BER OLAU SORAU
(şiğri başvatkıçlar)
Eçtälek
Avtordan
Moğciza bar bezdä dä
Cide tugan-tumaça
İsemem iskitärlek!
Çabışmak tabışmaklar
İmän barmak barmak sanıy
Butalçık
Toyaklı çabata
Kaşık buşmı?
Ber ayga yıl sıyamı?
Rayon iseme
Süz botkası
Şüräledän şürlämä
Tugız alma
Töten kay yakka oça?
Kem karak?
Ni bäyädä?
Niçä kar kızı kaldı?
Vakıt tägärmäçe
Tälinkäle äkämät
Kvadrat häm Öçpoçmak
Yrdäk kerde töşemä
Tuñdırma
Büränkä bäyäse
Şöğıl
Altı kerpe balası
Menäterä maskarad!
Cidegän çişmälärdä niçä yözek?
Cäyneñ kibän oçı
Äti kızı
Ciñü ciñel birelmi
Alpinist ürmäküçlär
Borça häm borıç
Alma aşa, almaşıp
Bakalar kala sala
Et töşe
Tatlı yök
Taşnı kaya taşlarga?
Ozınborın onıkları
Robot yasıym disäñ...
Professor çäükä
Uhalıkmı balık?
Hisabetdin abzıy malkayları
Hisabetdin abzıynıñ tugan köne
Ber olau sorau
Hat taşuçı köngerä
Kaya oçasız, kazlar?!
ÄÜ !
Karga sanau kıyınmı?
Agaçlarda niçä karga?
Kaşık sanap baş kaşu
Belekle beläkledän küpkä köçle
Öç büre häm öç sarık
Bez, bez, bez idek...
Şaltı-baltı
Yaz!
İmändä ikän çiklävek!
Yabalak kötä cavap
Sütegez takıyanı!
Ziräklek
Pılau tora ualıp
İläk, çiläk häm köyäntä
Superrebus
Eşlekle bulsañ...
Rebuslarnı niçek tözilär?
Konstruktor karga
Bas, kızım Äpipä!
Kırık karak äkiyäte
Çäükä kungan tübägä
Maymıl yarata banan
Altı şırpı kolaktan...
Hismätneñ hikmätläre
Hismätkä ni bulgan?
Et tügel lä bu!
Tälinkädä... bagana
Kır östendä korıç şar
Çatan pirat
Yırtık yurgan
Yäşel bükän
Karbız kırı
Avtordan
Bez moğcizalarga bay çorda yäşibez. Keşelek tarihı 35000 yıl belän isäplänsä dä, iñ zur tehnik açışlar barı tik soñgı 100-200 yıl däverendä genä yasala. Berençe eçke yanulı dvigatelne 1860 yılda Belğiyä incenerı Etenn Lenuar uylap taba häm arbaga urnaştıra. Şulay itep, berençe avtomobil barlıkka kilä. Abıylı-enele Raytlar tözegän oçkıç 1903 yılda uñışlı oçışın başkara.
Häzerge çorda keşe berniçä säğat eçendä Cir şarınıñ teläsä kaysı noktasına elägä ala. 1875 yılda amerikalı Aleksander Greyam Bell tarafınnan telefon uylap tabıla. Kem äytmeşli, bez häzer «çabata»nı yäki käräzle telefonnı kolak yanına kiterep, ällä niçä çakrım yıralıkta bulgan tuganıbız yäki dustıbız belän aralaşa alabız. Mondıy açışlarnıñ isemlegen dävam itärgä bula, monıñ öçen ayırım ber kitap yazarga kiräkter. Ämma süz başka mäsälä turında. Niçek inde keşelär 350 ğasırdan artık kön kürep, moğcizalı açışlar barı tik soñgı 100-200 yılda gına yasalgan?
Miña kalsa, bu mäsälägä karata cavap bik tirändä yatmıy. Serneñ açkıçı şunda ki, keşelär belem tuplap, nihayät, fiker yörtergä öyränä kilälär. Dimäk, baş miyen eşlätä belüçe, soraularga döres häm tiz cavap taba aluçı gına zamananıñ algı sızıgında bula ala. Äye, muskullarnı nıgıtu öçen fizzaryadka kiräk bulgan kebek, baş miyenä dä künegülär kiräk.
Älege cıyıntıkta mondıy künegülär tagın da kızıgrak, näfisräk formada – şiğırlär räveşendä birelä. Şiğırlär eçendä tabışmaklar, başvatkıçlar häm törle rebuslar yäşerelgän. Kitapta alar katlaulılıgı üsä baru tärtibendä urnaştırılgan. Berençe şiğırdä birelgän tabışmaknı çişteñ isä, sin ber imtihannı tapşırdıñ digän süz. Dimäk, sin tagın da akıllırak buldıñ häm tagın da katlaulırak mäsälädän kurıkmıysıñ inde. Alda sine yänä yaña açışlar kötä.
Bu cıyıntıkka Tatarstan kitan näşriyätında bastırılgan «Öç büre häm öç sarık» (2004 yıl) häm «Alpinist ürmäküçlär» (2008 yıl) kitaplarınnan alıngan avtornıñ şiğırläre berläşterelde. Şiğırlärdä birelgän mäsälälärgä cavaplparnı şul kitaplardan tabarga bula.
Uñışlar telim siña, ukuçım!
Moğciza bar bezdä dä
Kıska itep äytkändä,
Arış üsmi çäkändä.
Ul üsä bezneñ yakta
Basudagı başakta.
Bezneñ yakta kıyar da
Ysmi biyek kıyada.
Kıyar üsä, härhäldä,
Bakçadagı tütäldä...
...Ä menä ber äyberdä
Barsı da bula bergä:
Yafrak, alma häm kabak,
hiç üsmäsä dä sabak.
– Närsädä? – dip sorasañ,
Barı tik şunı açam:
Sorauga äzlä cavap
Üzeñ közgegä karap.
Cide tugan-tumaça
(Takmak-tabışmak)
Atnada cide tugan -
Bersennän-berse uñgan.
Bazga töşep, Düşämbe
Alıp mengän bäräñge.
Urap kaytıp çişmäne,
Su kitergän Sişämbe.
Tırışkan Çärşämbe dä:
Bäräñgene ärçegän.
Pänceşämbe tabaga
Anı vaklap turagan.
Çıralar telep, Comga
Ut kabızgan utınga.
Kızdırıp mayda, Şimbä
Bäräñgene peşergän.
Taba töben kırdılar,
Mine dä çakırdılar.
İstän çıkkan Yakşämbe,
Ä ul närsä eşläde?
Äzerlägän Yakşämbe
Tabışmaknıñ iñ şäben.
- İsemnärebezdän, - di, -
Urtak häref ezlä, - di.
İşetkänemne sezgä
Tükmi-çäçmi citkezäm.
Şul härefne tabıgız,
Miña hatlar yazıgız.
İsemem iskitärlek!
Gärçä min koş bulmasam da,
Oça beläm koş sıman.
İsememdä ber icekle
Öç süz bergä kuşılgan.
Berençe süz - yılgalarnıñ,
Küllärneñ tekä çige.
Yöräk kua ikençesen,
Tamırlardan küçerep.
Öçençese, keşni-keşni,
Çaba irken daladan.
Yä, kaysıgız isememne
Äytep birer iñ aldan?
Çabışmak tabışmaklar
1
Mıyıklı da koyrıklı,
Mendär östendä yoklıy.
2
Käläpüştän zur tügel,
Çäneçkele syurtugı.
3
Su astında sıtık baş,
Baş belän gäüdä totaş.
4
Keşnäp-poşkırıp çapkan,
Timer tuganın tapkan.
5
At qadärle kilendä
Söt zavodı bilendä.
6
Bezeldävek muşketyor
Biş kiler häm biş kitär.
7
Mögezle yonlaç şaytan
Yar buyın urap kaytkan.
8
Tañ patşası tac kigän,
İrtän: «Kükri kük!» - digän.
9
İke kanatlı komgan
Mamık şälen yabıngan.
10
Bulmasa da ul aksak,
Bara suga aksaklap.
11
Näni poyızd şuışa
Üze tişkän kuıştan.
12
Gäüdäse guya sorau,
Tomşıgı oçlı borau.
13
Känfit käğaze oça -
Çäçäklärgä kodaça.
14
Urmanda meñ pählevan
Çümälä öyep kuygan.
15
Bäylänmägän oyıklar
Bolında yatıp yoklar.
16
Yulga çıkkan irtän ük
Dürt kanatlı vertolyot.
17
Sötle hayvan - yartısı,
Yartısı - tañ tamçısı.
18
Kuak astında, abau,
Aunap yata tere bau!
19
Härvakıt aldan çabar
İñ sälätle eztabar.
20
Şirbät-balga kürgäzmä
Oyıştırgan käräzdä.
21
Sigez küzle Şäkürä
Yıfäk paraşyut ürä.
22
Artka taba tota yul
İşkäk koyrık, keläşçä kul.
23
Koçıp kamış kamılın,
Bakıldıy su maymılı.
24
Dürt ayaklı seberke
Auçılardan eldertte.
İmän barmak barmak sanıy
Çänti barmak çäçü çäçä,
Atsızı igen igä.
Urta barmak çigü çigä,
Baş barmak bişmät tegä.
İmän barmaknı sin nigä
İskä almadıñ? - dimä.
Anı kürdem kiçä genä,
Tramvayda kayttık bergä.
Kilep çıkkan ide İmän
Biyäläy tişegennän.
Anıñ ihlas sälamenä
Min dä kaytardım sälam.
Häl-ähvällärne soraşıp,
Korıp bardık äñgämä.
Aldık hättä bähäsläşep
Ber kıyın mäsälädä.
- Beläseñme, - dide, - nigä
Bez sanıybız unarlap?
Çönki böten keşeneñ bar
İke kulda un barmak.
Ä häzer mondıy sorauga
Täfsilläp bir sin cavap:
Ayak-toyaklarda tügel,
Un kulda niçä barmak?
- Unnı unga tapkırlasañ,
Yöz barmak bula, - didem.
Kileşmäde İmän barmak:
- Barmaklar sanı ille!
Bähästä min bik tüzemle -
Birämmeni süzemne!
Yuldaşım da katgıy tordı
Karaşında üzeneñ.
...Küpne kürä, küpne belä
Karap toruçı çittän.
Äytep birmässeñme bezgä,
Kaysıbız haklı ikän?!
Butalçık
Miç başında miç taşı,
Miç taşında küp mäçe,
Mäçelärneñ başlarına
İşelmäsen miç taşı.
Här mäçeneñ karşısında
Utıradır biş mäçe...
Miç başında niçä mäçe,
Butaldım inde, äytçe?!
Toyaklı çabata
Çabatanı çana itep,
Taudan şugan çagıbız.
Bezneñ çana cildän citez -
Arttan kalmıy çabıgız!
Çabataga töyälgän bez
Barlıgı cide baka.
Çana audı, tägäräştek
Törlebez törle yakka.
Çanabız tuktap kalmadı -
Çaptı ul alga taba,
Äyterseñ lä toyak üskän
Şul mälne çabataga.
Toyakların kürmäsägez,
Ezlägez yañabaştan:
“Çabata” suze eçenä
Toyaklı hayvan kaçkan.
Kaşık buşmı?
«Buran»nan «bura» burıylar,
«Karama»da «kar» yata.
«Bürek»tä «büre» utıra,
«At» süze bar «narat»ta.
«Tubal» tulı «bal» bulganda,
Kaşıklap aşa balnı.
Bal betkänçe, äytep birçe,
Buş kaşıkta aş barmı?
Ber ayga yıl sıyamı?
«Teläk süzenä «tel» kergän,
«Koyaş» süzenä – «oya».
Nindi ay eçenä, äytçe,
Tulayım ber yıl sıya?
Rayon iseme
Aykap yörsäñ tel diñgezen
Fiker yätmäse belän,
Moğcizalı süzlär çıga
Tel diñgeze töbennän!
Töskä kuşsañ sıyıkçanıñ
Çäy kaynata torganın,
Şular yanına östäsäñ
Mal-mölkät küp cıygannı,
Tatarstandagı rayonnıñ
Atamasın tabarsıñ.
