Börtökläp yıyıla altın - 13

Qarañğı töştö. Teplyak esendä yanğan şäm yaqtıhı tönlök keüyek bäläkäy genä täzrä aşa qarğa töştö. Ä eş haman tuqtalmanı. Ber tuqtauhız görhöldäp auzarılğan yök, timer iläkkä häm taştarğa ışqılğan köräktär tauışı şatırzauı kis nığıraq işetelde. Tön urtahında ğına tauzar artınan qalqqan moñhoz ay, ofoqto yaqtırtıp, qarşılağı Bişitäktän qısılıp kükkä kütärelde. Yalanğas ağastıñ şäüläläre yımıldap yatqan ap-aq qar östönä töştö.
- Bratok, as yörömä Eştän huñ, miñä barıp, yartı sitnay ikmäk alıp tor. Azaq birerheñ. Min üzäk şahta ergähendäge zemlyankala toram. Tabırhıñ. Mine horaş. Äyterzär - Mihail yütkerze. Tın alışı qısıldı. - Öyzä bulmaham, unda äbey bulır.
Ular başqasa ber-berehenä hüz quşmanılar. Tauış-tınhız ğına här qayhıhı üz eşen başqarzı. Hismätulla zontqa körägen batırıp: "Añlauı qıyın bıl urıs ağayzı. Serle keşe. Maşirt hucahı küralmay. Mihail dä unı huşhınmay. İkäühe lä urıstar, hıyışmayzar. Ä min başqort XXVIII
Eştän huñ Mihail menän Hismätulla arığan ayaqtarın saq höyräp qaytır yulğa sıqtılar. Kön buyı hıulı qom häm qırsıntaştarzan tamğan tamsılarzan yıüyeşlängän, tetkelänep bötkän alama keyemdären boz qaplanı. Ayağındağı taş hımaq tuñ sabataları auırayzı, här azım ğazap toyoldo. Tön tağı la nıqlap hıuıtıuına qaramastan, Hismätullanıñ qar östönä huzılıp yatqıhı kilde. Yıgettän alda barğan Mihail unı qabalandırzı.
- Bratok, şäberäk atla. İrtänge eşkä barıuğa az: vaqıt qala. Qabalan. Ä mine eşselär kötä.
Ni ösön eşselär kötöüyen äytmähä lä, Mihaildıñ qayzalır möhim eşkä aşığıuın añlağan Hismätulla azımın yışayttı.
Hıuıqtan qurqqan hımaq şoqorayıp ultırğan sauqalıq qarasqılarınan hulğa borolğas, baraktar kürende. Şunda ğına Hismätulla tıyılğıhız şatlıq hizze: tizzän yılı meyes ergähenä ultırıp, Mihaildan alıp torğan ikmäkte qaynağan hıuğa quşıp aşayasaq. Kinät kenä isenä töşkän oşo uyzan bayağısa, ber kisäk ikmäk qabıuzan häl alğan hımaq, küñelenä yılı inde. Atlauı la yıñeläyze.
Un altı säğät buyına eşläp arıp qaytıuına qaramastan, Hismätulla tiz genä yoqlap kitä almanı. Eş vaqıtında qızıulıq menän belenmähä lä, sınığırğa ölgörmägän täne, köräkte nıq totouzan barlıqqa kilgän qulındağı höyäldäre hızlanılar.
İrtägehe köndö Mihail eşkä sıqmanı. Unı almaştırğan harı säsle, qarpış qolaqlı keşene küreü menän Hismätulla küñelhezlände. Bötmäs-tökänmäs yuqhınıu toyğohon hizze. Läkin beldertmäne. Tauış-tın sığarmay ğına zonttağı qomdo yäyeñke köräge menän hosop qul taçkahına tultırırğa totondo. Unıñ här häräkäten küzätkän qarpış qolaqlı keşe, tar mañlayın qaplağan säsen bürke astına hıpırzı la, auızı esendäge tämäke tötönön borholdata öröp:
- Ey, yıget, ötälänmä! Yuğihä, tiz käykäyerheñ, - tine.
Üzenän nimä talap iteleüyen añlamağan Hismätulla öndäşmäne. Eşen dauam itte.
