Къарачай-малкъар халкъ жомакъла - 1 тому - 51

къайтырма, – деп кетгенди.
Сора, чабып барып, гыбытны такъгъан
тереклерине жетгенди. Башын ачханды да,
тойгъунчу, ол жаудан да ашап, хамхотун
да жалай, ызына тебирегенди. Кире
келгенлей а, бёрю бла айыу анга:
– Ол жангы туугъаннга уа не ат атадынг?
– деп соргъандыла.
– Ханны къызына тийишли ат атаргъа
керек эди да, Башчылыкъ атагъанма, –
дегенди.
Экинчи кюн да была, ол сюрюу болгъан
жерге барып, не кёп сакъласала да, къой
туталмагъандыла.
Танг атханлай а, тюлкюню биягъы хыйласы
эсине тюшгенди. Дорбундан тышына
чыгъып, кеси аллына сёлешгенди да,
къайтып, бёрю бла айыугъа:
– Ханны ортанчы жашына да къыз
туугъанды. Биягъы шапала, келип, анга ат
атамай амалынг жокъду деп тилейдиле.
Мен терк окъуна жетип къайтайым, –
дегенди.
Тюлкю эл таба жортханды, сора биягъы
терекге бир жанындан жетгенди. Жауну
жарымын ашап, игида тоюп, тенглерине
къайтханды.
– Энди уа не ат атадынг? – деп
соргъандыла тенглери.
– Бек тийишли ат атагъанма:
Ортанчычыкъ дегенме.
Энтта бир кече озду. Бёрю бла айыу ачдан
къарыусуз болдула. Сора ючюсю да, бирге
барып, жаудан тояргъа оноу этдиле.
Тюлкю уа, ичинден: «Мен ол жаудан сизге
бир зат жетдирмем!» – деп, тышына
чыгъып, биягъы кеси аллына сёлешип,
дорбуннга къайтханды. Кирип келип,
ыразы болмагъанча:
– Бир уллу хайыр этгенча, бу ханла мени
эрикдирдиле! Биягъы шапалары
жетгендиле да, сабийге ат ата деп
къоймайдыла, – дегенди.
– Бар, бар, бизге да бир къабар зат ала
кел, – дегендиле бёрю бла айыу.
Тюлкю кетгенди, бёрю бла айыу а аны
сакълап къалгъандыла.
Тюлкю уа, агъачха ташайып, гыбыт
тагъылып тургъан терекге жетип, жауну
къалгъанчыгъын да бошагъанды. Сора,
гыбытны кёпдюрюп, хауасы чыкъмазча,
башын да иги къысып, дорбуннга
къайтханды.
Биягъы бёрю бла айыу тюлкюге:
– Бу жол а ханны жашындан туугъаннга не
атадынг? – деп соргъандыла.
– Да бек тийишли ат атагъанма, Тюпчюк
деп, – дегенди тюлкю.
Тенгле эрттенбла, айтханларыча, гыбыт
тагъылгъан терекге барыргъа деп
чыкъгъандыла. Терекни къатына жетип,
ючюсю да гыбытха къарагъандыла. Ким
тюшюрсюн деп, дауур этгендиле. Адетге
кёре, тюлкю тюшюрюрге керек эди: ол
барысындан да кичи эди. Алай ол, ханнга
баргъанымда, бек арыгъанма деп, гыбытны
тюшюрюрге унамагъанды. Терекден
гыбытны алыргъа бёрюге тюшгенди.
Терекге минип, ол гыбытны энишге
атханды. Гыбытны ачханларында, андан
хауа чыкъгъанды, жауу уа жокъ.
– Бу тюлкюню ишиди! – дегенди бёрю. –
Ол ат атаргъа жюрюмегенди, жаудан
ашаргъа жюрюгенди.
– Ётюрюкню къалай айтаса?! Кесинг ашап,
меними терслерик эдинг? Мен экигизден
да къарыусузма да, сен манга андан
къадаласа, – деп, тюлкю бёрюге ауузуна
келгени чакълы бир аман сёз айтды.
Аны бла даулаш тохтамады.
– Жауну ким ашагъанын билир ючюн, кече
уллу от этип, аркъабызны жылытайыкъ,
хар бирибизни аллына уа табакъ бла суу
салайыкъ да, сууну ким ичсе, жауну да ол
ашагъаны белгили боллукъду. Сора
уручуну, кесип, этин юлеширбиз, – деди
кёпню кёрген бёрю.
Анга барысы да ыразы болдула. Уллу от
этип, алларына суу бла бирер табакъ
салдыла. Бир кесекден бёрю бла айыу
хурулдап жукълай башладыла. Тюлкю уа,
суусапдан ёлюрге жетип, бирда
жукълаялмай эди. Сора, сууун ичип,
табагъын бёрюню аллына тюртдю да, аны
табагъын а кесини аллына салып жатды.