Ul rayonnıñ isemen äyt,
Danı ilgä taralsın.
Süz botkası
Ozın süzneñ kıskası -
Avız it süz botkasın.
Botkanıñ tämle süze
Dürt süzdän tora üze.
Berençe süz sırtına
Su sibä hortumınnan,
Ä ikençese cirgä
Dagası belän tibä.
Öçençe süz işelgän
Öç yöz altmış biş könnän.
Dürtençe süzme?.. Ansı
Äyberneñ töp hucası.
Sıymas dimä kaşıkka,
Serle süzne açıkla.
Bulmasa, sora yärdäm
Marka söyüçelärdän.
Şüräledän şürlämä
Keşe süzenä karama,
Elmä dä kolagıña -
Urmanda şüräle bar, dip
Äytälär bolay gına.
Çıtırmannar sarıkkayın
Oçratkanım yuk äle,
Ällä kaçış uyınında
Çempion bu şüräle!
...Berkön arata yasarga
Töz büränä kalmagaç,
Kulga balta-pıçkı alıp,
Bardım kisärgä agaç.
Kaytavaz kaytarıp tordı
“Tuk-tuk!” balta tavışın.
Eşläüçegä vakıt - mizgel,
Koyaş kiçkä avıştı...
Yzäk özgeç uhıldaunı
Şunda kinät işettem,
Tabak hätle ike küzne
Kürep, imänep kittem.
Tez ireksez der-der kilde,
Tuktala yazdı yöräk.
Çäreldädem can-färmanga:
«Siña minnän ni kiräk?!»
...Cennär uydırma ikänen
Bula şunnan çamalap -
Oçıp çıktı kabalanıp,
Kuaklardan yabalak.
Ara-tirä kölep kuyam
İskä alıp bu hälne,
Şunnan birle töşemdä dä
Kürenmi lä şüräle.
Şürälegä ışanma, dip,
Çikläve kıyın tügel -
Äkiyättän anı kusak,
Buş kalır kebek küñel...
...Çiyäli bäyläp yalgadım
Süzne süzgä isä min,
Şunı belep şiğırdän tap
Unbiş agaç isemen.
Tugız alma
Min babamnı bik yaratam,
Ul da mine yarata.
Yaratkanga kürä kayçak
Yçekli dä şayarta.
Törle uyın, tabışmaklar,
Başvatkıçlar ul belä, -
Mavıktırgıç şul dönyaga
Kümeläm babam belän.
- Ber karama botagında
Tugız alma üskän, - di, -
Ä köz köne öçtän bere,
Peşep, cirgä töşkän, - di, -
Ägär bulsañ Nyutonga tiñ,
Äytep birçe, balam, - di, -
Köz citkändä, niçä alma
Koyılmıyça kalgan? - di.
Tigezlämä tözep çiştem,
Barmak bögep sanadım, -
Şulay kat-kat tikşerdem min
Mäsäläneñ cavabın.
- Altı, altı! - dip kıçkıram. -
Barlıgı altı alma!..
...Babamnıñ häyläse uñdı,
Kölä-kölä bot çaba.
- İ ulım, - di, - uñ kulım, - di, -
Tagın ber uylap kara.
Nigä äle bu mäsälä
Buysınmıy algebraga?!
Töten kay yakka oça?
Kukmaradan Arçaga
Elektriçka tiz çaba,
Torbasınnan tötene
Çıga anıñ börkelep.
Şul poyızdnıñ artınnan
Cil isä salmak kına -
Poyızdnı uza almıy,
Läkin artınnan kalmıy.
Yzem vagon eçendä, -
Kürä almıym berni dä:
Äytmäseñme, kodaça,
Töten kay yakka oça?!
Kem karak?
Bal yugalgan kelättän,
May yugalgan kelättän.
Kem urlagan, kem soñ karak,
Monı belep kem äytä?!
Hänif kergän kelätkä,
Mönif kergän kelätkä.
Berse bulsa ütä karak,
Berse izge teläktä.
Hänif:
- Min kermädem! - di.
Mönif:
- Min almadım! - di.
Şularnıñ berse şatlana:
- Bik osta aldadım, - di.
Aldasa da niçaklı,
Tikşkerüçe karaknı,
Şul cavaplarga tayanıp,
Ziräk bulgaç, tiz taptı.
...Äytegezçe, malaylar!
Kem karak soñ alay da?..
Başıñnı härçak eşlätsäñ,
Üzeñ öçen küp fayda!
Ni bäyädä?
Hänif kilgän kibetkä,
Mönif kilgän kibetkä.
Kompyuter öçen almakçı
Alar CD-tälinkä.
Hänifneñ - yöz sum citmi,
Mönifneñ - ber sum citmi,
«Kapital»ların kuşu da
Mäsäläne häl itmi.
Başvatkıçnıñ häyläsen
Kilä ide beläsem.
Kaysıgız äytä alır soñ
Tälinkäneñ bäyäsen?..
Niçä kar kızı kaldı?
Cıydım yakın duslarnı,
Yzem kebek şuklarnı:
Biş kar kızı ävälädek,
Yomarlap cepşek karnı.
Uylap tabu eşenä
Hirıs bezneñ işelär:
Härbersenä borınnar da
Yasap kuydık kişerdän.
Süstän ürdek tolımnar,
Sızdık kaşlar korımnan,
Urnaştırdık kümer alıp
Küzlären dä soñınnan.
Küñel açıp, köleşep,
Eteşep häm törteşep,
İrennären dä buyadık
Sıtıp balan cimeşen.
Siña da bulsın kızık -
Tıñla kolak torgızıp:
Erep suga äverelde
Cäy citkäç tä kar kızı.
Söylär idem dävamın -
Fiker cebem çualdı...
Häteremä töşer äle:
Niçä kar kızı kaldı ?!
Vakıt tägärmäçe
Sin malay da, min malay,
Süzne başlıyk bez bolay:
Utırgansıñ arbama,
Minem cırımnı cırla,
Soraularımnı tıñla.
Bilgele här malayga,
Yıl bülenä aylarga.
Alar unike danä.
Tägärmäçtäy äylänä -
Ber kitä dä ber kilä.
Bik osta bulsañ alay,
Äytep bir äle, malay,
Sınmagan bulsa tärtäñ:
Nindi aylar berrättän
Utız ber könnän betä?
Tälinkäle äkämät
«Nol»ne belä, «ber»ne belä -
Belä barı ike san,
Ämma hisaplauga kalsa,
Ciñä sine - yarışsañ.
Annan başka matematik,
Tapsa da ber häyläsen,
Çişä almıy zaman kuygan
Katlaulı mäsäläsen.
Himiknıñ yärdämçese ul,
Fiziknıñ bulışçısı.
Raslap anıñ uñganlıgın,
Korablar ayga oçtı.
Tälinkäle ülçäü tügel,
Läkin tälinkäse bar.
Tälinkäsenä töyälgän
Törle-törle uyınnar.
Küp söylädem, soravımnı
Citkerergä dä vakıt:
Närsä turında süz bara -
Biregezçe añlatıp?!
Kvadrat häm Öçpoçmak
Sertotmas, dilär mine -
Yalgışalar, bilgele!
Belgän äyberemne min
Berkemgä dä söylämim...
...İşettem äle genä,
Yassı Cihan ilendä
Yäşägän ike agay:
Berse - yarlı, berse - bay.
Dürt poçmaklı bay tugan
Kvadrat isemle bulgan.
Nibarı öç poçmaklı
Bulgan Öçpoçmak atlı.
Şuşı ilneñ halkında
Çüp-çar ikän altınnar:
Mal-mölkät isäplängän
Poçmaklar sanı belän.
...Bolgıy-bolgıy oçların,
İmeş, bar dürt poçmagı,
Käpräygän, di, gel Kvadrat,
Tuymagan üzen maktap.
Enekäşen kimsetkän:
- Sin häyerçe, - di ikän...
Uyga batkan Öçpoçmak,
Başın vatkan bik ozak.
Çarasın ezläp tapkan,
Kayçı babayga çapkan...
...Kayçı küzlegen kigän:
- Siña ni kiräk?! - digän.
Öçpoçmak açkan seren:
- Şuñar siña yögerdem,
Kızganmıyça mine hiç,
Oçlarımnı kırkıp kis!
Yabagaynıñ yomışın
Kayçı üti tırışıp -
Här oçın kisep ala,
Öçpoçmaktan aralap...
Fırt Kvadrat üz köyenä
Öçpoçmaknıñ öyenä
Berzaman kilep kerä...
Äytegezçe, ni kürä?!
Yrdäk kerde töşemä
Töşemdä ürdäk kürsäm dä,
Kazlar turında süzem.
Tabışmaknı sezgä söylim,
Çişä almagaç üzem.
... Kazlar töşä kül buyına
Çılbırday tezeleşep.
İkeşär kaz urtasında
Sukmaktan atlıy berse.
Ber ata kaz alda bara,
Äyterseñ lä general.
Şul ata kaznıñ artınnan
Dürtese titaklıylar.
Soñgı kaznıñ aldınnan uk
Dürt kaz kilä iñ elek.
Niçä kaz bara sukmaktan
Cepkä kümäk tezelep?
Tuñdırma
Bik tämle bulsa da katık,
Yaratam tuñdırmanı.
Bulsın gına - yözdän artık
Aşıy alam min anı.
Äbiyem poşamanlana:
- Salkın tiyär, ulım, - di.
- Kızu-kızu aşaganda
Salkın timi ul, äbi!
...Tuñdırmanı ber-ber artlı
Kabıp yotu kileşmi -
Berse betkäç, iñ kimendä
Öç minut yal tiyeşle.
Tuñdırmam eri başladı,
Äytep bir äle tizräk:
Yöz eskimo aşaganda
Niçä minut yal kiräk?
Büränkä bäyäse
Büre bögä büränkä,
Berse tora dürt täñkä.
Bişär büränkä yasatkan
Büregä ike täkä.
Här täkägä büläkkä
Büre birgän büränkä,
Bütän büränkälär öçen
Hezmät hakın tülätkän.
Utır äle tümgäkkä,
Ber genä äyt, biş äytmä:
Büregä niçä sum akça
Birgän ikän här täkä?..
Şöğıl
Bezdä hällär cäydägeçä,
Sezdä niçekter hällär?
İşetkännäremne söylim -
Telem oçında Häydär.
Älseräp peçän çapmıy ul,
Bolında cıymıy ciläk,
Avır kapçıklar taşımıy,
Tegermändä on iläp.
Kamır ävälämi Häydär,
Pärämäç tä peşermi,
Läkin tirädägelärgä:
- Citdi minem eşem, - di.
Çeltär yätmä totıp, Häydär
Kübäläk kumıy kırda,
Ämma vakıtı hiç kalmıy
Äkiyätlär ukırga.
Älbättä, säğatlärne ul
Äräm itmi zerägä:
Äy köç tügä, äy tırışa -
Yarışka äzerlänä.
Häräkättä - bäräkät, dip,
Härçak ul häräkättä,
Künekkändä tänäfes tä
Yasap tormıy ul hätta...
Äytä almassıñmı ikän,
Cäy könnärendä Häydär
Närsä belän şöğıllänä
İrtädän kiçkä qadär?
Ägär birgän soravıma
Cavap taba almasañ,
Şiğırdäge bulgan barlık
«Ä» häreflären sana.
Altı kerpe balası
Altı kerpe balası
Yörgän ikän urmanda,
Altı kerpe balası
Tapkan ikän biş alma.
Äytte şunda ölkäne:
- Menä siña aptıraş!
Biş almanı bez ğadel
Niçek bülik altıga?
Bulmıy berni eşläp tä,
Äydä, bolay kileşik -
İke yä öç kisäkkä
Här almanı bez kisik.
Näticädä kerpelär
Tabışların büleşte.
Añlaşılmıy tik menä
Başka yagı bu eşneñ...
Almalarnıñ niçäsen
Öçkä kiste soñ alar?
Almalarnıñ niçäsen
Urtalayga yardılar?