Tämäke tartıp quzğalmay ber urında torğan tege keşe eş başlarğa haman aşıqmanı.
- İsemeñ nisek?
- Hismätulla.
- Ä mine Vaska yäki Vasiliy, - tip üzen tanıştırzı la, ul qapıl asıulandı: - Nindäy durak hin, Hismätulla. Tfü!
Hismätulla añlamanı.
- Niñä?
- Kem ösön şulay tırışıp eşläyheñ? Ulayha, äyzä, ikebez ösön dä eşlä, ä min yal itäyem...
Hismätullanıñ asıuı qabarha la, unıñ menän telläşergä baznatsılığı yıtmäne.
Vasiliy, körägen totop, taçka ergähenä kilep bastı. Läkin unda la yarzamlaşırğa telämäne. Ulaq häm zont qomlo taş menän tuldı. Hismätulla yañğızı ölgörmäne.
Teplyak işege asıldı. Yaqınlaşıp kilgän kemdeñder ayaq tauışın işetkäs kenä Vasiliy, yoqonan uyanğan keşeläy hiskänep, eşkä totondo.
- Ey, yıget, tizeräk quzğal, - tine lä taş tultırılğan taçkanı otval sitenä tügergä alıp kitte. Zontqa yaqınlaşqan rovnyalşik:
- Ey, nimä hez bında? Buş porodalar menän tultırzığız zabaha! - tip qısqırzı la, Vasiliy taçka menän azaplanğanda Hismätullanıñ tik torouın kürep, uğa qazarıldı: - Nimä hin, mañqa, huqırayzıñmı? Yalqauzarğa bezzä aqsa tülämägände belmähäñ, belderermen äle!
- Yuqqa asıulanahıñ, naçalnik! - tine Vasiliy, taçkağa yañınan qom tultırğan ıñğayza. - Malay äle sınıqmağan. Eşkä öyränhä, minän käm eşlämäyäsäk. Asıulanma, naçalnik. Unı öyräteüze min üz östämä alam.
Yarhıuı ber az basılğan rovnyalşik tauışın kämette.
- Nisek yäneñ köymähen. Töş yaqınlaşıp kilä, ä ul haman yoqohonan uyanmağan.
- Min eşlägändä ul gel qarap torzo, - tine Hismätulla, rovnyalşiktıñ başqortsa añlamauın onotop.
Yıgetteñ nimä äytkänen hizgän Vasiliy barıhın üzensä borzo:
- Eye, eye, malayzı eştän qıuma, naçalnik. Küräheñme, ğäfü ütenä. Yäş saqta barıbız za şulay inek bit...
- Huñğı tapqır! - Rovnyalıtsik körhöndö. - Başqasa eştä yoqlayhı bulmahın!
Rovnyalşik artınan teplyak işege yabılğas ta Vasiliy zur taş östönä barıp ultırzı häm esen totop kölörgä totondo.
- Oy, qızıq! Hucanı äytäm, qayhılay märäkä keşe! Aldağanğa tiz ışandı. Ha-ha-ha...
- Niñä aldanıñ? - yozroqtarın töynägän Hismätulla, asıuınan qızara bürtep, Vasiliyğa yaqınlaştı. - Aldaqsını ni eşlätälär, beläheñme?
Qapıl kölöüzän tuqtağan Vasiliy urınınan torzo.
- Nimägä ätäslänäheñ? Holoqhoz keşene yaratmayım min. Malay nasar eşläy tip oşaqlaham, naçalstvo bında ber kön totmayasaq, - tine ul, küzen qısıp. - Artıñdı qısıp yöröhäñ, hinän uñğan keşe bulmas.
Hismätulla öndäşmäne.
- Min alyot hine yaqlanım, ä hin, rähmät urınına, huğışırğa... - tip huzzı Vasiliy. - Yarar, asıulanışmayıq. Kem dus, kem doşman ikänen añlarhıñ äle. Başıñ yäş. Hineñ keüyek saqta min dä qızıu bula torğaynım. Häzer üzgärzem. Ber şeşä araqı menän bisänän başqa nämä käräkmäy. Aqılğa ultırğas, hin dä şulay itäsäkheñ, yıget, añlanıñmı?