Эрттенбла къобуп къарагъанларында –
бёрюню табагъында суу жокъ. Тюлкю бла
айыу, бёрюню кесип, этин тенг юлешдиле.
Хар бири юлюшюн алып, тешиклерине
ташыдыла.
Энди тюлкю, бёрюню ич жауун кёрюп, аны
кесиме не амал бла да алмай къоймам деп,
айыугъа келип:
– Кел, ёчешейик: бёрюден жетген ич жау
юлюшлерибизни тешиклени аллына
салайыкъ да, бир жерден чабайыкъ. Артха
ким къалса, ол жау юлюшюн ашамайды, аны
къыш азыкъгъа экибизге да къояды, –
деди.
Айыу анга бек ыразы болду, кеси кесине:
«Мен тюлкюден къарыулума, артха ол
къаллыкъды, аны жау юлюшюнден бир
къапханлыгъыма, манга заран боллукъ
болмаз», – деди да, тешиклени аллында
жауланы тагъып, чабышыргъа чыкъдыла.
Чабаргъа кетип бара, тюлкю:
– Сен былайда бир кесек сакъла, маржа,
мен бир суу ичип къайтайым ансы,
суусапдан ёлеме, чабаллыкъ тюйюлме, –
деп, артха айланды.
Келип, айыуну жауун да кесини тешигине
элтди, жауну орунуна уа бир уллу акъ
ташны салды. Сора экиси да чабышдыла.
Айыу, алгъа жетип, ол акъ ташны къапды
да, тишлерин сындырды. Тюлкю уа, къачып,
тешигине ташайды да кетди.
Айыу бек ачыуланды, олсагъатда тюлкюню
тутса эди, жыртып атарыкъ эди, алай, аны
билип, тюлкю тешикден чыкъмады, айыу а
ары киралмады.
Айыу, эт юлюшюн бошап, ач болуп башлады.
Тюлкю уа тешигинден чыкъмай эди. «Бу
ачдан ёлген болурму?» – деп, айыу,
барып, тюлкюню тешигине къарады. Анда
уа тюлкю, кёзлерин къаты къысып, не эсе
да бир затны сукъланырча чайнай эди.
Асыры ачдан, ачыуланнганын да унутуп,
айыу:
– Тюлкю, не зат ашайса? Мени да
сыйласанг а! – деди.
– Ачмыса, харип, айыу? – деди тюлкю. –
мен а бек токъма, бусагъатда кёзлерими
ашап зауукъ этдим, андан татлы аш
алыкъа кёрмегенме.
Къууанып, айыу тешигине къайтды.
Тырнакълары бла кёзлерин жыртып алды
да, сокъур болду. Асыры ачыудан, айыу не
этерин билмеди. Кимни айтханына да
ийнаннганы ючюн кесине урушуп, энди
тюлкю бла къоншулукъ жюрютмезге ант
этип, тышына чыкъды да, къайры эсе да
тебиреди. Аны кёрюп, тюлкю да
тешигинден чыкъды, айыуну жетип, иничке
ауазы бла:
– Кюн ахшы болсун, багъалы айыу! Къайры
ахшы жолгъаса? – деди.
– Сен а кимсе? – деп сорду айыу.
– Мен къоянчыкъма, тенглерими тас этип,
аланы табалмай чабып айланама. Сени
кёзлеринге уа не болгъанды? – деп
сорду.
– Ой, сорма сен аны, ахшы къоянчыкъ! Аны
хапарын айтхан манга алай тынч тюйюлдю.
Мени тенгим тюлкю болгъанды. Хар
заманда да алдап, мени жюрегими ол аз
къыйнамагъанды! Ахырында уа, ма, сокъур
этип къойгъанды.
– Ай, жарлы сен, къалай харип болгъанса!
Ай юйюнге, андан иги тенг тапмаймы
эдинг?! Дунияда андан хыйлачы жокъду,
аны къалай билмегенсе? Мен аны бла
шуёхлукъ бир заманда да жюрютмез эдим.
Халал айыу, кел, энди бирге жашайыкъ,
мени ызымдан жюрюрсе, сени жюрегинги
мен бирда къыйнамам. Мени саламым
барды, андан жыжым кибик этейим да, аны
къыйырындан тутуп айланырса, – деди
тюлкю.
Биягъы айыу ийнанды. Тюлкю, саламны
алып, – алда, аны ызындан – айыу,
тебиредиле. Къая эринине жетгенлей а,
тюлкю:
– Сюйген нёгерим айыу! Ма былайда жол
юсюнде эшекле бардыла. Кел, чабайыкъ да,
аладан бирин тутайыкъ, – деди.
Тюлкю кеси кесине: «Айыу, салам ызындан
чабып, къаядан кетер да, аны этинден да
бир иги тоярма», – деп, саламны энишге
атама дегенлей, аягъы тутмай, тюлкю
къаядан кетди да, сойланды да къалды.
Тюлкюню тутхан ниети ахырында кесине
жетди.
