ağay ber az uyğa qalıp torzo la:


iñä
ışanam min, — tine. — Tik uyığız tormoşqa
aşa-nitä qalha, nämälär alırğa, nisek
yörörgä käñäş-teläktäremde äytermen.
Häzer kämä mäsälähe... Uğa häybät taqta
käräk. Ä bezzä ul azıraq bit äle. Qayzan
tabırğa ikän?

Taqta
tabılır, atay, — tine İlnur, küñele
kütärelep, — İptäştärem dä kilterer.
Kämä bötäbez ösön bit.

Ulayha,
yaharğa bula. Taqtağızzı äzerläy başlağız.
Tik iptäştäreñä nıqlap äyt: ata-
äsälärenän horap qına alhındar.
Añlanıñmı?

Añlanım,
atay. Unıhı ösön borsolma.— İlnurzıñ
şatlığı esenä hıymanı. «Bılay bulğas,
eş beşä», — tip uylanı ul.

YÄNÄ
BER SER
Ämindeñ
ike tuğan ağahı auılğa qayttı. Östöndä
— moryak formahı. Ağizel yılğa
parohodstvohında eşläy ikän. Ul Ämingä
Öfönän Ästrhanğa qäzär barıuı, Kaspiy
diñgezen
küreüye, unda hıu ineüye, harı qomonda
qızınıuı haqında höyläne. Ästrhan
qauın-qarbuzınıñ tämen dä hätergä
töşörzö.
Şul
saq Ämin dä tüzmäne, üzzäreneñ Qalmanay
başına barırğa yıyınıuzarın äytep
haldı. Ağahı, mıyıq astınan ğına kölöp:
Niñä
Qalmanay tamağına töşmäyhegez? Ağizelgä
barıp yıthägez, unan Kama
menän
Volga la alıs tügel. Ä Volgağa sıqhañ,
Kaspiy
diñgezenä
— ber azım. O, diñgezze ber küreüyeñ ni
tora! Bına mineñ telnyaşkalağı hızıqtarzay
berehe artınan ikensehe buy-buy huzılğan
zäñgär tulqındar, altın qomlo plyacdar,
könyaq qoyaşı...


Unda
tiklem kämälä barıp yıtep bulamı ni?—tip
şik belderze Ämin.

Tegeheneñ
ise lä kitmäne.


Bik
telähäñ — bula! — tine, qustıhın
şayartıuın dauam itep. — Ä bezzeñ
parohodqa ultırhañ, bigeräk tä şäp,
qoyaşta qızınıp, tirä-yaqqa hoqlanıp qına
barahıñ.