Hismätulla, yauap qaytarmayınsa, zonttı basqan qomdo hosop taçkağa teyäy başlanı.
Töşkö aş vaqıtı yıtkäs, qatındar tağı la timer meyeste uratıp ultırzılar. Hismätulla, uñaylı yayın tabıp, qara yaulıq yabınğan qatınğa yaqınıraq şıuzı.
- Hinän horarğa mömkinme?
- Nimäne? - Aşauzan bülengän qara yaulıq yabınğan qatın başın borop qaranı. - Hora. Tıñlayım.
- Mihail ni eşläp eşkä sıqmanı ikän?
- Unıñ niñä käräge bar hiñä? - tip horanı qatın.
- İkmäk alıp torğaynım, - tine Hismätulla, här hüz hayın totloğoboraq. - Qunaqqa saqırzı... kisä uğa baralmanım...
- Barıuıñ-barmauıñda mineñ ni qısılışım bar? Uğa bisä lä tügel... Min ber ni belmäyem, - tine qara yaulıqlı qatın.
Yañğızı ber möyöştä ultırıp tamaq tuyzırğan rovnyalşik qänäğätlänep köldö.
- Molodets, Maşa!
Qarañğı töşkäs, eştän huñ barakka qaytıp barğan Hismätullanı qara yaulıq yabınğan qatın qıuıp yıtte häm, tirä-yağına qaranıp, şıbırzap qına äytte:
- Hin baya Mihaildı horaşqaynıñ... Älegä uğa yörömä. Atu hiñä lä eläger! Hismätulla qurqtı.
- Nimä bulğan uğa?
- Unıñ haqında, alama keşe tip, oşaqlağandar. Kem ikänen belmäyem. Bälki, bezzeñ rovnyalşiktır, bälki, bütän beräy äzämder... Keşe aldında Mihaildı horaşma, ä Vasiliyğa yuq-barzı höylämä. Ul ışanıshız keşe.
Hismätulla rizalaşıp baş qaqtı.
Mihail ikense, ösönsö köndö, aznanan huñ da kürenmäne. Bıl urıs ağayzı Hismätulla äkrenläp onota la başlanı. Eşkä künekte. Priisk tormoşona la tiz eyäläşte. Täüge ay ösön eş haqın alıu menän ütestären tarattı. İkense yulı az ğına bulha la alğan eş haqınan bülep äsähenä yıbärergä tip yörögändä, ber törköm qızmasa bulğan starateldar uratıp aldılar. Ular arahında Vasiliy zä bar ine. Balsıqqa buyalğan, sästäre tuzğan, auızınan araqı yıse añqıp torğan zur tanaulı keşe iske küldägeneñ asıq izeüyenän kürengän üñäsen honop:
- Hin, hin, mırzam, qıztäkäme ällä? - tip horanı.
- Nisek? - Hismätulla añlamanı.
- Hin üzeñ bisä lä, üzeñ irme, tim.
- Niñä ulay?
- Şu-şulay timäy, nimä tiñ! Yıgetlegeñ kürenmäy. Araqı esmäyheñ. Bisälär yaratmayhıñ. Tartmayhıñ. Tapqanıñdı us töböndä yäşerep totañ. Tfü! Yıgetlekme şul? Ğärlek! - tip qısqırzı Vasiliy.
Unıñ hüzen başqalar za elep aldılar:
- Yıget bulha, tege poluçkahında uq ağayzarın hıylar ine.
- Ber barakta tora, qasıp yöröy.
- Hau saqta esmägände, ülgäs esmäk bulahıñmı?
- Bezzä şulay zakon, mırzam, - Vasiliy Hismätullanıñ yaurınına qulın haldı. - Eşkä inep, poluçka aldıñmı, vässä! - Ul üñäsenä sirtte. - Es! İptäştäreñde lä onotma.
- Ul irlegen häzer kürhätä...
- Äyzä, qabaqqa araqı äpkilgändär. Aqsañdı qızğanhañ, üzebez hıyzarbız.