ЁГЮЗ БЛА ЭШЕК
Эртте-эртте, бек эртте, бизни
аталарыбызны аппалары да сабийчикле
болгъан заманда, бир саудюгерчи киши
жашагъанды. Анга байлыкъ, билим, насып
да тергеусюз берилип къалгъан эди.
Ол саудюгерчи кеси уа хайыуанланы,
къанатлыланы тиллерин иш да билип
болгъанды. Алай а ол хунерин къатынына
билдирмегенди, билдирирге да
жарамагъанды.
Да ма ол саудюгерчи бир эшек бла бир
ёгюзню хаман да арбазында
сакълагъанды. Эшегине минип, бир-бирде
жерине-мюлкюне къарай айланнганды,
бир-бирде уа бош алай, къаукъалакъ
этгенди. Ёгюзю бла уа кюн сайын сабан
сюрдюрюп, суу ташытып, отун келтиртип,
не аз да солуу бермей тургъанды.
Кюнлени биринде ёгюз эшек тургъан
оруннга баргъанды. Орунну тёрт жанына
къарагъанды. Куудушунда кём-кёк бичени,
торбасында сууурулгъан арпасы, бир
жерде челек бла суу салынып, орунуну
тюбю да жылтырап тургъанын кёрдю.
Эшекни кесин а несин айтаса, асыры
семизден, тюгю къатапача жылтырайды.
Ёгюз, эшекни ашаууна-жашаууна
сукъланып:
– Эй, насыплы эшек, зауукълукъ сендеди,
сюйгенингча ашайса, сюйгенингча
жашайса, тынч-ырахат солуйса. Иебиз
сени къыйнамайды, кюнде бир сагъатны
минеди да, къайтады, сюйген ашынгы
аллынга тёгюп турады, семирип, жылтырап
тураса. Мени уа, кёресе, бир кюнню
солууум болмай, эрттенден ингирге
деричи сабаннга, тирменнге, суугъа,
отуннга да жюрюйме, – деди.
Ол заманда эшек ёгюзге:
– Сен солургъа сюе эсенг, суу берселе,
ичме, аш берселе, ашама, тап, ач болсанг
да, эки-юч кюнню жукъ ашамай, кесинги
ырахын кибик этип тур. Боюнса салып,
ишге тебиреселе, жатып, ынычха да тохта.
Алай этсенг, бир ауукъ кюнню солурса, –
деди.
Хайыуан, къанатлы да тил билген
саудюгерчи уа ёгюз бла эшекни ол
ушакъларын, жашыртын тынгылап, эшитип
турду. Болсада жукъ айтмады.
Кюн батды, кеч бола тебиреди.
Саудюгерчини жалчысы, ёгюзню оруннга
жыйды да, ашаргъа – бичен, ичерге да суу
салып кетди.
Эрттенбла туруп, ёгюзню жегерге барса
уа, бичен да ашалмай, суу да ичилмей
тургъанын кёрдю. Юйге къайтып, ёгюзню
болумун иесине айтды.
Саудюгерчи, ышарып:
– Ёгюз ырахын эсе, аны орунуна эшекни
жек да, бар, – деди.
Жалчы, эшекни жегип, ишге кетди. Гёбел
эшек, кюн узуну ишлеп, ингирде арып
келди. Ёгюз биягъы эшекге барды да:
– Ой мени сюйген жууугъум, табу болсун,
сени кючюнгден, ох деп бир солудум. Мени
мюйюзлерим тауусулгъунчу, сени бу
ахшылыгъынгы унутмам! – деди.
Эшек кеси кесине палах туудургъанына
бушуу-бушман болду. Гаммойланды, ёгюзге
жууап къайтармады.
Экинчи кюн да жалчы жарлы эшекни, сюрюп,
жараулу кюйде ишлетип къайтарды. Эшек,
сылыт болуп, боюнун да хамутха сыдыртып
келди.
Ёгюз а, аны аллында ингирдеча, эшекни
аллына барып, махтап, ахшы тилекле этди.
Эшек, ёгюзге тиш къыса, этген ишине да
уллу сокъурана, ёгюзге:
– Ай, ёгюз жууугъум, сен билемисе, мен
бюгюн иебизден санга бир аман хапар
эшитгенме. Сени ючюн мен бек бушуу этип
келеме, – деди.
Ёгюз:
– Не зат эшитгенсе, айт, маржа,
эшитейим! – деп сагъайды.
– Эшитгеним а олду: «Ёгюз аурурдан
болса, эрттенбла кесип кетерирге
керекди. Эти хоча болмаса да, териси бир
жукъгъа жарар», – деп, иебиз жалчысына
алай айтханды. Мен бу сёзню сени
жазыкъсынып айтама, этер мадарынгы уа
кесинг билирсе, – деди эшек.
Ёгюз бек къоркъду. Титиреп, силкинди.
– Сау бол, айтханынгы иги этдинг. Неди
амал! Эрттенбла ишге барырма, – деп
кетди.