Menäterä maskarad!
Sälimcannıñ köndälege
Aunap yata idändä.
Köndälektän kilep çıktı
Bitlek kigän ber bändä.
Yze nider mıgırdandı
Kaynagan çäynek sıman:
- ...Min, - dide, - iñ ataklısı
Bilgelär arasınnan.
Eşne başlap yartı yulda
Taşlauçıga tagılam,
Çönki yartımnıñ yartısı
Barı tik yartı gına...
Mine kürep, köndälekkä
Kerep şıldı bu bändä...
Sezgä töşkän yomışımnı
Yazıp kuydım tübändä.
Bitlek kigäç, şamakaynı
Anık tanıp bulmadı:
Äytmässezme, kem ikän ul
Sälimcannıñ kunagı?
Cidegän çişmälärdä niçä yözek?
Cide yılga, citäkläşep,
Ber därya bulıp aga.
Yrelgän cide ineştän
Ber tolımday här yılga.
Här ineşkä cide çişmä
Koya kömeş suların.
Här çişmägä yözek töşkän -
Sanap birçe şularnı!
Cäyneñ kibän oçı
Citte cäyneñ kibän oçı -
Utız berençe iyül.
Kibän oçı gına tügel,
Koşlar sayragan köy ul.
Yumart cäyneñ iyül ayı -
Büläklärgä iñ bay ay.
Könläşer bu büläklärgä
Hätta üze Kış babay.
Kış babaynıñ Kar kızı bar -
Kabul itelgän şulay.
Ägär Cäy äbi tabılsa,
Bulırmın Koyaş malay.
Koyaş malay urınında
Kar kızınnan kalışmam,
Täüge tapkır äyter idem
Sezgä mondıy tabışmak:
Barı tik ber häref kenä
Üzgärtep här adımda,
Niçek itep «KIŞ» süzennän
«CÄY» süzen yasap bula?..
Äylän-bäylän yörgän çakta
Almagaçlar tiräli,
Peşkän alma birer ide
Ciñüçegä Cäy äbi.
Äti kızı
Apam tügel ul miña,
Señlem tügel ul miña -
Unike yäş tuldı bügen
Ätiyemneñ kızına.
Almadılar inä dä,
Almadılar döyä dä:
Tugan köngä iñ şäp büläk
Ul - entsiklopediyä.
Sezne sınıysım kilä,
Sezdän sorıysım kilä:
Kem şul kitapka şatlana,
Kem bu büläkkä iyä?!
Ciñü ciñel birelmi
(Bagana oçın koçıp uylanular)
Äkäm-tökäm äzerlänä
Sabantuy bäyrämenä.
Kön sayın ul baganaga
Biş metr öskä menä.
Tönlä töşä dürt metrga, -
Täülek buyı künegä...
Nigä söylim min bolarnı?
Ä söylim menä nigä!
Bagananıñ biyeklege
Un metr bulsa ägär,
Niçä könnän Äkäm-tökäm
Oçına menep citär?
Alpinist ürmäküçlär
Elbruslarga tiñ taularnı
Yaulagan ürmäküçkä
Küp katlı biyek yortlarga
Menep töşü ul püçtäk!..
Suzıp ceben, mende bügen
Cidençe katka qadär
Ürmäküçlärneñ citeze,
Äyterseñ lä kaskadyor.
Ä artınnan ürgä taba
Ürmäküçneñ malayı
Ürmäläde, äy tırıştı -
Tirläp çıktı mañgayı.
Öçençe katka citkäç, ul
Tuktadı yal itärgä...
Şunnan närsälär bulganın
Söylärmen tik irtägä.
Cide ülçäp, ber kat kisep,
Äytep birmässeñ mikän:
Ürmäküç malayı cepneñ
Küpme öleşen ütkän?
Borça häm borıç
Borça borıç satıp algan,
Ber isni, ber töçkerä.
Töçkergäne işetelmi,
Çönki borça keçkenä.
Töçkermäs ide dä, bälki,
Borçanıñ borın sizger -
Çirlär kitä, ğadät kitmi
Het sikermä, het siker.
Ber töçkergändä borçanıñ
Oça yartı borıçı.
Borça, borıç oça diyep,
Tomalıy borın oçın.
Serne küpme saklasañ da,
Barıber ul açıla -
Borça borıçı oça dip,
Barça borça borçıla...
Borça biş tapkır töçkersä,
Şunı äyt sin çamalap:
Sigez kilogramm borıçtan
Küpme borıçı kala?
Alma aşa, almaşıp
Öç dus kıznıñ härbersendä
Öçär alması bulgan.
Almaları - tel yotarlık,
Bal-şirbät belän tulgan!
Här kız, berär alma birep,
Dus kızların sıylagan.
Barlıgı kızlarnıñ tagın
Niçä alması kalgan?
Bakalar kala sala
Bilgele ki, kamıştan
Bakalar tekmi ıştan.
Kamıştan baka halkı
Kora yort häm karaltı,
Yasıy çitän koymasın,
Garacın häm başkasın.
...Bervakıt cıyılışta
Häl itep bertavıştan,
Karar kıldı bakalar
Salırga Bakakala,
Saylap kuydılar urın -
Külneñ kamışlı kırın.
Bakalar aksakalı
Bolay dip bakıldadı:
«Sızganıp kuysañ ciñne,
Kala tözü bik ciñel, -
Bulsın gına taktası,
Pıçkısı häm baltası!
Bezdä därt bar, köç-kodrät -
Eş koralları kiräk!
İrtägä tañ atuga
Yöz baka çumsın suga,
Täüge çiratta alar
Alıp kaytsın baltalar!..»
Cikän cıyıp koçakka,
Uylan äle şul hakta:
Biş säğattä biş baka
Taba alsa biş balta,
Yöz baka yöz säğattä
Niçä balta yünätä?
Et töşe
Töş kürmi dimägez etne,
Etlär dä töş yış kürä.
Avızına söyäk kabıp,
Et töşendä yögerä.
Mondıy söyäkne moñarçı
Tapkanı yuk beräüneñ:
Dönyada iñ huş islese,
Dönyada ul iñ tämle!..
Öç minut yokı sayın et
Kürgän ikeşär söyäk.
Töşkä yöz söyäk kersen dip,
Küpme yoklarga kiräk?
Tatlı yök
Çiklävek bezneñ yakta
Bik küp bula kuakta.
Bar rizıkka karata
Çiklävekne yarata
Bala-çaga da, kart ta...
Änä bügen dä Gata
Atlanıp ak yurtakka,
Urmannan kire kayta.
Çiklävek cıyıp baytak,
Tutırgan däü ryukzakka.
Maktıysıñ kilsä, makta,
Maktarlık bulgan çakta:
Yök kimesen dip atka,
Avır ryukzaknı Gata
Üz cilkäsenä takkan.
Urman urap arsak ta,
Faydalanıp forsattan,
Sorap kalıym şul hakta:
Kürsätelgän oçrakta
Ciñeläyerme atka?
Taşnı kaya taşlarga?
Tar tıkrıkta sukmakta
Ğalämät zur taş yata.
Härkemgä bu taş kirtä,
Komaçaulıy, älbättä.
Äy hafalana halık:
«Bulmıy şul taşnı alıp,
Käylä belän dä vatıp
Bulmıy - öslege katı.
Tıkrık tar bulganlıktan,
Sıymıy anda avtokran.
Taşnı yolkıp alırga
Kerä almıy traktor da...»
...Kiräkmi monda käylä,
Tabıgız berär häylä.
Taş tügel, baş vatıgız,
Sukmaknı buşatıgız.
Ozınborın onıkları
- Kaya bolay, Ozınborın,
Aşıgasıñ kiçkırın?
Ällä inde eşsezlektän
Taba almıysıñ urın?
Bällür Kanat birde cavap,
Borın oçın borgalap:
- Onıklarımnı sıylarga
Alıp kaytamın salat.
Tuksannan uk artmasa da,
Citmeştän artık alar -
Balalarım sanı hätle
Här balamda bar bala!
...Şulay digäç, Bällür Kanat
Aşıgıp oçtı kabat...
Anıñ niçä onıgı bar,
Äytep bir äle sanap?!
Robot yasıym disäñ...
Bar metallar arasınnan
İñ kulayı - älümin,
Älüminnän genä robot
Yasar idem äle min.
Çakı-çokı itep basıp
Ul idän parketınnan
Yörer ide Aydan töşkän
Gumanoidlar sıman...
Fizikanı yahşı belsäñ,
Hıyallar çınga aşa!
Sin dä robot yasıym disäñ
Yzeñne kürsät başta.
Yä, älümin tıgızlıgın
Belep, sanap bir äydä:
İke potlı robot öçen
Ul kiräk ni külämdä?
Professor çäükä
İke öyergä bülenep,
Un çäükä oçkan taldan.
Unberençese - professor -
Bolay uylanıp kalgan:
«Aşıkmıyça açıklıymçı,
Bula alamı mömkin -
Törkemnärdäge koşlarnıñ
Ayırması bişkä tiñ?»
...Ğalim çäükä nider yaza,
Qaläm oçlap kaurıydan.
Anıñ närsälär yazganın
Kürep bulmıy kırıydan.
Bälki, sin dä ak käğazne
Sannar belän bizärseñ,
Mögayın, äytep birerseñ
Ezlänü näticäsen.
Uhalıkmı balık?
Su buyınnan, arıp-talıp,
Balıktan kayta Talip.
Näni köçege yögerä
Taliptan beraz kalıp.
- Niçä balık kaptı? - diyep
Kızıksındım tuktalıp. -
Eläkteme çurtan belän
Alabuga uhalık?!
Äytep birämeni anık,
Balıkçı - sabır halık:
- Totkanımnıñ dürttän öçe
Häm tagın tugız balık!
...Balık sanın sanıy-sanıy
Bettem inde butalıp.
Sanıym disäñ, sin dä sana,
Künegüdän - ostalık!
Hisabetdin abzıy malkayları
Hisabetdin abzıylarnıñ
Göc kilep tora yortı:
Bar ete, atı, sıyırı,
Sarıkları, koş-kortı.
Süz cayına turı kilde,
Sorap kuydım berçaknı:
- Hisabetdin abzıy! - dimen, -
Terlek, koşıñ niçaklı?
Gäptäşem cavap kaytardı,
Häyläkär kısıp küzen:
- Utız biş baş, tuksan täpi, -
Kalganın sana üzeñ!
Çişä almıy mäsäläne
Aptırap yörim haman...
Bälki, sez yärdäm itärsez
Vakıt tabıp berzaman!
Hisabetdin abzıynıñ tugan köne
Hisabetdin abzıy belän
Äñgämä yış koramın.
- Siña niçä yäş tuldı? - dip,
Bervakıtnı soradım.
Ğadätençä, kölemseräp,
Tanışım tamak kırdı,
Hikmätle cavap ezläpter,
Beraz uylanıp tordı.
- Öçençe kön genä äle
Miña kırık yäş ide,
Kırık öçne tutıramın
Kiläse yılga, - dide.
Säyer bulıp toyılsa da,
Hak anıñ söylägäne.
Ä kayçan soñ tugan köne -
Äytep biregez äle?
Ber olau sorau
Sin tekä dä, min tekä -
Atka peçän kem kertä,
Kem mallarnı aşata
Bez tekä bulgan çakta?!
Äydä yäşämik äle,
Tekälekkä tekälep!
Kemder eşlärgä tiyeş
Mañgay tirlägän kileş!
Hayvan tormıy benzin aşap -
Aşıy peçän, küşi başak.
Kayrak tap, bolınga çap,
Çalgı kayrap peçän çap!
* * *
...Hisabetdin abzıy irtän
Alıp kayttı ber yök peçän.
Yze atın tugara,
Yze bolay uylana:
«Şuşı peçän akbüzemä
Citär ide berüzenä
Atna buyı aşarga,
Aç yörmäs iç biçara.
Tanabız da hava belän
Tuyınırga öyränmägän,
Ber yök peçän tanaga
Citä ike atnaga.