Hismätullanı, köslök menän tigändäy, qabaqqa alıp indelär. Qabaqqa iserektär tulğan. Qabaq geüläp tora. Zur tanaulı keşe, kötöüzä hıyışmağan mögözlö hıyırzay, ayaq östö torousı starateldarzı yırıp, alğa ütte. Unıñ artınan eyärgän Vasiliy Hismätullanı äyzäläp alğa ette.
- Qalma!
Hismätullanıñ yañı dustarı irkenläp östäl artına ultırıştı. Qabaq hucahınan alğan ber sirek araqı yıtmäne. Yañınan qabatlanılar. As qarından eskän Hismätulla tiz iserze.
Törlö teldä taqmaq äyteü, höyläşeü, huzıp yırlağan ozon qayğılı yırzar, yoqo aralaş töş hımaq, Hismätullanıñ añına inde. Kürşehe unıñ böyörönä törttö.
- Äyzä, esäyek,
- Şeşä yalap iserer ikän keşe.
- Ha-ha-ha...
Hismätulla tertläne. Näfisä menän ikäüläp uram buylap mäshärälängän saqtağı vaqiğa isenä töşöp, yörägen ärnette. Ul urınınan torzo.
- Ultır, qayza torzoñ?
- Kitäm, ağayzar, kitäm... Üsemde alam. Qan eskestän... Hacisoltandan...
- Tuqta äle, ultır. Esäyek araqı. Araqı qayğını basa. Tökör donyahına, bisä bötkänme! Tot! Hau saqta esep qalayıq, - tine mıyıqlı staratel.
- Ulayha, äyzä! - Hismätulla üzenä halğan araqını kütärze.
- Tuqta, bir äle. Äzeräk östäyem, bigeräk büskä.
Starateldar bik küp araqı şeşälären buşattılar. Vasiliy kürşe östälgä küste. Unıñ urınına ikense staratel ultırzı. Qabaq geüläne. Bısraq, östö özgölänep, bittärenä yön üskän starateldar üzzärensä küñel asalar.
- Hin, qustım, yuqqa ötälänäheñ, - tine mıyıqlı staratel. - Keşegä qıuaz totou kileşmäy. Boronğolar belmäy äytmägän: "Keşe taş menän atha, hin aş menän at", - tip. Hin keşelek menän yıñergä tırış. Yauızlıq kileşmäy, qustım! Kileşmäy, mosolman bändähenä!
- Şulay bulğas, niñä boronğolar: "Altmış yäşlekteken aşahañ da, altı yäşlek sabıyzıqın aşama",- tip äytkän? Dörös hüz! Sabıy üsä. Üshä, üsen alırğa mömkin. Ä qart keşe ni eşlähen? Kiregä sügä. Şuğa kürä ul qurqınıs tügel.
- Yañılışahıñ, qustım. Hismätulla başın sayqanı:
- Yu-uq, ağay! Min, üsemde almay, tınıslanasaq tügelmen! Äsäyem, äsäyem genä yäl.
- Yarar, yarar. Bez yanğansı, araqı yanhın! Es! Tuyğansı es! Esep qalayıq. Ällä bar, ällä yuq ğümer. - Mıyıqlı staratel, şıñşıp, yäşle küzen hörttö. Uğa başqa starateldar za quşıldı:
- E-eh, bıl ğümer, ğümer!
- Bögön hau. İrtägehen allahı täğälä belä... Yır astında qalıuı ozaq tügel. Sebendäy qırıla bezzeñ halıq!
- Eye! Ütkän aznala ğına un altı keşe şahta astında qaldı. Kisä ösönsö gorizontta eşläüse keşe ülgän. Balaları küp, ti, bisähe kontorğa kilgän. Beräü zä höyläşergä telämägän.
- Yu-uq, buştı höyläyheñ! - Zur tanaulı keşe kire kilde. - Hin, hin, aldaşma! Ös täñkä aqsa birgän Naqışev. Hin qıuğan tiheñ.
- Ös täñkä bulha la inde...
- Ä küpme araqı kilä ös täñkägä! Beläheñme?
- Läğnät töşhön inde...