Эшег’а ишден къалгъанына бек къууанды.
Не айтыу бар?! къоркъгъан нени да этеди.
Ёгюз да, ол сёзню эшитгенлей, къууулуп
келип, куудушда биченин ашады, гуллада
сууну да жугъун къоймай ичди.
Саудюгерчи эшек бла ёгюзню ол таша
ушакъларын да, жашыртын тынгылап,
эшитген эди, алай, жукъ да айтмай,
сейирни кёрюрбюз деп къойгъанды.
Экинчи кюн эрттенликде къатыны бла
арбазгъа чыгъып олтурдула. Ол кезиуде
уа жалчылары, барып, ёгюзню тышына
жиберди. Ёгюз, саудюгерчини кёргенинде,
ёмюрде да аурумагъанча, тири-тири
атлады. Тюзюнлей, барып, арбаны жанына
сюелип тохтады.
Ёгюзню алай этгенин кёргенинде,
саудюгерчи къолларын бир бирине урду
да:
– Ха-ха-ха! – деп кюлюп, артына ауду.
– Не кёрдюнг, не затха кюлесе? – деп,
къатыны, къайтарып-къайтарып тынгысыз
сорду.
– Къулагъым бла эшитип, кёзюм бла
кёрген затха кюлеме.
– Да ол тамашаны бизге да айт, биз да
кюлейик, – деп, къатыны тиледи.
– Угъай, аны айтыргъа жарарыкъ тюйюлдю.
– Нек жарамайды?
– Айтсам, ёллюкме да, аны ючюн
жарамайды.
Саудюгерчи хайыуан, къанатлы тиллени
билгенин башхагъа айтса, аны ёлмей
амалы жокъ эди, ол затдан къатыныны уа
хапары жокъ эди.
Ол себепен эрини анга алай тамаша
жууабы къатынны мыйысына ётдю. Масхара
этгеннге санады.
– Да сора сен манга кюлесе, мен ол ишни
ачмайын къоймам! – деп, эрине
къадалады.
Араларына ёчюлмезлик къаугъалы
гурушха тюшдю. Саудюгерчи къатынын бек
сюйюп алгъан эди. Эки жанындан да
жууукъ эдиле. Къатын анга сабийле да
ёсдюргенди. Саудюгерчи аланы барын да
акъылгъа алды. Таша ишин айтмай,
къатынын мудах этгенден эсе, айтып,
ёлюрге окъуна таукел болду. Сора кеси
кесине: «эм алгъа сабийлериме осуят
этип, къагъытха тюшюртейим да, таша
затымы къатыныма айтып, алай ёлюрме», –
деди.
Экинчи кюн сабийлери, шагъатлары,
молла, кесини жууукълары, къатыныны
жууукълары да къалмай жыйылдыла.
Саудюгерчи аланы алларына сюелди да:
– Жамауат, мени башхагъа зараны
жетмеген бир жашырын ишим барды, мен
аны кимге да болсун, башха адамгъа
билдирсем, олсагъатдан ёлмей амалым
жокъду. Энди уа мени къатыным, ёллюк
эсенг да, ол жашырын ишинги айт деп
тохтагъанды да, аллыгъызда осуятымы
этип, къатыннга да жашырынымы айтып
ёлейим деп, сизни андан жыйгъанма, –
деди.
Жыйылгъанла тамаша болдула. Къатындан:
– Къой, Аллах ючюн, аллай керексиз
затла бла кюрешме. Кесинги –
тул, сабийлеринги – ёксюз, жууукъну,
тенгни да мудах этме, – деп тиледиле.
Къатын къайдан унасын, эшитирге да
сюймеди.
– Ма былайда ёлюп къаллыкъ эсе да,
айтдырмай къоярыкъ тюйюлме! – деп
сюелди.
Жыйылгъан халкъ жерге къарады, мудах
болду.
– Ёмюрледе быллай иш болмагъанды, бу не
сейирди?! – дедиле.
Энди саудюгерчиге ёзге мадар къалмады.
Турду да, юй хайыуанлары тургъан
арбазгъа кирди. Къуюдан суу чыгъарды.
Абидез алды. Ызы бла, халкъгъа къайтып,
жашырын ишин да айтып, ёлюрге деген
сагъышда сюелип тохтады.
Ол арбазда уа саудюгерчини бир ити, бир
гугуругу, гугурукну да элли тауугъу бар
эди. Ит олсагъатдан гугурукга барды да:
– Эй, къызылсакъал жууугъум, мен бир
зат билеме, сен а аны билемисе? – деди.
– Угъай. Не затды?
– Ант этдир, мен жукъ ангылай эсем,
бизни иебиз дынгыраяды.
– Эй-хей, не болгъанды? Ауругъан хапары
жокъ эди да?
– Да, болуб’а, не боллукъ эди, къатыны
боюнундан буууп тохтагъанды да, энди уа
ёлюр къайгъысына кирип айланады.