Ämindeñ
auızı asıldı, äsärlänep tıñlanı ul. Tik
kötmägändä hüzzäre bülende, ağahın
saqırıp aldılar. Ä ikense köndö Ämin
mäktäptän qaytıuğa, ul Öfögä kitkäyne
inde.
Ağahınıñ
hüzzären ısınğa alğan Ämindeñ hıyaldarı
qabındı la kitte. Qalmanay başına barıu
bäläkäy, artıq möhim bulmağan ber nämä
hımaq kürende. «Unda, küp tigändä, ike-ös
şişmä barzır inde, — tip uylanı ul. —
Mineñ şişmä kürgänem yuqmı ni! Ana,
Qalmanayzıñ tekä yar astında ällä nisähe
ağıp yata. Şulay bulğas, ağım ıñğayına
yözöü yaqşıraq bit. Ağizelgä genä tügel,
Kamağa, ağay eşlägän paro- hodqa elägep,
Volgağa, unan diñgezgä barıp yıtergä lä
mömkin. Ul yırzärzä küpme tarihi urındar,
qomartqılar barzır!»
Eye,
Äminde tarih ta qızıqhındıra. Bıl fändän,
därestärze nıqlap uqıp, gel «bişle» ala
ul. Ämmä bıl säyähättä unı tulqınlandırğan
nämä tarih qına tügel. Bözrä aq yallı
zur-zur
tulqındarzı
yarıp yözöüse möhabät karaptar, şayarıp,
uynap-kölöp, hıu ingän malayzar küz
aldına kilde. Hıyalı menän mäñge yäşel
kiparistarzı, palmalarzı kürep hoqlandı.
Tälgäştäre qıuaqtarın hırıp alğan
yözömdär, hap-harı yımeştärenän hığılıp
ultırğan öröktär, abrikostar, yalandarında
tägäräşep yatqan künäktäy qauın-qarbuzdar,
unıñ küzzären osqonlandırıp, auızına
hıuzar kilterze. «Ah, bını Qalmanay başı
menän sağıştırırğa mömkinme huñ!—tine
ul esenän. — Ni bulha la, malayzarzı
ağım ıñayına yözöügä künderergä käräk.
Ular menän Ağizelgä yıthäm, ni eşlärgä
üzem belermen».
«Üzem
belermen» tigäne Ämindeñ iñ zur hıyalı
inde. Ağizel yäki Kama
buyındağı
beräy pristandä ağahı hezmät itkän
parohodqa elägep, täbiğätteñ bötä
güzällegen kürep, yal itä-itä diñgezgä
tiklem yul totou ine unıñ uyı. Ağahı,
moğayın, qunaq itep kenä alıp barır äle.
Bıl
haqta ozaq qına uylap yörögäs, yañğızıma
küñelhez bulır tip, malay üze menän ber
iptäş tä alırğa qarar itte. Ağahı, his
şikhez, iptäşen dä hıyzırır. Parohod
zur, ike bäläkäy malay nimä uğa...
Tik
serze kemgä tişergä huñ? İlnurğamı?
Häsängäme? Ällä Räfqätkäme? Ämin Safanı
isäpkä almanı. Baytaq baş vatqas, häldeñ
törlö yaqtarın ülsäügä halıp qarağas,
Räfqätte
üze
ösön iñ qulay yuldaş tip taptı: yomşaq
küñelle, tiz kileşeüsän, serze tota
belä.
Ämin
östäl artınan hikerep torzo la uramğa
aşıqtı. Zäñgär küktän balqıp qarağan
qoyaş ta, qurala baqırğan qızıl hıyır
za, kürşelärzä tamaq yarıp qısqırğan
ätäs to unıñ iğtibarın tarta almanı.
Ul, üz uyzarına kümelep, şäp-şäp atlanı.
Räfqättärgä yul totto. Dusın üz yağına
auzarha, ikäüläp İlnur menän Häsände
lä säyähätte ağım ıñayına yünältergä
kündererzär. Qalay şäp bulır!
Räfqät
öy aldına sıqqan da azbar başındağı
oyahı östöndä sıbıqqa qunıp hayrausı
sıyırsıqqa töbälep qarap tora. Ämin
kilep qul başına qağılğas qına, ul, uyanıp
kitkändäy, borolop qaranı.


Ä-ä,
hinme ni, — tine ul, ğäcäphenep.

Kildem
äle, — tine tegehe, saq qına kölömhöräp.
— Niñä şul sıyırsıqqa qarap iseñ kitte?

Ulay
timä, — tine Räfqät, üpkälägändäy. —
Bik matur hayray ul.

Ämin
qulın ğına heltäne.


Ey,
yuq menän baş vatma...

Räfqätteñ
yäne köyöp kitte şikelle, ber oya
östöndäge
sıyırsıqqa, ber Ämingä qarap:
Qoştarzı
yaratmayhıñ ikän, bıl — hört, älbittä.
Tik ularzı yaratqan keşene kämhetmä hin,
— tine.


Yaray-yaray,
min şayarttım ğına, — tip, üzenä has
bulmağansa, artqa sigende Ämin. Eye,
ul äle iptäşeneñ, köyhöz qılına qağılırğa
telämäy ine.

Şulay
tip qotol, — tine Räfqät, nisekter,
küñele kütärelep.

Şunı
ğına kötkändäy, Ämin uğa yaqınıraq kilde.


Ni...
Räfqät, hiñä ber hüzem bar...

Nindäy
hüz ul?

Ni...
— Ämin tauışın tağı la äkrenäytä töştö,
— bez säyähätkä Qalmanay başına tügel,
unıñ Ağizelgä qoyğan yırenä barayıq.
Malayzarzı la şuğa künderäyek.

Räfqät
iptäşenä ğäcäplänep qaranı.


Niñä?
Malayzar riza bulmas.

Hineñ
menän min ayaq teräp höyläşhäk, qayza
kiterzär tiheñ?

Mineñ
üzemdeñ dä Qalmanay başına barğım kilä
şul.

Hi-hi-hi,
— tip kölöp quyzı Ämin, unan, qapıl
yıtdilänep: — Diñgezgä tiklem säyähät
iteü mömkinlege bar bit, — tine.