- Yıgettär, yıgettär, quyığız äle! Esäyek! Töşöräyek ütkän ğümer ösön, - tine lä mıyıqlı staratel qısqırıp yırlap yıbärze:
Yäş yöräkkäyzän sıqqan yırzar
Därtländerä Uraldıñ uldarın.
Qayza la ğına hayray qoş-turğay?
Hıu buyqayzarında la tuğayza.
- Häy-häy-häy, häpälä-äü! - Yırzıñ azağın kütärep aldılar.
- Etlek! Tormoşta yäşägänse, yäşämägäneñ meñ artıq. Araqı bulmaha, ni eşlär inek? Araqı ğına basa qayğını. Araqı!
- Aqılıñdı esmäy, belep eshäñ, aqsañ bulha, araqı şäp nämä! Min esäm, esäm! Aqılımdı esmäyem. Niñä esmäskä? Bez tügel, bayzar esä. Bez qayğınan, bayzar tuyınıp esä, - tine qart staratel. - Mihail dörös äytä... Bayzar et urınına la kürmäyzär bezze. E-eh, tormoşmo ni bıl?..
Staratel höylägände Hismätulla başqasa işetmäne, añlamanı la. Ul iserze. Ayqalıp-sayqalıp ultırzı-ultırzı la, başın östälgä halıp nisek yoqlap kitkänen hizmäy zä qaldı...
Hismätulla bik nıq öşöüzän uyandı. Küñele bolğandı. Başı yarılırzay bulıp hızlanı. Astındağı utın ağastarın sitkä etep, urınınan torzo. Qabaqta kistän yatıp qalğan iserektär häm süple izändä arqıs-torqos aunap yatqan eskämyälär genä qalğandar. Ul, nizer isenä töşöröp, kesähen härmäp qaranı häm, ükenesle tauış sığarıp:
- Eh, ni eşlänem min, - tine.
Läkin ükeneüye kiskä tiklem genä barzı. Kis bulğas Vasiliy unı baş yünätergä yañınan qabaqqa saqırzı...
Kön dä eştän huñ, siratlaşıp, kem bulha la, aqsalı keşe aqsahızzarzı hıylanı. Starateldar tapqandarın araqığa tıqtılar. Priiskıla aşamlıq äyberzäre yıtmähä lä, araqığa mohtaclıq yuq ine. Araqınan başqa küñel asa belmägän yözärlägän starateldar hımaq Hismätulla la äkrenläp eskegä birelde. Näfisäneñ haman da auırıuın, Fäthiäneñ, küzenä sıbıq törtölöp, huqır bulıp qalıuın işetkäs, unıñ bötönläy ruhı töştö. Kiläsäkkä ömötlänep aşqınırlıq ber nindäy zä maqsat kürmäne. Ä maqsathız yäşäü - ülem. Ni qızığı bar donyanıñ. Keşe eşläü häm aşau ösön genä donyağa tıuğanmı? Hayuan da yäşäy. Keşe lä . Keşe hayuandan qayhı yağı menän ayırıla huñ?
Hismätulla, törlö uyğa sumıp, eştän qaytışlay qabaqqa inep barğanda, qapma-qarşı Säyfetdinğa tap buldı.
- Bına qayza yöröyhöñ ikän, beräzäk, - tine ul, şatlıq menän Hismätullanıñ qulın qısıp. - Hine ezlämägän yır qalmanı. Eşlägän yıreñä barzım, yuq. Barakka barzım, yuq. İñ azaq, oşonda bula tigäs, oşonda kildem. Qarayım, bında la yuq. Tuqta äle, teyep kitäyem äle tim. Kötäm. Yuq. Kötä-kötä kötök buldım. Yä, yaray. - Ul üzeneñ hüzen üze bülderep: - Äyzä, kittek, qalğanın azaq höyläşerbez, - tine.
- Qayza?
- Hine ber tanış keşeñ saqıra. Kilhen äle, ti. Niñä ikänen, kem ikänen horama, üzeñ kürerheñ.
- Min ber qayza la barmayım. Arınım. Telähäñ, äyzä, inäyek, hıylayım. Esäyek. Osraşıu hörmätenä...
- Tuqta äle, - Säyfetdin Hismätullanı sitkä tarttı. - Äyzä, äytähe hüzem bar...