– Эй, жууугъум, къалачкъуйрукъ, бизни
иебизни башында жумуртханы танкысы
чакълы бир акъылы жокъду. Эр киши
юйдегисине оноу этип жашаргъа керекди.
Алайсыз жарамайды. Кесинг кёресе, мени
оноуума элли тауукъ къарайды. Мен
алагъа ариу да айтама, урушхан да этеме,
бир деп бири мени оноуумдан чыкъмайды.
Ол а жангыз къатынына айтханын
этдиралмай, ахыратха атлана турады.
Алай керек эди анга, – деп къойду хораз.
ЧОМАРТ БЛА МОМАРТ
Чомарт бла Момарт къарындашла эдиле.
Чомарт халалдан ёле тургъан бир аламат
жаш болгъанды. Аны кичиси Момарт а,
асыры къызгъанчдан, адамгъа бир
тюкчюгю къорагъандан эсе, жаны чыгъып
къалса сюе эди. Ала кеслери да бир жерде
къоншу жашагъандыла.
Кюз артында бу къарындашла бир узакъ
жолоучулукъгъа тебирегендиле. Барлыкъ
жерлери узакъ болгъаны себепли, жол
азыкъларын да анга кёре алгъан эдиле.
Жолда бара, Момартны башында азыгъын
ашатмай къалай къутулурундан башха
къайгъысы болмагъанды. Ала жетер
жерлерине жетгинчи, кёз байлагъанды да,
кече къалыргъа деп, бир ариу
талачыкъгъа чыгъып тохтагъандыла.
Азыкъ ашаргъа тебирегенлей а, Момарт:
– Мени азыгъым терендеди, эрттенбла
чыгъарырма, – деп, экиси да Чомартны
азыгъын ашап бошап, жукълагъандыла.
Кече, ала тынчайгъандан сора уа, уллу
къар жаууп тебирегенди. Момарт,
эрттенбла кесини азыгъы ашалырын
билип, Чомарт жукълагъандан сора,
азыгъын да алып, юйюне кетгенди. Чомарт,
эрттенбла уянып къарагъанында, къар
терен жаууп, юсю къар бла тумаланып,
Момартны да кетип тургъанын кёрюп,
жолуна кеси жангызлай тебиреди. Жетер
жерине да жеталмай, не артха
къайтыргъа, не алгъа барыргъа билмей,
ач да, кеч да, сууукъ да болуп,
ингирликге бир къая тюбю дорбуннга
бурулгъанды. Дорбунда бири биринден
уллу юч мулжар кёргенди. Сора: «Быланы
иелери болурму, ярабий», – деп,
дорбунну арт аласында кесине бугъар
жер хазырлагъанды.
Энди бюгече былай къалырма деп
тургъанлай, юч мулжарны да иелери –
айыу, бёрю, тюлкю – келгендиле. Ала
къонакъны билмеселе да, къонакъ аланы
хапарларына тынгыларгъа хазыр
болгъанды. Ючюсю да кеслерини
жашау-ашауларындан хапар айтып
башлагъандыла. Айыу:
– Бёрю, сени жашауунг-ашауунг неди? –
деп соргъанды.
Бёрю, эринин-бурунун жалай:
– Да бир сокъур къойчу барды да, аны ол
сокъур кёзюню жаны бла барып, хар
кюнден бир къоюн ашайма, – дегенди.
– Ол къойчуну кёзюн сау этер амал а
жокъмуду да? – деп соргъанды айыу.
– Болмай а! Алай, манга насыпха, къойчу
аны билмейди!.. Сюрюуюнде бир акъ ириги
барды да, аны кесип, кёзюн орунуна салып
байласа, сау боллукъ эди, – деп
жууаплагъанды бёрю.
– Сен а, тюлкю, не ашап жашайса? – деп
соргъанды айыу.
– Мени уа былай анда, сыртла ичинде,
кюмюш ахчасы бла бир чыккырчыгъым
барды да, кече ары чычхан тюшсе, аны
ашап жашайма, –
деп жууаплагъанды тюлкю.
Сора бёрю да кеси кезиуюн:
– Айыу, сен а не ашап жашайса? – деп
соргъанды.
– Да мен а былай анда бир ыран барды да,
хар кюнден, аны тюбюне барып, ауузуму
ачсам, жау гулмак тюшеди да, аны ашап
турама, –
дегенди айыу да.
Андан кёп хапар айтмай, ючюсю да
жукълагъандыла. Танг атханлай а,
бет-къол жууа да къыйналмай, ишлерине
берип кетгендиле.