Räfqätteñ
qap-qara küzzäre bazlap kitte.
—
Nisek?
—
Ağayım
moryak bulıp eşlägän parohodta. Ul üze
äytte...
Ämin
ağahı menän höyläşeüyen, üzeneñ hıyaldarın
höyläp birgäs, Räfqät, urınında sızap
tora almay tapanıp, quldarın ıuıp quyzı.


ay,
şäp bulır ine diñgezze kürep qaythañ!
Bötä malayzar, qızzar şaq qatır ine!

Ulay
ğına tiheñ, — tip östäne Ämin, —
uqıtıusılarzıñ, bötä auıldıñ ise kiter
ine. Yä,
nisek?

Nisek
kenä tiheñ äle! Şä-äp!

Ulayha,
bılay itäyek, — tine Ämin şıpırt qına.
— Malayzarğa, bez Qalmanay başına
barmaybız, tübängä, Ağizel yağına, yul
tothağız ğına hezgä yuldaş bula alabız,
tiäyek. Bezzeñ şarttı qabul itmähälär,
serze bötä auılğa taratıu menän
qurqıtırbız. Ä Ağizelgä barıp yıtkäs,
bez ikäü üz yulıbız menän kiterbez,
başqalar — qaytır. Ularzı la alır inem,
ağayım küphener şul, asıulanır. Bezzeñ
bıl maqsat haqında ber kemgä — läm-mim...

Älbittä...
— Räfqät ni ösöndör uylanıp torzo.—
Serze asabız tip, malayzarzı
asıulandırmayıq. Barmaybız, tip tä
äytmäyek. Ulay yıgetlek bulmay ul. Bılay
ğına ögötläyek, dustarsa. Qalmanay
başına barıu za häybät bit.

Ämindeñ
yözö bozoldo.


Nimähe
häybät unıñ?

Şunday
zur yılğanıñ başlanğan yıren küräbez...
Ällä ağayıñdar ütä torğan pristangä
avtomaşinala ğına barabızmı?

Ämin,
käyefe qırılıp, qulın heltäne:
—
Ulay
qızıq tügel. Malayzarzan ayırılmasqa
ine. Ağayıma la şulayıraq äytkäynem.
Säyähät — säyähät bulhın inde.


Yaray
za malayzar riza bulha,— tine Räfqät,
niñäler ikelänep.

Üzem
höyläşermen ular menän, hin huplap qına
tororhoñ.

Yaray
huñ.

Bına
şulay yänä ber ser tıuzı. Ni menän bötör
ul?..


ÄZER!
İlnurzıñ
yözö kömöş täñkäläy balqını. Ul azbar
buyında ısmala yıse añqıtıp yatqan ör-yañı
kämägä ımlap:


«Karap»
äzer! Bögöndän säyähätkä kitergä mömkin!
— tine.

Malayzar
kämägä hoqlanıp qaranı. Isınlap ta,
nisek matur yahalğan! Fabrikanan sıqqanmı
ni! Qoyroqta, urta täñgäldä häm moron
ölöşöndä ultırırğa yäteş kenä urındarı
la bar. İlnurzıñ atahı Häbib ağay nıq
tırışqan. Malayzarzan berär-ikeşär
taqta kiltertte lä üzzärenän ük şıp-şıma
itep yışqı menän yıştırzı. Bötä nämäläre
äzer bulğas, bögön, İlnur mäktäptän
qaytıuğa, atahı kämäne qorop ta quyğan.
Unı ikäüläp ısmalalap ta aldılar...


«Karap»qa
isem käräkter ul, — tine Safa, yılmayıp.

Malayzar
yänlänep kitte.


Isınlap
ta.

Nindäy
isem quşabız?

Ber-ber
artlı törlö isemdär äytelde: Salauat,
Avrora, Başqortostan,
Varyag,
Salyut... Tik qayhıhına
tuqtalırğa la belmänelär. Şunda Häsän,
urtağaraq sığıp:


«Dunkan»
tihäk,
nisek bulır?—tine, İlnurğa töbälep.

Tegehe
uylanğanday itte lä:


«Dunkan»,
—
tip qabatlanı, — Cyul Verndan... häybät,
mineñsä.

Bıl
isem başqalarğa la oqşanı.


Säyähätselär
karabı, — tine Häsän. — Kapitan Granttı
ezläp, ul karap menän diñgezzär, okeandar
gizgändär. Bez zä bit säyähätselär
bulabız inde, üzebezsä. Uqıuzar bötöp,
hıu inerlek yılı köndär kileü menän,
Qalmanay ürenä yul totorboz.

Ä
niñä tübängä tügel? — tine Ämin,
başqalarzı aptıraşta qaldırıp.