Qabaq ergähenä yıyılğan alam-halam keyengän keşelär ularzıñ artınan eyärze. Ularzıñ kübehe eşhez. Aşağandan, eskändän qalğandı yıyıp yörögän häyerselär. Qayhılarınıñ östönä keyergä bötön sabatahı la yuq. Küptänän birle bäke teymägän bittäre şeşengän. Qayhılarınıñ küz töböndäge tireläre halınıp töşkän.
- Nimä bar hezgä? İsmaham, höyläşergä biregez, - tine Säyfetdin.
Quldarın honop telänselägän häyerselär, sazaqa eläktergäs kenä, ularzıñ teñkähenä teyeüzän tuqtaldılar.
- Säyfetdin ağay, min bütän barmayım. - Hismätulla tuqtaldı. - Nimä äytergä uylağaynıñ?
- Mineñ ni hiñä yomoşom yuq. Barmahañ, üz ihtıyarıñ Mihayla tigän keşe saqırğanğa äytkäynem...
- Mihayla? Tege mineñ menän eşlägän mikän? Niñä bayuq äytmäneñ? Qayza ul? - Hismätulla şatlanıp kitte häm qapıl ğına hürelde. - Moğayın, üteskä alğan ikmäk ösön saqıralır. Mineñ ikmäk yuq. İrtägä barırmın.
Säyfetdin, asıu menän unıñ yağahınan eläkterep, ger hımaq zur, auır, tos uñ qulı yozroğon kütärep kire töşörzö lä, başın helkep:
- Tomşoğoña tondoror inem dä, yäşheñ. Añlamashıñ, hine mesken, vaksıldır timägäynem. Min genä tügel, Mihayla la... Bar, es, - tine lä, huşlaşmay, kitep tä barzı.
Asıulanışıuzıñ säbäbenä töşönä almay ğäcäplänep qalğan Hismätulla nizer isenä töşörzö häm Säyfetdindıñ artınan yügerze.
- Ağay, tuqta äle!
Ular yarışlap atlanılar. Ozaq barzılar. Säyfetdin, üpkäläüyen onotop, hüzze üze başlanı. Hismätullanıñ tormoşon horaştı, üzeneñ hälen häm eşen höyläne. İñ azaqtan ğına ğorur häm maqtansıq ton menän:
- Beläheñme, min hine qayza aparam? - tip horanı.
- Mihail ergähenä, - tine Hismätulla.
- Niñä?
- Belmäyem.
- E-e-e! Şul şul. - Säyfetdin yänlänep kitte. Bılay za saq-saq işetelgän tauışın tübänäyteberäk: - Lenindı öyränergä, - tine.
- Nimäkäy huñ ul, nimä?
- Leninmı? - Säyfetdin uyğa qaldı. - Lenin bälşäüik, ti. Bayzarzıñ mölkäten tartıp alıp, yarlılarğa öläşep yörögän keşe.
- Unıhı şäp ikän! Ul bezgä kilhä, min iñ elek Hacisoltan bayzan üs alır inem. Ä ul keşene hineñ kürgäneñ barmı?
- Lenindımı? Kürgänem yuq.
- Qayhılayıraq keşe ikän? Moğayın, tege Ğäli bähleüän Hımağıraqtır inde.
- He, bähleüäneñ nimä genä ul! Lenin unı sätäkäy barmağına eläkterep taşlayasaq! Ällä hin, bayzar toqtomalğa qurqalar, tiñme?
Başı tomalanğan Hismätulla uyğa qaldı.
- Ä bıl urısı häybät keşeme?
- Mihayla - bik şäp. Urıs bulha la, mosolmandarğa hüz teyzermäy. Yaqlay. Bayzarzı yaratmay.
- Urıs bayzarın damı?
- Urıstarın da. Ä yarlı ösön yänen-tänen birergä äzer. Yarlılarzı yaqlaşqanğa, katorgahında la, Seberendä lä, bastrugında la ultırğan, higez märtäbä genä! Äyteüye genä anhat. Ä üze, aptırayım, harap küpte belä. Uqımışlı äzäm. Qağızzı şatırzatıp uqıy.