Чомарт да, кече алай бек тынчаймаса да,
хапаргъа тынгылагъаныны хайырын
ангылап, ызларындан тебирегенди. Бара
барып, тюлкю кюмюш ахчалы чыккырын
зангырдата тургъанлай, къазыкъ бла
сыртына уруп, кесин ёлтюралмаса да,
ахчасын а бек ариу сибиргенди. Анга да
къууана, Чомарт айыуну ашауу таба
тебирегенди. Къоркъаракъ да болуп,
айлана баргъанлай, айыуну ыранны
тюбюнде ауузун ачып тургъанын кёргенди
да, ыран башында жау тугулланы барын да
къалдырмай жыйып: «Айыу да къурлай
къалмасын», – деп, бир уллу акъ ташны
энишге жибергенди. Биягъы жау тугул
келеди деп, ауузун ачып тургъанлай, ол
акъ таш, келип, айыуну тишлерин ауузуна
къуйгъанды да къойгъанды. Жауну да,
ахчаны да кётюрюп, Чомарт бёрюню ашлауу
таба тебирегенди. Айлана барып, бёрю
айтхан ол сокъур къойчугъа тюбегенди
да:
– Кёп болсун, алан! – деп, жарыкъ
саламлашханды.
– Сау бол, сау кел, жууукъ бол! Не
айланаса, не жюрюйсе, ахшы улан? –
дегенди къойчу да.
– Бош айлана келеме, бош… Къош
къолайынг а къалайды, тамата? –
деп соргъанды Чомарт.
– Да хатам жокъ эди, алай, кесинг
кёресе, бир кёзюм сокъурду да, ол кёзюмю
жаны бла келип, бёрю хар кюнден бир
къоюму ашайды.
– Сокъур кёзюнгю сау этсем эди, манга
не берир эдинг?
– Тейри, сен аны сау этсенг, къойларымы
эки бёлюп, бир жартысын санга берир
эдим, – дегенди къойчу.
Чомарт: «Биягъы бёрю жетер», – деп,
ашыгъыракъ да болуп, акъ ирикни
тутханды да, терк окъуна аны кесип,
кёзюн чыгъарып, къойчуну сокъур кёзюню
орунуна салгъанды. Бир кесек
тургъанлай, къойчуну кёзю сау
болгъанды. Къойчу, къууанып, ыразы да
болуп, сюрюуюн эки бёлюп, бир бёлюмюн
Чомартха бергенди. Ол а, къойланы да
аллына этип, жау бла ахчаланы да
аркъасына кётюрюп: «Сау къал», – деп
саламлашып, юйю таба тебирегенди.
Асыры къууаннгандан, Чомартны аягъы
тюбюнде чёп сынмай эди. Тюш бола,
арбазына жетгенде уа, къойланы да мал
оруннга уруп, аркъасында да жюгю бла:
– Кюн ахшы болсун! – деп, юйюне
киргенди.
Момарт аны алай келгенин кёргенде,
кёзлерине къан чапханды, этген
аманлыкъларын да «унутуп»:
– Къайда тапдынг быланы? – деп
соргъанды.
Чомарт къарындашына байлыкъ къоллу
къалай болгъанын айтып ангылатханды.
Аны эшитгенлей а, Момарт, ашыгъып,
жолгъа чыкъгъанды. Ингир бола, Чомарт
къалгъан дорбуннга жетгенди да,
къарындашы букъгъан жерде бугъуп
тохтагъанды. Ингир къарангысы бла уа
куркаланы иелери да къайтып
келгендиле. Биягъы айыу:
– Тюлкю, бюгюн а къалай эдинг? – деп
соргъанды.
– Айыу жууугъум, бюгюнню уа бирда
сурама!.. Адам улу, келе келип, ахча
чыккырымы зангырдата тургъанымлай,
къазыкъ бла сыртыма ургъанды да, ийнан,
ёле турама, – дегенди тюлкю.
– Сен а, бёрю? – деп соргъанды айыу.
– Мени да сурама. Биягъы къойчуну сол
кёзюню жаны бла бара баргъанымлай,
сокъур кёзю да сау болуп, таякъ бла
къабыргъама ургъанды да, иегилерими
ууатханды, – деп сынсыгъанды бёрю да.
Сора экиси да:
– Айыу, сен а къалай эдинг? – деп
соргъандыла.
– Мени да сормагъыз… Биягъы ыранны
тюбюне барып, ауузуму ачып
тургъанымлай, адам улу ыранны башындан
бир акъ ташны жибергенди да, тишлерими
ауузума къуйгъанды да къойгъанды, –
деп къыжырагъанды айыу да.
Бир кесекден а айыу, бёрюге бла тюлкюге
айланып:
– Бизге ол хаталаны бирда ишексиз адам
улу этгенди. Биз да билмей, ол бизни
ушагъыбызгъа жашырын тынгылап
тургъанды, – дегенди.
Айыуну айтханына нёгерлери да эс
бургъандыла. Сора ол:
– Барчы, тюлкю, дорбунну артына бир
къара, – дегенди.
Тюлкю баргъанды да, къарангыдан
къоркъуп, иги къарамагъанды. Айыу анга
ышанмагъанды да:
– Ай, сен къоркъакъ алай сау болгъун!
Бёрю, барчы, кесинг бир къара, – деп
буюргъанды.