İske
auızzan yañı hüz, — tine Häsän. — Täüzä
ük Qalmanayzıñ başına barırğa höyläşkäynek
bit.

İnde
Räfqät tä, Äminde yaqlap:


Malayzar,
äyzägez Qalmanay tamağına barayıq.
Ağizeldän nisek parohodtar ütkänen
kürerbez. Ağım ıñğayına kämäbez zä
balıq hımaq yözör, — tine.

Ä
qaytıuı?—İlnur Räfqätkä horaulı qaraşın
töbäne.

Tegehe,
aptırabıraq qalğanday:
Nu...
nisek tä qaytırbız äle. Ber zä bulmaha,
kämäne taşlanıq kittek, — tine.
İlnur
mısqıllı kölömhöräne:


Ay-hay,
aqılıñ altın ikän. Bına tigän kämäne
taşla la kit, imeş. Yuq inde, unıhı bulmas.

Tik
Äminde yıñermen timä. Qarbuz keüyek yomro
başın sayqay-sayqay haman üzeneken
tılqını ul.


Yulıbız
barı tik tübängä genä. Unda Ağizel, aq
parohodtar, şularzıñ berehendä — mineñ
ağay...

Yuq-yuq,
ulay barmay, — tine Häsän, üz hüzlelänep.
— Ürzä bezze serzär, maturlıqtar kötä.
Bälki äle, gracdandar huğışı partizandarı
ezenä lä yulığırbız.

Ämin
qıza töştö, kümer keüyek qara küzzärenän
bına-bına osqondar säsrär hımaq ine.


Tübändä
lä — maturlıqtar, tarihi urındar...
Tübängä tigäs, tübängä!

Yuq,
ürgä! Unda, Qalmanay başında, mineñ qart
olatayım partizan bulıp, aqtarğa qarşı
huğışqan, ti. Küptän tügel genä atayım
höyläne.

Buş
hüzze lıqıldama. Barı tik tübängä!

Şul
saq bığa qäzär şım ğına torğan keskäy
Safa qapıl qısqırıp yıbärze:


Niñä
bähäsläşähegez? Şıbağa totoşoğoz. Kem
öskä sığa, şul yıñä.

Ämin
Safağa boroldo:


Ä
hin kem yaqlı?

Min?..
Min ber kem yaqlı la tügel. Ürgä
barhağız
za, tübängä töşhägez zä — mineñ ösön
barıber.
Ämin
uğa küzeneñ ağın äyländerep karap quyzı.


İh
hin... Qiblahız.

Häsän
dä qızıp alğaynı. Kötmägändä Safanıñ
täqdimenä quşılıp:


Ulayha,
şıbağa totoşabız, — tine.

Ämin
qulın heltäne:


Yaray,
hezzeñsä bulhın.

Safa
salbar qayışın sisep aldı la, unıñ
taralğıhın usına yomarlap, Ämingä
öndäşte:


Tot
äyzä, hinän başlayıq.

Ämin
uğa küz taşlanı la qayıştı nıq itep
totop aldı. Ul, älbittä, üzeneñ hüzen
hüz iterenä ömötlänä ine. Şul uq teläk
Häsände lä qayışqa ürelergä mäcbür
itte.


Nıq
tot, qulıñdı şıuzırma, — tine Ämin,
Häsände ürtäp.

Tegehe
bireşmäne:


Mineñ
qul qamırzan tügel.

Qulıñ
timer bulha la, min öskä sığasaqmın.

Ä
min öskä sığıp quyham?..

Unıhı
bulmas...

Kürerheñ
bına.

Ul
arala şıbağa totousılar qayıştıñ osona
yaqınlaştı, huñğı totam qalğas, Häsän,
qänäğätlänep, yılmayıp yıbärze.
Ähä,
ağayıñ yıñdeme! Äyttem bit min hiñä.
Tik
şıbağa totoşou Äminde tınıslandırmanı.


Yuq-yuq,
ber genä tapqır hınau yıtmäy bında. Ğäzel
bulmay. Häzer baqır aqsa taşlayıq, —
tip qısqırzı ul, qızarınıp.

Şul
saq arağa İlnur kerze.


Yıtte,
Ämin, yıñeldeñ, yuq menän baştı äyländermä.
Säyähätkä äzerlek turahında höyläşäyek.
Tizzän uqıuzar tamamlana.

Ämin,
esendäge yarhıuın tıyıp, tınırğa mäcbür
buldı. Ul üzen köslölärzän isäplähä lä,