***
Möyöştäre qıyşayıp, ığışıp bötkän, östö qarğa kümelgän taşlandıq balagan kürengäs tä, yuldı arqırı sabıp besäy uzzı. Hismätulla şıp tuqtanı:
- Yuldı besäy qıyzı.
- Qayza?
- Ana ultıra.
Düñgäk aryağına barıp bosqan yathırağan besäyzeñ yäşel küzzäre ay yaqtıhına sağılıp yaltıranı.
- Ağay, kire borolayıq, besäy qıyğan yul uñmas, ahırı.
Säyfetdin öndäşmäne. Yırzän qatı qar kisäge alıp, besäy ultırğan yaqqa ırğıttı. Qurqınğan besäy, tırnaqtarı menän qayırzarzı sapsıp, düñgäktän arıraq torğan qart qayın başına menep kitte.
Şul vaqıtta balagan yağınan qarasqı kütäreleüyen kürzelär. "Moğayın, keşe ültereüseler, besäy yuldı tigengä qıymağan ikän", - tigän uyzan Hismätullanıñ täne esele-hıuıqlı bulıp kitte. Ularğa qarşı kilgän qarasqı keşe şäülähe bulıp sıqtı. Ul tanış bulmağan köyzö hızğıra-hızğıra:
- Eye, tämäke toqandırırğa şırpıñ yuqmı? - tip horanı.
- Şırpını qayzan tabahıñ inde bıl zamanda. Saqma tabılır, - tip yauap qaytarzı Säyfetdin.
Bıl aldan höyläşep quyılğan parol ikänen Hismätulla huñınan ğına añlanı.
Besäy turahında onotop, ösäüläp balaganğa qaray atlanılar.
Käräsin, sısqan, sañ häm bäsärgän auır yıs añqıp torğan taşlandıq balagan esendä qıuıqhız şäm yandırıp ultırıusılar arahınan Hismätulla ber Mihaildı ğına tanını. Ul, küz qaraşı menän dustarsa başın helkep, isänläşte lä bülengän hüzen dauam itte:
- Batşağa la ışanırğa yaramay, ul bayzarğa qarağanda la qomhozoraq. Batşa - yarlılarzıñ iñ zur yauız doşmanı. Batşanı tähetenän tägärätä huğıp töşörmäyensä, yarlılar rähät yäşäy almayasaq. Batşa menän bayzar ber yaqlı. Batşa hezzeñ keüyek yarlılarzı üze qısa. Bayzar, starostalar, mullalar arqılı. Uylap qarağız äle, hez belgän bayzarzıñ qayhıhı tir tügep eşläy? Beräühe lä eşlämäy. Şulay za ular hezgä qarağanda häybät yäşäyzär. Niñä ulay tip uylayhığız? Ular hezzeñ eşlägän eş haqığızzı birep bötörmäy. Üzzäreneñ kesähendä qaldıra. Asığıraq äytkändä, hez tapqan maldı bayzar urlayzar.
- Nisek? Urlayzar? - tip horanı kemder aranan.
- Eye, urlayzar, - tip dörösläne hüzen Mihail. - Läkin hezzeñ kesägezgä töşöp tügel. Eşlägän eşegez ösön teyeşle bulğan aqsanı birep bötörmäy qaldıralar, hezgä, teyhä, sirege teyäler. Qalğanın bayzar üz kesälärenä halalar.
- Bezzeñ upravlyayuşiy zamı?
- Eye, upravlyayuşiy za, Hacisoltan bay za, barıhı, barıhı la.
- Ä zakon nimä qaray?
- Zakon da ular qulında şul. Zakondı bayzar üzzäre sığara...
- Qarğanıñ küzen qarğa suqıymı ni?
- Eye, eye! - Mihail starateldıñ hüzen huplanı.--Dörös äytäheñ.
Starateldar şaulaşırğa totondolar.
- Niñä, şulay bulğas, kötöp tororğa?
- Bayzarzı dömöktörörgä käräk. Bez küp... Mihail, ularzı köskä tınıslandırıp, qaşın yımerep asqa qarap ultırğan keşegä möräcäğät itte:
- Hez nizer äytergä uylayhığız şikelle. Äytegez..