Ол да, тюлкюден батырыракъ болса да,
дорбунну арт мюйюшлерине иги
къараялмагъанды, бугъуп тургъан
Момартны эслемегенди.
Айыу аланы экисине да ачыуланнганды да:
– Ай, сиз аман къоркъакъла алай сау
болугъуз, – деп, дорбунну ырбынына
къарай барып, Момартны къолтугъуна
алып чыкъгъанды.
Айыу, Момартха кёп хапар сора да турмай,
ачыусунуп, бёрю бла тюлкюге эки
къулагъын къапдырып, къалгъанын а кеси
жутханды.
Ашаулары болмагъаны себепли, была
ючюсю да дорбундан чыкъмай эки кюн
тургъандыла. Ачдан онгсузлукъ жетгенде
уа, тюлкюню эсине аман акъыл тюшгенди.
Ол, дорбундан чыгъып, бир кёзюн къысып,
чам-чам этип, артха къайтханды. Ол
заманда айыу:
– Тюлкю, неди ашагъанынг? – деп
соргъанды.
Тюлкю анга:
– Кёзюмю чыгъарып къапдым да, бир татлы
эди, – дегенди.
Айыу, къагъып, кёзюн чыгъарып къапханды
да:
– Да муну неси татлыды? Ол угъай эсе,
ачы окъунады, – дегенди.
Тюлкю:
– Да, сен сол кёзюнгю къапханса, онг
кёзюнгю къабып бир кёрчю! –
дегенди.
Ол заманда биягъы айыу, тырнагъын
илиндирип, онг кёзюн чыгъарып
къапханды да:
– Да энди мен сокъур болдум, энди сиз
мени жюрютюрге керексиз, –
дегенди.
Тюлкю, къууанып:
– Биз сени бирда къыйнамабыз, –
дегенди.
Бёрю бла тюлкю айыуну жюрютюрге
саламдан кюлте этгендиле да, ала аны
тёнгерете, шыбырдата барсала, айыу да
аны шыбырты бла айланнганды. Алай бир
бёлек замандан а, айыуну, къыйынлыгъы
болмаса, хайыры чыкъмазлыгъын кёрюп,
аны жояр оноу этгендиле. Сора, къая
эрини таба элте барып:
– Айыу, былайда теркирек кел! – деп,
айыуну къаядан энишге
айландыргъандыла.
Айыу, была озупму кетдиле деп, ашыгъып
чапханлай, къаядан кетгенди. Тюлкю бла
бёрю, айыуну къаядан кетгенине
къууанып, аны мыллыгын кеслерине
жарашдырыр оноугъа киргендиле: бёрю –
айыуну жауун тугулла этерге, тюлкю уа –
куркаларына ташыргъа. Алай биягъы
тюлкюню эсине аман акъыл тюшгенди. Хар
баргъаны сайын бёрюню мулжарына – акъ
ташла, кесиникине уа жауланы сала,
ташып бошагъанды. Сора экиси да
мулжарларына тебирегендиле. Биягъы
тюлкюню эсине аман акъыл тюшгенди да:
– Бёрю, экибиз да эришип, мулжаргъа ким
алгъа ташайырыкъ эсе да, бир кёрейик, –
дегенди.
Экиси да чабышхандыла, болсада тюлкю
бек жумушакъ жерге ташайгъанды, бёрю уа
ташлагъа жухун уруп къалгъанды. Бёрю
тюлкюге ачыуланып баргъанды, алай
тюлкюню ол такъыр тешикли мулжарына
киралмагъанды. Тюлкю да, аны билип, ох
этип тынчайгъанды. Бёрю уа, ашын
тауусса дамы чыкъмаз деп, тюлкюню эшик
къарауулу болуп, юч кюн тургъанды.
Тюлкю, ашын бошагъанлай, алайдан
къутулур къайгъыгъа киргенди да,
мулжарларындан:
– Энди, бёрю, экибиз да ёлмейик да, мен
бир аш болгъан жер билеме да, ары
барайыкъ, – дегенди.
Бёрю, асыры ачдан, аны эшитгенлей:
– Хайда, тебире, кеч болмайыкъ! –
дегенди.
Экиси да бара барып, къалын зыгыт
ичинде, сырты да жауур болуп, арыкъдан
ёле тургъан бир уллу акъ атха
тюбегендиле. Мычымай, атны
жыкъгъандыла да, мыллыгын ашап
башлагъанлай, тюлкю, кесини бёрюге
этген артыкълыкълары эсине тюшюп, ол ат
мыллыкдан иги тойса, бир палах этерин
билип, къутулур къайгъыгъа киргенди.
Сора башын атны къабыргъа иегилерини
ортасы бла сугъуп ашап тургъанды. Бёрю,
аны кёрюп:
– Тюлкю, алай къалай ашайса? – деп
соргъанды.
– Бёрю, сен билмейсе ансы, татлысы
ичиндеди, – дегенди тюлкю.