Sarıgıma atap totsam,
Yze genä aşap torsa,
Bu peçän dürt atnadan
Betär ide, farazan.
Aşasalar barsı bergä,
Mallarıma niçä köngä
Olaudagı bar peçän
Küşärgä citär ikän?»
Cavap ezläp, takır başın
Hisabetdin abzıy kaşıy.
Äydä, kürsät tekälek -
Abzıyga bulış äle!
Hat taşuçı köngerä
Sikergäläp köngerä,
Cildän citez yögerä -
Poçta taşıp kön kürä.
Bar hatlarnı köngerä,
Kaldırmıyça töngegä,
Taratırga ölgerä.
Yal itkän vakıtında
Soradım annan:
- Koda!
Niçä hat bar sumkañda?
Bolay dide köngerä:
- Hatlar sanı bülenä
Tögäl itep cidegä.
Ansat yulnı saylasak
Häm dürtärläp sanasak,
Ber hat artıp kalaçak.
Başka törle barlasak,
Bişärläp çutlap barsak
Şulay uk arta ber hat.
Ägär dä inde kabat
Sanasak altışarlap,
Sıñar hat artıp kala.
...Kitep bardı köngerä,
Hatlar sanın tik menä
Äytep birer kem genä?
Kaya oçasız, kazlar?!
Kiyek kazlar kañgıldaşıp
Kaytalar cılı yaktan.
İñ ölkän kaz täpiyenä
Kompaslı säğat takkan.
Kompas ugına karıy ul,
Säğatkä küz salgalıy:
- Saylagan ber yünäleştä
Oçıyk äle alga, - di.
Koşlar tönyak-könbatışka
Gel yul totsalar ägär,
Kaz kötüe Cir şarınıñ
Kay töşenä eläger?
ÄÜ !
Düşämbe ber gumanoid
Çit planetadan kilgän.
Cirdäge hällärne kürep,
Kunagıbız «Ä» digän.
Sişämbe kön gumanoid
Göman itkän «ÄÜ» diyep,
Ä çärşämbe «ÄÜÜÄ» äytep
Algan üzençä biyep.
Pänceşämbe gumanoid
«ÄÜÜÄÜÄÄÜ» dip köylägän...
Şimbä könne äfändebez
Nindi süzlär söylägän?
Karga sanau kıyınmı?
...Berçak borçak basuına,
Beraz borçak çukırga
Niyät totıp, yabırıla
Kötüe belän karga.
Kırdagı här karaçkıga
Utırsa berär karga,
Ber karaçkı citmi kala
Barsı da kunaklarga.
İkeşärläp şul kargalar
Karaçkı sayın kunsa,
Ber karaçkı artık bula
Mondıy isäp buyınça.
Süzem bette. Çirat siña
Näticälär yasarga:
Kırda niçä karaçkı bar,
Törkemdä niçä karga?
Agaçlarda niçä karga?
...Balasın äti karga
Öyrätä hisaplarga:
"Kargalar oçıp bargan,
Kargalar oçıp argan.
Kanatları talgaç ta
Kungannar öç agaçka.
Miläşkä, karamaga
Utırgan ille karga.
Karama belän talga
Kungan tuksan ber karga,
Ä tal belän miläşkä
Altmış öç karga töşkän...
Alıp kaytam şokolad,
Çıgarsañ şunı sanap:
Kargalar här agaçka
Niçäşärläp urnaşkan?!"
...Näni karga bermälne
Çişkänder mäsäläne,
Çönki çukıy şokolad,
Yalt-yolt karaştırgalap...
Ä sez annan kimmeni,
Çişä almassızmeni
Bu gadi mäsäläne?..
Yä, kereşegez äle!!!
Kaşık sanap baş kaşu
Tukran abzıydan kaşık
Satıp alıp, aşıgıp
Atabayga Layıştan
Oça ike sayıskan.
Takıldıylar üzara -
Ölgermässeñ tıñlarga.
Bolay dip äytä berse:
«Zinhar, torma sin, kürşe,
Yteneçkä karışıp,
Birçe miña ber kaşık!
Şulay itsäñ, tuganım,
Kaşıklarımnıñ sanı
Sindägegä karata
İke tapkırga arta»...
Ä ikençe sayıskan,
Kara külmäk, ak ıştan,
Bülderde anıñ süzen:
«Ber kaşık birsäñ üzeñ,
Kaşıklarıbız sanı
Tigezläşerlär, canım!..»
Koşlar küzdän yugaldı,
Soraular gına kaldı —
Toram häzer baş kaşıp:
Kaysında niçä kaşık?
Belekle beläkledän küpkä köçle
Matematika fäne -
Tögällärdän tögäle.
Şuşı fängä tayanıp,
Tasvirlıylar dönyanı.
... Yzeñne sınap kara
Matematik bularak:
Tak sannıñ kvadratı tak,
Birçe monı isbatlap.
Öç büre häm öç sarık
Çın bulsa da ışanma,
Tıñlaganda kımşanma -
Söylägän ide äbkäm:
Çıkkannar säyähätkä
Öç büre häm öç sarık,
Sırtka biştärlär salıp.
Ay barasın kön barıp,
Öç büre häm öç sarık
Berzaman kilep çıkkan
Cäyelep akkan Ikka.
İnde häzer nişlärgä, -
Niçek Iknı kiçärgä?!
Mosafirga cil uñay -
Ezläsäñ tabıla cay...
Oçlı küzle ber büre
Yakında gına kürde:
İke urınlı köymä
Bäyläp kuyılgan çöygä.
Läkin şunduk ber sarık
Äytep kuydı uftanıp:
«Iknıñ berär yarında
Sarıklarnıñ sanınnan
Artsa bürelär sanı,
Tügeler sarık kanı!..»
Menä siña tamaşa -
Çıga almıy Ik aşa
Tora yarda taptanıp
Öç büre häm öç sarık!..
Äytegez äle, niçek
Yılganı bula kiçep?
Bez, bez, bez idek...
Bez, bez, bez idek,
Bez näq sigezäü idek:
Nul, ber, ike, öç, dürt, biş,
Altı, cide - bez beriş.
Bez bazga da töşmädek,
Çülmäkne dä totmadık,
Mayga da kagılmadık,
Tälinkä dä yotmadık.
Bez, bez, bez idek,
Bez gel bezeldäp yördek,
Bez bezeldämäs idek -
Misal ezläp yögerdek.
Misalnıñ eçtälegen
Aça cömlä älege:
“Öç BEZ kuşılgan bergä,
İDEKkä tigez BEZlär:
BEZ +
BEZ +
BEZ =
İDEK”.
Çişä alırsıñ anı,
Sigezdän cide sannı
Häreflär urınına
Kuyıp karasañ gına.
Bez, bez, bez idek,
Bez bezeldäp beterdek,
Çişkändä mäsäläne,
Sin dä bezeldä äle.
Şaltı-baltı
Bakça artı,
Şaltı-baltı -
Kemder yöri şikelle:
İke meñ dä
Tuksan altı
Kuyan yolkıy kişerne.
Ber kuyannan
Min soradım:
- Nişlisez, Yırtık Avız?!
- Kişer çäçkän
İdek yazın,
Häzer uñış cıyabız.
- Uñışıgız
Bik küp bulgan,
Äyt äle seren, Kuyan!
Bolay cavap
Birde KUYAN :
- İrtä UYAN, eştä YaN !
Tırışlıknıñ
Formulasın
Käğazgä min töşerdem,
Häreflärneñ
Artlarına
Törle sannar yäşerdem:
K U Ya N
U Ya N
+ Ya N
N
_________
2 0 9 6 .
Eşlätegez
Başıgıznı,
Mäsäläne çişegez,
Döres çişkän
Balalarga
Berär kişer birerbez.
Yaz!
Kilä YaZ,
Kön AYAZ,
Sin, GAYAZ,
Bolay yaz:
Z
Ya Z
+ A Ya Z
G A Ya Z
2 9 6 6
Här häref
Tsifrga
Tiñ monda.
Çiş äle
Misalnı,
Kiräkle
Sannarnı
Saylap kuy
Tiyeşle
Urınga.
İmändä ikän çiklävek!
İke imän urmanmıni,
Öç İMÄN bula URMAN !
Yukka tügel däftäremdä
Bolay yazıp kuyılgan:
İMÄN + İMÄN + İMÄN = URMAN.
Altın çılbır uralmagan
İmännär käüsäsenä,
Gıylemle pesi çılbırdan
Yörmi äkiyät söyläp.
Adaştım, a-u! Adaştım
Öç imän arasında...
Yulnı tabar ide beräü
Menep agaç başına.
Minem andıy mömkinlek yuk.
«Nigä?» - diyep sorasañ,
İMÄN süze dürt urınlı,
URMAN - biş urınlı san.
Bu sannarda «nul» tsifrınıñ
Bulmavın iskä alıp
Tap alarnı, hisaplauda
Kürsät äle ostalık.
Kamillekneñ ofıkları
Belem aşa açıla.
Ezlän, tırış, menäm disäñ
Belem yabaldaşına!
Yabalak kötä cavap
Tora ikän yabalak
K härefen sagalap.
Yabalaknıñ tüşe AK,
Tırnagına yakkan LAK.
Yuktır mondıy süz ALAK,
Iştanda bula BALAK.
Ya härefen östäsäñ,
Kilep çıga YaBALAK.
...Şul süzlärdän yabalak,
Häreflärne aralap,
Misal tözi, tsifrlarnı
Häref belän tamgalap.
İke küzen yomgalap
Torgannan soñ, yabalak
Ak käğazgä yazıp kuydı
Kıyık-mıyık sızgalap:
K
A K
L A K
+ A L A K
B A L A K
Ya B A L A K
1 6 8 9 3 0
Ä sez, bala-çagalar,
Berär ämäl çamalap,
Bu misalnı çişegez,
Tsifrlarnı kuygalap.
Äytkänemçä aldarak,
K härefen sagalap
Yukka tormıy yabalak,
Kötä ul sezdän cavap...
Sütegez takıyanı!
Sezgä ürdem tırışıp,
ÇÄÇÄKkä ÇÄÇÄK kuşıp,
Matematik TAKIYA.
Anı... yazıp ta kuyam:
ÇÄÇÄK
ÇÄÇÄK
ÇÄÇÄK
+ ÇÄÇÄK
ÇÄÇÄK
ÇÄÇÄK
ÇÄÇÄK
TAKIYA
Ukıp çıkkaç yazmanı,
Añlagız bolay anı:
Yz cayı bar här eşneñ,
Yz sanı bar härefneñ.
Cıynaulaşıp dürtegez,
Öçegez yä bişegez,
Takıyanı sütegez,
Mäsäläne çişegez.
Ziräklek
Citmeş hönär iyäsenä
Tapkırlık ta bik kiräk. -
Bar kıyınlıknı ciñärseñ,
Ägär bulsañ sin ziräk!
Biş urınlı sannıñ bersen
«ZİRÄK» diyep bilgeläp,
Tapkırladım üz-üzenä,
Kilep çıktı bit «KİRÄK»:
Z İ R Ä K
´
Z İ R Ä K
_____________
©©©© K
©©©©© Ä
+ ©©©© R
©©©© İ
Z İ R Ä K
_____________________
©©©©©©©©©
Añlatuım döres bulsın,
Toyılsa da säyerräk,
Törle sannar urınına
Yasap kuydım min yöräk.
Şul sannarnı açıklarga
Yärdäm itär bu surät.
Çiş ğamälne, çellä könne
Yörmä äle kar köräp!
Pılau tora ualıp
Mondıy minem süz başı:
Dürtebezdä dürt kaşık.
PILAU tora UALIP:
Dürt keşe bit ul - halık.
Äy kızık bu süz PILAU -
Kire yakka ukıla!
Şundıy tämle ul PILAU -
Telne yotarga bula!
Kimetäbez PILAUnı -
Tälinkädäge taunı.
Küçerä PILAU küçen
Ekskavator çümeçe.
Beräü genä tügel lä, -
Dürtäü bergä kümelä.
PILAU kaya yugaldı?!
Tälinkä bit buş kaldı.
...Tamak tuydı disägez,
Ber mäsälä çişäbez.
Yazıp kuyabız bolay:
«4 ´ UALIP = PILAU».
Bireme ansat kına:
Häreflär urınına
Sannar kuyarga kiräk.
Yägez, kem çişä tizräk?!
İläk, çiläk häm köyäntä
İke iläk al kulıña,
Çiläk tapmasañ ägär.
Atıñ bulmasa, suga bar,
Atlanıp köyäntägä.
Sunı tutıra almasañ,
Sänäk belän töyäp tä,
Çişep kara mondıy rebus:
«İLÄK + ÇİLÄK = KÖYÄNTÄ».
Rebuska kergän süzlärne
Alıştır sannar belän,
Şul arada ber kaşık su
Üzem kaytarıp biräm.
Superrebus
Yakub birde ber rebus,
Çişä almıy yöribez.
Däftärdän kuş bit yolkıp,
Karandaş belän Yakub
Yazdı: Ya3 = KUB.
- Monda här häref sayın
Kuyıgız, - di, - üz sanın...
Taşladık futbol tubın,
Sanıybız sannar kubın.
Ä nişli soñ Yakubıñ?!
Ä Yakub cirgä yatıp
Hihıldıy eçe katıp.
...Ömetlär sindä, dustım! -
Bezdä dä bäyräm bulsın,
Çiş Yakubnıñ rebusın.
Eşlekle bulsañ...
Sezdä borçak nihätleder,
Bezdä borçak ber kesä.
Başvatkıçtan baş vatılmıy,
Avırta baş, bärelsä.
...Kolaklar şiñärlek itep,
Maktançık çäçsen borçak.
Eşlekle bulsañ, bolay yaz:
UT 2 = UÇAK.
Yazmadagı häreflärne,
Uzdırıp iläk aşa,
Alıştırsañ tsifrlarga,
Menä bulır tamaşa!
Rebuslarnı niçek tözilär?
Bäynä-bäynä söyläp biräm
Niçek rebus tözergä?
Monıñ öçen aldan kiräk
Beraz uylap yörergä.
Baş miyendä fiker tugaç,
Maksatka baru ansat:
Niyäteñä kereşäseñ,
«T» härefennän başlap.
Şunıñ yanına östiseñ
Ber kıska süz, äytik, «AT».
«ŞAT» süzen terkäp kuyasıñ,
Bu süz üze tabışmak.
Monda şundıy sorau tua:
Kem şat? Bilgele, şat at!
Solıñnı gına cällämä,
Tuygançı anı AŞAT.
Dävam itep bulmıy diyep,
Kalmaska kiräk kauşap. -
Atnıñ hucasın iskä al,
Anıñ iseme - RAŞAT.
Bu süzlärne bergä kuşıp,
Utız meñgä tiñ yasap,
Yazıp kuyasıñ rebusnı:
T
A T
+ Ş A T
A Ş A T
R A Ş A T
3 0 0 0 0.
Şunnan añlatıp kitäseñ
Töp şartın rebuslarnıñ -
Ezläp tabarga kiräk dip
Här härefneñ üz sanın.
... Solısın at aşıy torsın,
İhahay-mihahaylap.
Şul arada rebusıña
Üzeñ dä ezlä cavap.
Konstruktor karga
Kara taktada
Räsem yasalgan:
Çaba ak karga
Asma basmadan.
Çaba aşıgıp
Ozın basmadan,
Kanat astına
Däftär kıstırgan.
...Karale, kara!
Mondıy yazma bar
Däftär tışında:
«ÇABA ´ AK = KARGA».
Çaba ak karga,
Yze uylana:
- Kiräk yazmaga
Sannar kuyarga.
«KARGA» süzendä
Yatkan sanda bolt
Yasarga tiyeş
Bügen ük zavod.
Nıgıtır idek
Asma basmanı,
Şul boltlar belän
Borgıçlap anı...
...Yä, kürsät, enem,
Sin dä tırışlık,
Tabıp bir äle
Tapkırçıgışnı.
Bas, kızım Äpipä!
(Takmak-tabışmak)
Bas, kızım Äpipä,
Sin basmasañ, min basam.
Äpipäneñ tabışmagın
Çişep kara, içmasam.
Bas, kızım Äpipä,
Rebuslarga ni citä!
Matematik künegülär
Neyronnarnı biyetä.
«BAS + KIZIM = ÄPİPÄ»
Dip yazılgan rebusta.
Häreflärneñ artlarına
Tsifrlar kerep poskan.
Bas, kızım Äpipä,
Sanak töymälärenä.
Tabışmakka cavabıñnan
Ziräklegeñ kürenä.
Kırık karak äkiyäte
Kırık karak äkiyäten
Kaysıgız ukımagan,
Televizordan kaysıgız
Multigın karamagan!
Häzinälär çittä torsın,
Yal itsen kırık karak,
Tabışmagım äkiyättän
Tagın da kızıklırak.
Cavabın taba almassıñ
«Sim-Sim, açıl!» dip kenä,
Çönki yaña kod kuyılgan
Mäğarä işegenä.
«KIRIK + KARAK = ÄKİYÄTE»
Tigezlegendä yata
Här härefkä turı kilgän
Tsifrlar yaña kodta.
Tabışmaknı äzerlädem
Barı tik siña atap,
Belem dönyasına iltkän
Kapkanıñ açkıçın tap.
Mäğarädäge cäühärlär
Tiñ bulsa ide ägär
Baş eşlätep, hezmät tügep
Yaulangan häzinägä!!!
Çäükä kungan tübägä
Çäükä kungan tübägä,
Kalayına çügäläp.
Utırmas ide çügäläp -
Dönyaları tügäräk.
Çäükä kungan tübägä,
Küz töşergän tübängä.
Asfaltka yazıp kuyılgan:
«ÇÄÜKÄ + KUNGAN = TÜBÄGÄ».
Tekä bezneñ çäükä dä -
Şaltıratkan Mäskäügä
Käräzle telefonınnan
İkençe ber çäükägä.
- Menä şundıy yazmada
Kiräk, - di, - tsifrlarga
Häreflärne maç kiterep,
Tigezlekne raslarga...
Tegese bu çäükägä
Cibärgän räsmi käğaz.
Ul käğazneñ eçtälegen
Äytä almıym, kürmägäç.
Çäükädän beleşegez,
Yä üzegez çişegez -
Äytegez, nindi sannarga
«TÜBÄGÄ» süze tigez?
Maymıl yarata banan
Maymıl yarata banan.
Min dä kim tügel annan,
Min dä yaratam banan.
Hiç tä söylämim yalgan -
Yaratmas idem banan,
Tämleräk ul sugannan.
Äye! Söylämim yalgan,
Maymıl tezgän banannan:
«MAYMIL - YaRATA = BANAN».
Ukımışlı ul bulgan -
Häreflär tsifrlardan
Torganın äytkän aldan.
...İñ şäben rebuslardan
Çişep kara, yuraman.
Cavap tapsañ, berzaman,
Bälki, birermen sugan.
Yuk! Sugan tügel - banan!..
Banan tügel - baraban!!!
Altı şırpı kolaktan...
Altı şırpı kolaktan...
Yalgıştım, tfü, şaytan!
Altı şırpı al kaptan -
Telmä dä, sındırma da,
Tigez yaklı dürt öçpoçmak
Şulardan yasap kara.
Öçpoçmaknıñ kolagı...
Tfü, yalgıştım tagı!
Öçpoçmaknıñ här yagı
Ber şırpı buyı bulsın.
Başvatkıçnı çişkäç, seren
Kolagıma äyt, dustım!
HİSMÄTNEÑ HİKMÄTLÄRE
(Logik tabışmaklar)
Hismätkä ni bulgan?
İke nul ber-ber artlı
Vıcıldap alga çaptı,
Baganaga bärelde.
Baganaga bärelde dä,
Siksängä äverelde.
Añlatıgızçı, nişläp
Ykerep yılıy Hismät?!
Et tügel lä bu!
Hismät belän eşläde,
Hiç kulınnan töşmäde,
Kimerde dä teşläde,
Ytken bulgaç teşläre,
Şıgırdadı, şıñşıdı,
Berazdan tuktap tındı...
Närsä belän, äyt şunı,
Kisälär soñ utınnı?
Tälinkädä... bagana
Tälinkädä bagana,
Baganada ut yana!
Hismät öf itep örde,
Bagananı sünderde...
Äyt nidän yasalganın
Yzäge bagananıñ!
Kır östendä korıç şar
Ak kardan tügel ak kır,
Ak kırnıñ öste takır.
Hismät bik tä tırışa,
Tägärätä korıç şar
Şul takır kır östennän,
Kanäğat üz eşennän.
Şar artınnan ez kala...
...Şulay närsä yasala?
Çatan pirat
Ällä inde timer kazık,
Ällä çatan ataman,
Ällä pirat ber ayaklı
Basıp tora taktada.
Hismät çükeç belän bärä
Anıñ eşläpäsenä,
Sukkan sayın çatan pirat
Haman tiränräk señä...
Nindi eş başkara Hismät,
Närsä ikän ul pirat? -
Äytep bir äle şularnı,
Ägär bulsañ sin ir-at!
Yırtık yurgan
Ak yurganda ike takta,
Här ayak här taktada.
Hismät, ike tayak bolgap,
Yurgannı yırtıp çaba.
Yamauçı yamıy yurgannı,
Yaña tukıma östäp...
Şuşı çorda agaçdarda
Yafraklar nindi töstä?
Yäşel bükän
İptäşe büläk itkän
Hismätkä yäşel bükän.
Yäşel bükän keçkenä,
Sırtında çäneçkelär.
Su sipsäñ bükän üsä,
Su sipmäsäñ dä tüzä.
Uylama bu kerpe dip,
Kerpe yäşel bulmıy bit.
Alay da yäşel bükän
Nindi göl bulır ikän?
Karbız kırı
İke törkem malaylar
Kırda uñış cıyalar.
Çabışa alar tız-bız,
Tägärätälär karbız.
Hismät kenä yögermi,
Kapka aldında yöri...
Kün karbıznı yätmägä
Nigä Hismät kertmägän?
Ädäbiyät çıganakları
1. Nurullin R. Öç büre häm öç sarık: Şiğri başvatkıçlar / Rinat Nurullin. - Kazan: Tatar. kit. näşr., 2004. - 79 b.
2. Nurullin R.G. Alpinist ürmäküçlär: şiğri başvatkıçlar / Rinat Nurullin. - Kazan: Tatar. kit. näşr., 2008. - 88 b.
GOMER
(şiğırlär)
Gomer
(Şiğırlär)
Eçtälek
1. Gomer
2. Yaralı kayın
3. Adaşu
4. Soñgı sulış
5. Kaynar nokta
6. Aga sular
7. Bar da ütä...
Gomer
Ber çatkıdan
Tuar yalkın,
Dörläp yanır
Korı utın.
Ytär vakıt –
Ul da sünär,
Kümer kalır
Pıskıp sürän.
Ävereler
Kümer kölgä
Häm çäçeler,
Oçar cilgä.
Şul çatkıday
Bezneñ bähet,
Şul yalkınday
Bezneñ gomer –
Ğaläm öçen
Mizgel genä.
(1997)
Yaralı kayın
Ak kayınnıñ kayrısınnan
Yäş akmıy – tügelä kan...
Kem räncetkän soñ kayınnı,
Kem anı yaralagan?!
Kayın suı – tatlı, diyep
Eçteñ sin kayın kanı.
Yz yarıñnan artık kürep
Yarattıñ sin başkanı.
Ak kayınga karasam, nik
Sızlana başlıy küñel? –
Yöräkkä bit yara sala
Hıyanät, balta tügel!..
(1997)
Adaşu
Yullar bara
Här tarafka:
Uñga – sulga,
Alga – artka,
Öskä – aska.
Şul yullardan,
Yazmış sınap,
Min yögeräm,
Läkin haman
Ber urında
Toram sıman –
Här tarafta:
Uñda – sulda,
Alda – artta,
Östä – asta
Kuyı toman...
Şul tomannıñ
Koçagında
Ömet cuyam –
Tuktap kalıp
Kayçagında
Uylam kuyam:
Bälki zaman
Min tugannan
Soñga kalgan,
Yäki üzem
Zamanınnan
İrtä tugan?
(1997)
Soñgı sulış
Ul yıgıldı...
Tayıp kitte tayak,
Ayaklılar törtep yıktılar...
Ozak yattı
Astan öskä karap,
Küzlärennän yäşlär aktılar.
Ul yıgıldı,
Kahär töşkän yazmış
Kızganmadı, cirgä teräde.
Mesken zägıyf
Ömetlände aznı –
Sürelmäde yäşäü teläge.
Ul yıgıldı
Tayanıçsız kalıp,
Yärdäm kulın berkem suzmadı.
Halık uzdı,
Eremäde salkın
Yöräklärdä bulgan bozlavık.
Beräü tuktap
Hättä annan kölde,
Yalvaruga kolak salmadı...
Soñgı sulış
Soñgı süzne bülde:
– Bu dönyada keş-ş-şe kalmadı...
...A – H – I – R – Z – A – M – A – N...
(1993)
Kaynar nokta
Oça kurgaş – ezli mişen,
Anıñ maksatı – yöräk...
Ä yöräkkä pulya tügel,
Mähäbbät ugı kiräk!
Utatkıçlar ut börkilär,
Ädämnär yana köyräp...
Ä keşegä ülem tügel,
Tormış yalkını kiräk!
Kayta oçkıç tugan yakka
Tutıya sandık töyäp...
Ä anaga tabut tügel,
İsän balası kiräk!
(1997)
Aga sular
Yänä çıñlap
Yazgı sular
Ömetlärne
Uyattılar:
– Nazlıñ belän
Oçraşular
Alda äle,
Alda äle!..
Yafraklarnı
Cilferdätep
Cäyge cillär
Miña äytte:
– Sineñ täüge
Mähäbbäteñ
Alda äle,
Alda äle!..
Tamçıları
Belän yazdı
Täräzämä
Közge yañgır:
“Sin soñardıñ!..
Sagışlarıñ
Alda äle,
Alda äle...”
* * *
Yullarıma
Karlar öyep:
“Alda yaña
Yazlar!” – diyep,
“Alda yaña
Yarlar!” – diyep,
Aldama äle,
Aldama äle...
...Kış-ş-şkı buran...
(1996)
Bar da ütä...
Bar da ütä...
Ütä sagış,
Avırtular basıla.
Vakıt - däva,
Vakıt - daru
Citmeş şifasın kıla.
Bar da ütä...
Nik ütmäsen? -
Akmıy kiregä vakıt.
Kitkän cirgä
Kaytıp bula,
Ütkängä bulmıy kaytıp.
Bar da ütä...
Uza gomer,
Tormış alga urgıla.
Küzläreñne
Açtıñ, yomdıñ:
Şul mizgel - gomer bula.
Bar da ütä
Ezsez, diyep
Borçılma äle alay.
Ütkän yulıñ,
Äytkän süzeñ,
Ütägän eşeñ kala.
(2004)
Ädäbiyät çıganakları
1. “Vatanım Tatarstan” gazetası, № 258 (23018), 26 dekabr, 1997 yıl, 1 nçe bittä.
2. “Vatanım Tatarstan” gazetası, № 196 (23216), 19 sentyabr, 1998 yıl, 3 nçe bittä.
3. “Vatanım Tatarstan” gazetası, № 253-254 (23273-23274), 11 dekabr, 1998 yıl, 1 nçe bittä.
4. “Mäğrifät” gazetası, № 44 (356), 31 oktyabr, 1998 yıl, 8 nçe bittä.
5. “Mäğrifät” gazetası, № 50 (104), 11 dekabr, 1993 yıl, 5 nçe bittä.
6. “Kazan utları” curnalı, № 1 (927), 2000 yıl, 187 nçe bittä.
VAKIT İNDE
(şiğırlär)
Eçtälek
1. Vakıt inde
2. Alga!!!
3. Uylap tabuçılar marşı
4. Şäfkat tutaşına
5. «Yaña ğasır» radiosı
6. Partadaşıma
Vakıt inde
Uyan, tatar,
Kollık uyın tügel.
Timer kızgan –
Suzma ozak, suk !
Vakıt uzsa
Yänä basıp-bögep,
Mäñge irek
Aluıbız yuk.
Uyan, tatar,
Mohiteñä küz sal ...
İleñ matur,
Läkin talangan.
Moñlı teleñ
Yartı onıtılgan,
Häsrätlärdän
Yözeñ karalgan.
Uyan, tatar,
Yokımsırap yörmä.
Töneñ uzdı
Ofık yaktıra.
Betsen kollık
Häm işelsen törmä:
İzge yulga
Azan çakıra ...
(1993)
Alga!!!
Alga
taba
atla,
yeget!
Kıyın
ikän –
özmä
ömet:
Avır
çorlar
ütep
kitär,
Alda
sine
ciñü
kötär!!!
(2001)
Uylap tabuçılar marşı
Uylap tabuçınıñ
Kıyu täqdimnäre
Aşıktıra vakıt agışın.
Eçkersez hezmäte,
Tarihnı üzgärtep,
Häl itä halıklar yazmışın.
Uylap tabuçınıñ
Küñele bireşmäs
Töşenkelekkä berkayçan da:
Eşläter ul başın,
Cayga salır barsın,
Başkalar yugalıp kalganda.
Tägärmäçtän başlap
Oçkıçlarga qadär
Uylap tapkan uylap tabuçı.
Könküreşkä kergän
Härtörle äyberdän
Börkelä anıñ can cılısı.
Gacäplänerlek şul
Uylap tabuçınıñ
Sälätenä, akıl köçenä:
Kanatlangan adäm
Kosmik korab belän
Ğaläm kiñlegenä küçenä.
Uylap tabuçınıñ
İcat cimeşläre
Zur açışlar belän tugandaş –
İlebez kuätle,
Kiläçäk ömetle
Uylap tabuçılar bulganda.
(2007)
Şäfkat tutaşına
Gradusniklar çıdıy almas –
Küñelemne ut aşıy.
Patsiyentıñ bulır idem,
Äy sin, şäfkat tutaşı.
Minem kebek avıruga
Hiç tä şeltä äytmässeñ.
Ber karusız eçär idem
Mähäbbät tönätmäsen.
Söyü hise siña yoksa,
Kiresençä, tabibäm,
Dävalar idem canıñnı
İñ nazlı süzlär belän.
(2008)
«Yaña ğasır» radiosı
Häyerle kön, häyerle kiç,
Häyerle bulsın irtä!
«Yaña ğasır» radiosı
Efirda bezne kötä.
Yañalıklar belim disäñ,
Yaratsañ tatar cırın,
«Yaña ğasır» radiosı
Canıñda alsın urın.
«Yaña ğasır» radiosı –
Ul güyä çişmä tele,
Yakınnarıña citkerer
İñ cılı hisläreñne.
Sin dä tıñla, min dä tıñlıym,
Barça halık tıñlasın:
«Yaña ğasır» radiosı
Yañgırasın, tınmasın!
(2010)
Partadaşıma
Partadaşım, sin beläseñ
Serläremneñ törlesen.
Küp serläremne belsäñ dä,
Bar äle tagın berse.
Yörägem siña tartıla,
Sineñ turında uyım:
«Min sine bik yaratam!» – dip,
Däftärgä yazıp kuydım.
Däftäreñne açsañ ägär,
Şul süzlärne ukırsıñ,
Küñelemne yaktırtuçı
Koyaşkayım bulırsıñ.
Yañgıramasın kıñgırau,
Däres tämamlanmasın,
Mizgelgä dä sine minnän
Tänäfes ayırmasın.
(2010)
CİR İRE, YaHUD TAKIRBAŞ
(şiğırlär)
Salgan başka nilär kilmäs,
Nilär kürenmäs küzgä!
“Kaynar çäylär” eçärgäme,
Karagız üzegezgä!
Äye! Duslar belän beraz
Gäpläşep utırdık bez.
Äye! Çäye... “kaynar” buldı,
Suınganın eçmibez!
...Tönge Kazan. Kaytıp baram,
Berkemgä dä süz katmıym.
Kızık öçen, digän bulıp,
Kıyık-mıyık titaklıym.
Şähär uyana başladı,
Suzdı tañ nurın irtä.
Kinät töşte yanıma uk
Oça torgan tälinkä.
Tälinkä kırıyındagı
Lyuk açıldı kayırılıp.
Uylap kuydım: “Yä, hodayım!
Kaldır bäladän yolıp!..”
Açılgan lyuk avızınnan
Yaktılık bärde küzgä,
Sihrilegen tasvirlarga
Taba almassıñ süzlär!
Çıktı ike gumanoid
Lyuk eçendäge uttan,
Kıçkıralar: “Äy, kürkäm zat!
Tuktaçı ber minutka!..”
Torataş katıp kaldım min,
Bolar bire kildelär:
– Sine küptän ezläp yördek,
Sin bezgä kiräk! – dilär...
...Kiräk bulsañ sin kemgäder,
Kalasıñmı koyılıp!
“Ähä! Eşem möşkel tügel!” –
Kerde eçkä kıyulık:
– Yä, yegetlär! Ni yomış bar?
Kildegez kaysı cirdän?
Tälinkägez vatıldımı?
Moment tözätep biräm!..
Arasınnan kalkuragı,
Sizäm, komandirları,
Kalın tavış belän däşte,
Çöyep kulın yugarı:
– Gozerebezne ütäçe,
Töşmäçe inde karu!
Näselebez korıp bara,
Kannı yañartu zarur...
Kurkuga kabat sabıştım,
Kırau suktı canımnı:
– Min bit sezgä donor tügel,
Birmim buşlay kanımnı!
– Añlamadıñ, tınıçlançı!
Bez bit vampirlar tügel,
Başkisärlärdäy tönnären
Kılanmıybız, kan tügep.
Kildek Zöhrä yoldızınnan,
Tälinkäbez dä tözek.
Niçek itep töşenderim
Üteneçne kırt özep?!
– Äyt turısın, borgalanma!
Tatar añgıra tügel!
Ukıma sin mullalarday
Miña näsıyhät-üget!
– Kıskası, bezneñ kızlarga
Kiräk näsel ir-atı!
Zöhrä yoldızı şurası
Sine mahsus sorattı.
Avıl sayın söyärkäñ bar,
Buldırasıñ sin, dimäk!
Hatınıñ da hiç zarlanmıy,
Bezgä şundıylar kiräk...
Biştäreñä kaşık, krucka,
Öç könlek rizık tutır.
Trusı, mayka cıynaula da,
Äydä, korabka utır!
– Yuk! Bulmıy, äfändelärem!
Başka keşe tabıgız.
Gomer kiçkän Änisämne
Niçek kaldırıym yalgız?!
– Änisäñne rizalattık,
Aldık Mäskäüdä fatir.
Üze äytte: “Fatir bulsa,
Kiräkmi miña, – di, – ir!”
Döreslekne citkeräbez,
Hak süzgä bik bürtenmä!
Kıskası, fani Cirdä sin
Kiräkmiseñ berkemgä!
– Änisä şulay eşläsä,
Täğaen üpkälämim:
Kemnär genä gomer çige
Tınıçlıgın telämi!..
– Söyärkäläreñä isä,
Birdek berär maşina.
Häzer alarnıñ irläre
Kön sayın alışına.
– Tabigıy eş, sörän salıp
Ğayeplämim alarnı:
Soñgı çorda Rossiyädä
Kimegän irlär sanı...
– Küpme genä bil böksäñ dä,
Näçälnik bulalmadıñ.
Gomer buyı tırışsañ da,
Hiçber artmadı malıñ.
– Ä min üzem omtılmadım
Berär türä bulırga:
Nigä kiräk artıñ belän
Känäfi tuzdırırga?!
Mal-mölkät artınnan hiç tä,
Akıl cuyıp, kumadım –
Artıgı kiräkmi miña,
Citkerämen bulganın!
– Algan äcätne duslarıñ
Bişär yıllap birmilär,
Tugannarıñ kötä miras:
“Kayçan ülär bu!” – dilär...
– Yuk, yuhalar! Nişliseñ bit,
Tormış şulay korılgan.
Üzem dä färeştä tügel,
Üpkäm yuk duslarıma.
Ägär cayları tabılsa,
Birerlär burıçların:
Akça belän bäyälänmi
Zakadıçnıy duslarıñ!
Tugannarımnı kimsetmä,
Ütmäs alarga teşeñ!
Şatlanırga kiräk, kalsa
Miras alırlık keşeñ...
– Tabiğat tä Ciregezne
Niçek kenä sınamıy,
Cibärde iç yapunnarga
Cimerttergeç tsunami.
Saklamıysız Ciregezne,
Tarkalıp bara isä.
Içkın tizräk Ciregezdän,
İsän kalasıñ kilsä.
– Cirebezne yañartırga
Törle ısul tabarbız:
Çistartırbız, cilläterbez,
Kiräk bulsa – yamarbız...
– Mondıylarnı kürgänem yuk!
Nu, berkatlı sin, malay!
Aşamıy tüzärseñ öç kön,
Äydä, korabka, şagay!
Öç kön uzarga ölgermäs,
Kaytarırbız cännätkä.
Zöhrä yoldız ullarına
Bulırsıñ ürnäk ätkäy!
Kultık astınnan kaptırıp,
Içkınırga birmilär.
Ayak teräp yalvaram min:
– Kotkarıgız, cirlelär!!!
Ordı tılsımlı tayagın
Berse takır başıma –
Küzdän oçkınnar çäçelde
Trotuarnıñ taşına.
Aynıp kittem... Tañ atkan iç...
Küräm... Tora karşımda,
Gärçä tälinkä dä tügel,
Gadi ciñel maşina.
Tugan yaktan çit cirlärdä
Gomer ütä yazmasın:
Maşinanıñ işegendä –
“POLİTsİYÄ” yazması...
Salgan başka nilär kilmäs,
Nilär kürenmäs küzgä!
“Kaynar çäylär” eçärgäme,
Karagız üzegezgä!
BOGAULANGAN HÄYKÄL
(şiğırlär)
Bogaulangan häykäl
Kanga kümep, Yavız İvan
Kalabıznı basıp algan,
Kazan tulı çirkäü salgan –
Barmak citmi sanarga.
Şähärneñ tik ak yözendä
Bakıy Kreml üzägendä
Kaldı kalkıp üze genä
Asıltaşı – manara.
Çirkäü itep salır öçen
Niçä kaber taşı küçte,
Niçä tatar tükte köçen,
Yterelde cäzalap!
Kol buldık bez şunnan birle,
İlebez – totkınlık ile :
Hökem yörtä bezneñ östän
İke başlı yabalak ...
Häykäl bulıp tora Musa,
Bogau anı buıp kıskan,
Çäneçkele bogau kısan –
Tatar ilen kamagan.
Kotılırga yuk çarası,
Çigenergä yuk çaması.
Söyembikä manarası
Berdänber teräk aña.
Nik soñ Cälil yalgız ikän,
Nigä halkı taşlap kitkän?..
Nişläp anı yätim itkän? –
Sıymıy başka soraular!..
Ällä halkıñ yañabaştaş
Satlıkcan, dip ata taşlar?..
Gamsez bulsa vatandaşlar,
Azatlıknı kem yaular?!
... Cälil, guya, kanatlangan –
Yıllar aşa atlıy alga.
Çirkäü çañı çıñlıy haman,
Dañ-doñ itep suga çañ.
Ozakka sin tüzärseñme,
Bogaularnı özärseñme,
Doşmannarnı ciñärseñme,
Ägär yalgızıñ bulsañ?..
Ciñä alır ide Musa,
Ägär yanda duslar bulsa ...
Çittä yatıp kalgan duslar
Bälki berçak kaytırlar ...
Yärdäm kötep kiçen-irtän
Çolganışta tora ikäü :
Musa Cälil, Söyembikä ...
Kayda soñ sez, batırlar ?!
Berençelär kütärelde,
Läkin çıbıkka bärelde ...
Timerçıbıgı tärele –
Täre sanı bihisap.
Özeler ul timerçıbık,
Mäydannarda – algı sızık!
Romaşkalar yänä kızıl,
Yözlärendä kanlı tap...
Ägär yärdäm kötep arsa,
Çıdamasa ägär Musa,
Manarabız ägär ausa,
Bez nişlärbez, tatarlar?!
(1993)
Kanlı töyençek
Ällä kızık öçen,
Ällä mänsezlektän,
Aç etlärne yabıp aranga,
Kimerelgän söyäk taşladılar:
«Sıylanıgız, – diyep, – sarbaylar!»
Etlär, ırıldaşıp,
Därräü taşlandılar
Söyäk töşep batkan tuzanga,
Teş-tırnaklar cigep, kotırınıp,
Büleştelär tabış üzara.
Böterelde öyer,
Yonnar oçtı,
Yaralardan cirgä aktı kan.
Ä keşelär, kırgıy läzzät tabıp,
Küzättelär hälne yıraktan.
...Taralıştı öyer,
Yuan buldog
Östen çıktı kanlı bäygedä.
Elek köçek bulgan ber töyençek
Yatıp kaldı täüge cäyendä...
(2012)
HALKIMA
(şiğırlär)
(Mäktäplärdä tugan tel däreslären kimetügä karata)
İ halkım! Äle isän sin,
Balalarıñ äle bar –
Sineñ goref-ğadäteñne
Varislarıñ saklıylar.
Nigäder irek daulıysıñ...
Dimäk, sin azat tügel:
Haman da, dimäk, yäşiseñ
Kemnärgäder tez çügep.
Kemnärder ruhi yulıñda
Büränä bulıp yata,
Kemnärder omtıla yänä
Kiyertergä çabata.
Kemnärder teleñne kisep
Däşmäs itmäkçe bula,
Kemder sinnän mankort yasıy
Ziheneñne agulap.
Tüzä alsañ, sabır bul sin,
Çönki sin bik tüzemle!
Karañgıda, tañ atkançı
Yugaltma tik üzeñne...
(2012)
Bakır balık äkiyäte
Borıngı zamanda tügel,
İke distä yıl elek,
Mondıy hällär bulgan ikän,
Kolagıña kuy elep!..
Atka atlangan ber keşe
Kazansu yarı buylap
Yörgän ikän, häväslänep
Däülät uyların uylap.
Davıllar bezdä yış bula,
Kinät köçle cil çıkkan,
Kazansuga hıyalıynıñ
Eşläpäsen oçırtkan.
Hucalarça eşkä karap,
Atınnan töşkän caydak,
Su östennän eşläpäsen
Kulına algan caylap.
Ni äkämät! Eşläpädä
Närsäder tıpırçına...
Tıpırçıngan şul nämärsä
Vak balık bulıp çıga.
“Eh, balık! Altın bulmadıñ,
Hätta kömeş tä tügel!” –
Şulay dip caydak uyladı,
Eşläpädän su tügep.
“Kibär äle başta,” – diyep,
Eşläpäsen ul sıktı.
“Bu balıktan fayda yuk!” – dip,
Anı suga yurgıttı.
Suga çupıltap töşügä,
Şul balık telgä kilde,
Näq bezneñçä, “saf tatarça”
Süzläre işetelde:
– Äy, bugor! Tanımadıñmı?
Min Bakır balık bulam,
Zagadıvay telägeñne,
Ütim vsyo napopolam!
– Ä niçä teläk telim soñ?
Äytçe, balık balası!
Sora kübräk! Kem äytmeşli:
“Küpme yota alasıñ!..”
Eşne närsädä ikänen
Tiz sizde bezneñ bahır,
Tezep kitte: “Tatarstannı
Bäysez däülät it, Bakır!
Däülät tele bulsın ikäü,
Tatar tele kalıksın!
Eş hakı Mäskäüdägeçä
Bulsın eşçe halıknıñ...”
Yıllar uzdı... Tege keşe
Kartaydı, buldı babay.
Kazansu yarına çıgıp,
Balıknı sügä bolay:
– Nigä süzeñdä tormadıñ?
Nigä tupas aldadıñ?
Tatarstan bit bäysezlekne
Tulısınça almadı.
Tatar tele däülät tele
Däräcäsenä menmi,
Hezmät halkınıñ eş hakı,
Uçka salsañ, kürenmi.
Peçimu sin ütämädeñ
Min äytkän telägemne?
Nigä teläklär telätep,
Azapladıñ soñ mine?!
Bakır balık “krutoy” inde,
Kem kilgänen abaylap,
Näq bezneñçä, “saf tatarça”
Cavap birä babayga:
– Ällä sin däülät eşlären
Belmiseñme, Takırbaş?
Yartısın ütim, dimädem,
Ütim, didem, yartılaş!
(2012)
KIZIM-YaDKAREM
(şiğırlär)
Balaçagım – ak aşyaulık
Balaçagım – ak aşyaulık,
Urtasında – avılım.
Avıl buylap ineş cebe
Aga, cäygä tagılıp.
Balaçagım – däü tälinkä,
Kırıyı – ofık çige.
Turgay sayrıy zäñgär küktä,
Moñnardan bizäk çigep.
Balaçagım – miç kölendä
Peşkän arış ikmäge.
Çellä könne häterlätä
İkmäkneñ huş isläre.
... Ä bez – ıştansız kaşıklar,
Töslärebez – koyaştan.
Kaşıklarga, su kergändä,
Nigä kiräk ul ıştan?!
Balaçagımnıñ tönnäre
Yoldızlar belän tulı.
Şul yoldızlar cemeldilär
Serle moğciza bulıp.
Su koyınıp, äbäk uynap,
Arış ipiyen aşap,
Balaçaknıñ tabınında
Bulgan idek bez patşa...
(2012)
Kızım-yädqarem
(Romans)
Yakınlaşam gomer közlärenä,
Kışka taba könnär agıla.
Karaş taşlıym şayan küzläreñä,
Balaçagım anda çagıla.
Äniyemneñ yomşak, nazlı kulın
Häterlätä sineñ kullarıñ,
Änkäyemne iskä töşeräm dä,
Ütkännärdä yörim tulganıp.
“Ätiyem!” – dip, iñgä kagılasıñ,
Ätkäyemne iskä alamın...
Yazmış cebe közgä çıkkanda da,
Haman sabıy bulıp kalamın.
Tik sin şulay ihlas yılmayasıñ –
Akmas kileş kibä yäşlärem.
Äle yarıy moñsu bulgan çakta,
Bar yanımda, kızım-yädqarem!
(2012)
Universiada – 2013
Sabantuy tügel Kazanda,
Kazanda – sport bäyräme:
Yegetlärne häm kızlarnı
Sport Kazanga äydäde.
Universiada görli
Tatarstan kalasında,
Olimpiyä utı dörläp
Küñeldä yana sıman.
Sport bäygelärendä yäşlär
Uzara köç sınaşa,
Olimpiyä geroyları
Açıklana yarışta.
Universiada görli
Tatarstan kalasında,
Olimpiyä utı dörläp
Küñeldä yana sıman.
Stadionnarda cilferdi
Törle il bayrakları.
Kaysı bayrak sport buyınça
Kütäreler yugarı?!
Universiada görli
Tatarstan kalasında,
Olimpiyä utı dörläp
Küñeldä yana sıman.
(2012)
KANLI GASIR
(poema)
1930. Zäynäp abıstay
Küzläreñ – küllär...
Yarların biläp
Koya şularga
Sagış çişmäse:
Häsrätle könnär
Kilde kinättän,
Utlı kümerdäy
Cannı öşetep.
Kışkı ber könne
Kaygı tötenen
Bärde işektän
Sası tämäke:
Härbilär äydäp,
Kerde kün gäüdä –
Kayış kobura,
Tele körmäkle.
Kilep kereşkä
Dorfa endäşte:
– Cıyın sörgengä,
Äy mulla babay!
Häterliseñder,
Lıgırdadıñ sin:
“Yalkau bula ul
Yarlı-yabagay!”
Cirne eşkärtsen
Kulaklar änä,
Cirem yuk ide –
Buldım kötüçe.
Irvalyusiyä
Bezgä yul açtı,
Yuksıllar bügen
Häkim itüçe...”
Bu yavız zatnı
İsem buyınça
Yörtmilär ide
Elek-elektän,
Tucurkası kün
Bulganga kürä,
Barı kuşamat
Taktılar “Kün tän”.
* * *
Kün tän kotırdı:
“Sin, – di, – kontıra!
Öndädeñ bügen
Kalhuzga karşı.
Säüit vlaçınıñ
Härber çarasın
Mıskıl itteñ sin,
Äfyun[1] kapçıgı!”
...Comga kön irtän
Väğaz söyläüdän
Häzrät, küräseñ,
Kötmägän kaza:
Avıl halkına
İminlek teläp
Baskan ide ul
Kiçke namazga.
“Sin, enem, kızma! –
Sabır däşte ul. –
Östeñä gönah
Alırga sagay.
Barın da belä
Barı tik Allah,
Dönyaga häkim
Barı tik Hoday!
Keşe kol tügel
Başka keşegä,
Bu hakıykatne
Onıta kürmä!..”
Cikerde Kün tän:
“Däşmä, ısbulıç!
Sine sagınıp
Tora iç törmä!”
Tentü başlandı,
Oçtı idängä
Kara savıtı,
İzge kitaplar.
Yılıy poçmakta
Näni balakay,
Kurkıngan yözen
Uç belän kaplap...
Halık hak äytkän:
“Yavız niyättän
Saklanıp bulmıy
Yozaklar elep!”
Kem “yavit itkän”? –
Digän ber sorau
Cannı gazaplıy,
Bäğırne telep...
Väli mullanı
Kulga aldılar,
Yottı häzrätne
Plätän törmäse.
Zäynäp abıstay
Biş bala belän
Kaldı uramda
Yortsız, mölkätsez.
Kaldı çarasız,
Kaldı yaklausız,
Rizıksız kaldı:
Stalin färmanın,
İmeş, ütim, dip
Çütri Latıybı
Seberep aldı
Soñgı yarmanı.
Tabıla ikän
Öç yöz keşegä
Berär ahmagı,
İke yavızı, –
Manara oçın
Kistelär irtän,
Tındı avılda
Azan avazı.
Zäynäp abıstay
Biş narasıyın
İyärtep uzdı
Avıl arkılı.
Alarnı kürep,
Hätta ir-atlar
Küz yäşen sörtte,
Çitkä borılıp.
...Küzläreñ – küllär...
Yarların biläp
Koya şularga
Sagış çişmäse:
Kilde kinättän
Häsrätle könnär,
Utlı kümerdäy
Cannı öşetep.
1930. Märfuga äbi
Avıl çitendä
Yalgız yäşäüçe
Märfuga äbi
Çıgıp karşıga
Mesken hatınnan
Kütärep aldı
Biläüdä yatkan
Töpçek balasın.
Äbi ügetli:
– Tüz, Zäynäp kızım!
Avıldaşlarga
Üpkä totma sin.
Tınıçlan beraz,
Üteneçem bar –
Kartımnıñ “yılı”,
Ukıp çık yäsin.
– Märfuga äbi!
Välimöhämmät
Kulga alındı,
Işıksız kaldım.
“Din kozgınınıñ”
Hatının añlap,
Kurıkmıyça sin
Niçek süz kattıñ?
– İ kızım Zäynäp! –
Dip äytte köyläp
Märfuga äbi, –
Suım eçelgän,
Yäşem yäşälgän,
Kurku yuk mindä –
Ülemne kötäm
Tınıçlık belän.
...Märfuga äbi
Çişte şul könne
İlgä salıngan
Hurlıknıñ bäyen –
Sıyındırdı ul
Kış urtasında,
Kün tän korbanı
“Mulla käntäyen”.
* * *
...Şuşı uk yılnı
Sulış yulına
İpi kisäge
Elägep yalgış,
Çütri Latıybı
Kinättän ülde...
Halık söylände:
“Töşkän, – dip, – kargış!”
Mulla bulmagaç,
Anı dogasız,
İske yurganga
Törep mäyeten,
Çokır töbenä
Üläksänedäy
Salıp, kümdelär
Ziratka iltep...
1931. Välimöhämmät häzrät
...Karlarnı yırtıp
Yaz kilep citte,
Bolınga tarttı
Çäçäk sörmäsen.
Kar sularıday,
Totkın agımı
Aktı, görlätep
Plätän törmäsen.
Väli häzrätne
Biş yıl sörgengä
“Öçlek” hakınnan
Hökem ittelär.
Eşelon belän
Yırak sebergä
Urman kisärgä
Alıp kittelär.
Bii baltalar,
Yılıy pıçkılar,
Äy avır ikän
Sörgenlek tuyı!
Monda kotlaular –
Barı sügenü,
Kıynau häm tukmau –
Şul tuynıñ sıyı.
Balta oçınnan
Oça yomıçka,
Avır uhıldap
Ava agaçlar.
Tamırsız kalgan
Agaçlar kebek
Ava totkınnar,
Ülälär açtan...
* * *
Tornalar çöye
Yara kük yözen...
Tugan yaklarga
Sälam iltegez!
Zäynäp, balalar
İsän-sau mikän?
Belep kilegez,
Kürep kilegez!
1933. Belomor-kanal
Bihisap sanlı
Mihnätlär töşä
Väli häzrätneñ
Hak öleşenä:
Konvoylı poyızd
Anı kiterä
Belomorkanal
Tözeleşenä.
...Sazlık yagınnan
Şıksız cil örä,
Barak östendä
Bayrak cilpenä.
Elengän plakat
“Kanalarmeets![2]
Kızu eşläsäñ,
Srogıñ tiz erer!”
Taçkada ärcä,
Ärcädä tufrak,
Taçka tägäri
Tar takta buylap.
Töyälgän kileş
Öskä menäseñ,
Ä aska taba
Töşäseñ “cırlap”.
Kemnär ülçägän,
Şul taçka belän
Niçä meñ çakrım
Ara ütelgän?!
Berkem dä belmi,
Niçä meñ tonna
Komlı häm taşlı
Balçık tügelgän?
Kuvalda belän
Taşnı yaruı
Bik avır ikän,
Özlekkän bulsañ...
Tamak töbenä
Tıgılgan töyer
Nikter yotılmıy,
Küñeleñ tulsa...
Beräü töyäde,
Beräü buşattı –
Kanal tulırlık
Küz yäşe aktı.
Meñlägän keşe
Ezsez yugaldı,
Meñlägän keşe
Kaberen taptı.
İke yöz utız
Çakrım kanalnıñ
İke yöz utız
Çakrım ziratı.
Nider töpçenä,
Nider ezlider
Baltıyk cilläre
Anı uratıp.
Taçka tägäre
Çinıy üz cırın,
Ä küñel isä
Dogalar köyli.
Şul dogalardan
Köç arta sıman:
“İsän äle min,
Allaga şöker!”
Kön dä Yagoda
Bitärläp tora
Kul astındagı
Citäkçelärne:
“Nigä köndälek
Vırabotka yuk?
Kızulatırga
Kiräk eşlärne!”
Yegerme ayda
Tözelep bette
Belomorkanal.
Kilde şul säğat:
Stalin katerda
Uzdı kanaldan,
Yılmaep kuydı –
Eştän kanäğat.
Halıknı kırgan
Şadra yulbaşçı
Yomşarıp kitte
Kıska ber däver:
“Monda eşlägän
Bar totkınnarnı
Azat itegez!” –
Dip birde ämer.
* * *
...Avıl çitendä
Beräü tuktadı,
Arık bukçasın
Töşerde cirgä.
Saf cil sıypadı
Anıñ sakalın,
Tezlände kart zat:
“Äl-hämdü lillääh...”
Tayak “at”larda
Çabıp yörüçe
Bala-çagalar
Kartnı tösmerläp,
Märfuga äbi
Yortına taba:
“Söyençe alıyk!” –
Dip yögerdelär.
“Zäynäp abıstay,
Zäynäp abıstay!
Välimöhämmät
Abzıy kayttı iç!
Bezgä söyençe
Kitergän öçen
Öläş küçtänäç,
Yagıp cibär miç!”
* * *
Öç yıl eçendä
Avıl üzgärgän,
Mäçet binasın
“Klub” dip yörtälär.
Kümäk saflarga
Balalar basıp
Baraban kaga,
Bırgı örälär.
1935. Sular aga
Näq elekkeçä
İneş suları
Hiç aşıkmıyça
Kayadır aga.
Sularnıñ canı
Yuktır, mögayın,
Ämma alar da
Sıyına yarga.
Sular vakıtnı
Ülçäp tordılar,
Märfuga äbi
Küçte bakıyga.
Ul vafat yılnı,
Şau-şu kuptarıp,
Traktorlar kayttı
Yazın avılga.
Traktorçı kızlar
Öçen dip kurslar
Oyıştırdılar
Şul uk könnärdä.
Mulla Välineñ
İñ ölkän kızı
Märyam ukıdı
Yaña hönärgä.
1938. Märyam cırı
Traktorımnıñ kör cırına
Min dä kuşılam,
Cırlıybız ilem turında
Bergäläp şulay:
“İ tugan yagım, sin yämle,
İrken kırlarıñ,
Bällür tamçılı çişmäñneñ
Tämle suları!”
Uyata irtän Koyaşnı
Motor tavışı:
Kem üsterer, bez yoklasak,
Boday-arışnı?
Saban törännäre nazlıy
Tufraknıñ çäçen:
Yäşel itärbez Cir şarın
Çäçülek çäçep!
Kük yözendä bizäk çigä
Turgay cäy buyı,
Sayrıy şatlanıp ul, dimäk,
Uñış mul bulır.
Yort tözer halkım, bulsa tuk,
Çıgarır köylär:
Bezneñ eştän möhimräk yuk
Dönyada hönär!
1937. Yagoda kamçısı
Dönya äylände
Kulasa kebek,
Kırıkka kırdı,
Törlände yözgä.
Utız cidençe
Yıl yulga çıktı,
Kanlı recimga
Korbannar ezläp.
Hälle hucalar
“Kulak”lar diyep
Çita yagına
Kuıp sörelde.
Ägär dä ber uç
Aşlık urlasañ,
Zindannan berük
Çıgasıñ tügel.
Avıldaşlardan
Tugız keşene
Çistayga iltep
Sudka tarttılar.
Karar ukıldı:
“Fetnäçel törkem...
Halık doşmanı...
Cäza – atarga!”.
Çistay küklären
Kamçılap tordı
Çart ta çort kilep
Mıltık tavışı.
Yöräkne tişte
Kurgaş börtege,
Tännär yılgıldı
Cirgä avışıp.
Abıy-enele
Galläm häm Fättah
Basıp torgannar
İde yänäşä:
“Huş inde, enem!..”
“Huş inde, abıy!..” –
Çişmädäy aktı
Küzlärdän yäşlär...
1940. Şomlı tınlık
“Soñgı vakıtta
Kün tän yomşardı,
Bik yuaş yöri, –
Diyep ındırda
Söylände halık. –
Moñar ni bulgan,
Agulı teşen
Kemnär sındırgan?”
Anı kiçkırın
Kemder tukmagan,
Kinder kapçıknı
Başına kaplap.
Sızlanıp çıktı
Kün tän tön buyı,
Ber kabırgası
Avırttı çatnap.
Üzenä üze
Ul mıgırdandı:
“Äle dä yarıy,
Kaldırdı isän!
Ätise üçen
Aladır minnän
Mulla malayı
Başkisär Häsän.”
Yuksa Häsännän
Yomşagraklar yuk,
Zäñgär külgä tiñ
Uyçan karaşı.
Bälki şul külneñ
Suın bolgatkan,
Kuptargan tufan
Küñel yarası...
* * *
Sovet ilendä
Üzgärde nider,
Kulga alular
Kisken kimede,
Nindider şomlı
Tınlık urnaştı.
Kırık berençe
Yıl alda ide.