- Ey, min bılay ğına. - Ul kürşehenä qaranı la urınınan torzo. Ällä upravlyayuşiyzı, şteygerzı, kassirzı, auıl bayzarın ülterep, baylığın büleşäyekme tigäynem. Unıñ hüzen başqalar za huplanılar:
- Dörös, dörös!
- Nimähen kötöp tororğa!
- Bez ozaq kötä almaybız .
Yarhığan starateldarzı köskä tınıslandırğan Mihail, här hüzze izep, säynäp, ni ösön älegä bayzarğa qarşı kütärelergä yaramağanın añlatıp:
- Keşe ültereüzän tormoş üzgärmäyäsäk. Ä eşselär ösön zıyanı küp bulasaq. Ös-dürt bay urınına yözärlägän iptäştärebezzän yazasaqbız, - tine - Bayzarzan büleşep alğan mal da ozaqqa barmayasaq..
"Hacisoltan bayzı la ülterergä yaramay mikän?" - tip uylanı Hismätulla. Läkin horarğa baznatsılığı yıtmäne Unıñ uyın kiñ bitle keşe bülderze:
- Şulay bulğas, ni eşlämäk käräk? Hin, urıs, uqığan keşe. Bezgä aqıl öyrät. Ni eşläyek?
- Üzegez belgände halıqqa äytergä käräk. Kem doşman, kem dus ikänen halıq belergä teyeş. Bezzeñ doşmanıbız - batşa, bayzar, sauzagärzär, üzzäre eşlämäy, keşe kösönän fayzalanıusılar. - Mihail küzlegen keyze. - Min hezgä añlatırlıq itep äyttemme, iptäştär?
- Añlaşıla, añlaşıla, äyzä äyt...
- Isın bäreleş alda, iptäştär. Az ğına sabır itegez, hez - starateldar, üzegez asıq añlayhığız: börtökläp yıyıla altın. Bezzeñ kös tä, añ da, ana şul altın şikelle, äkrenläp börtökläp yıyıla.
Mihail höylägändärzeñ kübehen añlay almaha la, Hismätulla tışqı qiäfäte menän başqalarzan ayırılğan, käüzägä bäläkäy, qaqsa, auırıu bıl keşelä zur kös häm aqıl bulıuın hizze. Unıñ alğaraq sığıp torğan mañlayı, ber-berehenän alısıraq urınlaşqan zäñgär haua keüyek asıq küzzäre, sikä täñgälendä vaqıthız sal ingän sästäre, yağımlılığı häm keşelekle bulıuı ışanıusanlıq tıuzıra. Äytkän här hüze yöräkteñ käräkle urınına barıp heñä. Unı tıñlağan hayın, Hismätulla uğa eyäläşeüyen häm yaqınlaşıuın hizze.
"Bıl ağayzıñ här hüze haq. İzeleüse halıq berzäm totonğanda ğına qolloqtan azat bulasaq", - tigän hığımtağa kilep, ul başqalarğa hizzermäy genä zemlyankanan sıqtı. Balaganğa qaytqas ta tınıslana almanı.
Mihaildan işetkän hüzzär uğa tınğılıq birmäne, uylandırzı.
Şul köndän başlap Hismätulla qabaqtı urap uzzı.
Eştän qaytıp tiz genä tamaq tuyzırzı la Mihail yäşägän barakka yügerze. Ölkän urıs ağahınıñ auızınan sıqqan "partiya", "bolşevik" "menşevik", "revolyutsioner" tigän añlayışhız, serle, aqılğa hıymağan isemdär alıs ta, yaqın da hımaq toyoldo. Ul, qanatı kiselgän qoştay, kösön qayza quyır yır tapmay, tirbälde, şul hüzzärzeñ mäğänähenä töşöngöhö, küzen tomalap torğan nindäyzer qarañğılıqtan qotolğoho kilde.
"Yañğızım harap bulır inem. Häzer min kös, Mihail äytmeşläy, proletariat", - tip uylanı Hismätulla.malayı bulham da, Mihail yaqın itä. Ğäcäp keşe",- tip uylanı.