Бёрю бир-эки кёргенди, алай а башын
иегиле ичине кийиралмагъанды. Ол
заманда тюлкю:
– Кенгден чабып келип, башынгы иегиле
ортасына уруп кёр! – дегенди.
Бёрю, кертиси бла да, ол айтханча, башын
иегиле ортасы бла ичине ётдюргенди. Бир
кесек ашагъанлай, анда да артыкъ татлы
болмагъанын кёрюп, башын артха тартып
кюрешгенди, алай а чыгъаралмагъанды.
Аманакъыл тюлкю уа анга:
– Мен агъач алып келейим, – деп, къачар
умут этгенди.
Аны сезип, бёрю, къалай эсе да сермеп,
тюлкюню къуйругъуна жабышханды да, ол
а, къадалып, къуйругъун да юздюрюп,
агъачха алай къутулгъанды.
Бара барып, бир тюлкю сюрюуге тюбегенди
да, ала бла шагъырейленнгенди. Ол
тюлкюле уа бири къалмай арыкъдан ёле
тура эдиле. Бу жангы келгенни семизлиги
бла ариулугъуна асыры сукъланнгандан,
ала анга:
– Сен былай семиз къалай болгъанса? –
деп соргъандыла.
– Менича болургъа сюемисиз?! – дегенди
бу хыйлачы.
– Айхай, сюебиз, бек сюебиз!
– Сора, келигиз, элни бу жанында суу
боюнуна барайыкъ.
Тюлкюле барысы да, ызындан тизилип, суу
боюнуна баргъандыла. Жетип
тохтагъанлай а, бу алагъа:
– Энди, тизгин тохтап,
къуйрукъларыгъызны суугъа салыгъыз да,
мен чыгъарыгъыз дегинчи, турма
къоюгъуз, – дегенди.
Къыш эди. Тюлкюле барысы да
къуйрукъларын суугъа салып
сирелгендиле. Сора, аланы
къуйрукъларын сууда иги бузлама къоюп:
– Аха, энди тартыгъыз, – дегенди
хыйлачы. Алай тюлкюле, не бек кюрешселе
да, жерлеринден тебалмагъандыла. Сора
бу:
– Сизни къуйрукъларыгъызгъа уллу
чабакъла тагъылгъандыла да, андан
чыгъаралмайсыз. Мен, элге барып, ёгюзле
алып келейим да, сизни ала бла тартып
чыгъарырма, – деп, эл таба кетгенди.
Эл къыйырына жете баргъанлай а, адамла,
аны кёрюп:
– Ма, ма, биягъы тюлкю тауукъланы
ашаргъа келеди! – деп, ызындан итле бла
сюрюп тебирегендиле.
Тюлкю, аланы ол халларын кёргенлей,
ёгюзлени да унутуп, артына айланып,
мыллыгын атханды да, суу боюнунда
тюлкюлеге жетгенди.
– Аха, энди къачаллыкъ къачалсын, адам
улулары итле бла юсюбюзге келе
турадыла! – деп хахай бергенди.
Къуйрукълары не бек бузласала да,
тюлкюле, итлени тауушларын эшитгенлей,
къуйрукъларын, юзюп-юзюп, сууда къоюп,
чубурла болуп, къачып тебирегендиле.
Узакъда бир талачыкъгъа чыгъып
тохтагъандыла. Барысы да бек
абызырагъандыла. Аланы алай кёргенде,
биягъы тюлкю, къоркъуп, жойкъулланып:
– Къуйрукъларыбыз барыбызны да бир
кибик ариу болгъандыла, алай ёгюзле бла
чабакъланы чыгъаралсагъ’а, ашап,
зауукъ этерик эдик! –
дегенди.
Ол да алай хапар айта тургъанлай, атны
иегилерине бегинип чыгъалмай къалгъан
бёрю, асыры ачыудан, кёзлери да
къып-къызыл болуп, айлана келип,
былагъа тюбегенди. Иги эслеп-эслеп
къарагъанды, алай барысыны да
къуйрукълары бир кибик чубурла
болгъаны себепли, хаталыны
таныялмагъанды. Сора бёрю, тюлкюлеге
айланып:
– Мени тюлкюм къайсыгъызсыз? – деп
соргъанды.
Ала да:
– Кёрмегенбиз биз сени тюлкюнгю, ол
бизде жокъду! – дегендиле.
– Угъай, къайсыгъыз эсе да, биригиз
мени тюлкюмдю! – деп тохтагъанды бёрю.
Аны алай къаты болгъанын кёрюп, тюлкюле
бары да бек аман къоркъгъандыла. Бёрюню
халына эрттеден шагъырей тюлкюню эсине
биягъы аман акъылы тюшюп:
– Шашмай эсенг, суугъа бир агъач сал да,
биз а аны юсю бла тизилип ётейик. Суугъа
кетген – сениди, – дегенди.
Бёрю, кёп даулашмай:
– Алай болсун! – дегенди.
Сора терк окъуна суу юсюне агъач салып,
тюлкюлеге: