LatinHärber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Şiğırlär - Gabderahim Utız İmyani
Süzlärneñ gomumi sanı 1716
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1083
37.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
52.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
58.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Märsiyäi Gabdennasıyr väläde Gabderähim*
Kiçälärne yite bülgän,
Mänem öçen uyağ torgan,
Keçelekdä söten birgän
Şäfikamdin cöda buldım1.
Namaz kuyma däyü sükkän,
Sabak kuyma däyü organ,
Uyın öçen kahär kıylgan
Miherbandin cöda buldım.
Näsıyhät süzläreñ aygan2,
Bäña yahşı doga kıylgan,
Näçä yöz meñ hätem kıylgan3
Şäfikamdin cöda buldım.
Täğamemni peşek kıylgan,
Libasemni4 tözek kıylgan,
Çerek camäm5 alıp yugan
Şäfikamdin6 cöda buldım.
Küzem nurı-balam, digän,
Mölayımlık bäña kıylgan,
Yaman eşdin mänğ itkän7
Miherbandin cöda buldım.
Kiçä-köndez gamem yiygän,
Küñel eçrä nurım digän,
Bäğäl eçrä8 dörrem9 digän
Galäfemdin10 cöda buldım.
Tärcemäse**:
Kiçälärne cide bülgän,
Yanımda gel uyau torgan,
Sabıy çakta söten birgän.
Şäfikamnän ayırıldım.
Namazım kalsa, ärlägän,
Sabagım kalsa, tirgägän,
Şayanlansam, kahärlägän
Miherlemnän11 ayırıldım.
Üget-kiñäş birep torgan,
Miña izge doga kılgan,
Öyrätep eşkä, boyırgan
Şäfikamnän ayırıldım.
Aşımnı peşerep torgan,
Kiyemnärem äzer kılgan,
Karalsa, kerlärem yugan
Şäfikamnän ayırıldım.
Küzem nurı-balam, digän,
Yaratıp yılmayıp-kölgän,
Yaman eştän tıyıp kilgän
Miherlemnän ayırıldım.
Minem öçen yanıp-köygän,
Küñelemneñ nurı digän,
Yöräk encem diyep söygän
Karauçımnan ayırıldım.
Kiñäş
Tärcemä
Tisä kiñäş şämennän nur keşegä,
Tulır nur küñleneñ barlık töşenä.
Yırak torsa kiñäşlär bakçasınnan,
Urın alır nadanlık Sährasınnan.
Ğıybrätlär yärdäm itmäs ul çak añar,
Ömet itsä dä yöz-meñ yahşı häbär.
Ukısañ da aña Täürat häm İncil,
Ukıp Qorän, şunı itsäñ dä dälil;
Päygambär süzlären torsañ kabatlap,
Aradan iñ kiräk süzlärne saylap;
Söyläp süzlärneñ iñ qıymmätlelären,
Öyrätsäñ dä ğadäten izgelärneñ, –
Kolak salmas sineñ yahşı süzeñä,
Sine hurlap, ğayep taşlar üzeñä;
Kotırgan et kebek teşlär ayagıñ,
Sugıym disäñ, aña citmäs tayagıñ.
Tabılır härçak anı yaklauçılar,
Tügeler süzeñ, güyä terek sular.
Kadreñ cuyma, kaç sin andıy keşedän,
Üzennän häm küzennän häm eşennän.
Kiñäş tıñlauçını tapsañ ägär sin,
İşeklären süzeñneñ açar añar sin.
Beräü tıñlamasa kiñäşne rätläp,
Teleñ teşlä, avızıñ kuy piçätläp.
Ğıylemneñ östenlege turında törkiçä[12] bäyetlär
Tärcemä
Mäñge yäşärgä teläsäñ, i ugıl,
Al ğıylem, çönki tereklek suı ul.
Belmäde hönärne ğıylemsez keşe,
Bulmadı anarda bähetneñ eze.
Çın bähetne birä tik ğıylem genä,
Baş iyälär härvakıt belemlegä.
Al ğıylem, çönki yäşäüneñ aslı şul,
Häl itä barlık kıyınlıknı tik ul.
Kem ğıylemle, bel asıltaş dip anı,
Hiç ciñalmas ugrı yäki doşmanı.
(Originalda:
Adämineñ gäühäre daniş ulır,
Anı nä doşman vä nä uğrı alır.)
Ğıylemlek – yäşren häzinä, kem taba,
İke dönya baylıgı bulır aña.
Şundıy baylık ul – gel östäp tor anı,
Ul, sarıf itkän sayın, arta barı;
Dönyanıñ malı kimi totkan sayın,
Östälä belem – sarıf itkän sayın.
Küp ğıylemle bulsa adäm-baydır ul,
Başkalar yoldız kebekter,-aydır ul.
Çın keşe dimä tunı bulganga şäp,
Kisä dä atlas, işäk-haman işäk.
Tik ğıylem aşa tabıldı tugrı yul,
Buldı gölbakça niçaklı tozlı çül.
İt citäkçe ul ğıylemne sin üzeñ,
Şul vakıtta dönyada kalır ezeñ.
İñ elek buldı ğıylem, soñınnan – eş,
Bik tübän buldı ğıylemsez kılgan eş.
Bäyläsäñ eşkä ğıylemne-ülmässeñ,
Hak yulınnan çitkä barıp kermässeñ.
Kilsä dä ülem, ğalim ülmi haman,
Üleme kilgänçe ük ülä nadan.
(Originalda:
Ülmäyä ğalim keşe, kilsä ülem,
Ülde cahil kilmäzedin bu ülem.)
Bel nadannar törkemen ülek diyep,
Ülsä ğalim, bel anı terek diyep.
Sin ğıylem tupla, nadanlıktan uyan,
Ahirät könne nadan – ettän yaman.
Çın ğalim üzen nadan diyep beler,
Küp belim dip, ğalim artınnan yörer.
Bel: ğıylem nur ul, sine nurlandırır,
Ä nadanlık – ut, sine ul yandırır...
(Originalda:
Ğıylem-nurdır, nurlıydır küñelläri,
Cähel-nardır, yandırır häm dilläri...)
Näzmı där mädhe çäy-kaymak13.
Tärcemä
Güyäki käüsärne14 tatır
Çäyne ber eçkän keşe,
Näq matur kızlar yözenä
Ohşıy al göldäy töse.
Birmäde mondıy cimeş
Tatlı yözemnär bakçası,
Eçmägännär kaldı mährüm,
Bulsa da Rum15 patşası.
Sin bu käüsärneñ şäraben
Ber tatıp bak: kil, i yar!
Eçmi kalsa kem bu çäyne,
Şöbhäsez bäğre köyär.
Sin kunak bulıp, bu çäyne
Hiç yaratmasan ägär,
Dus yanında kadren bulmas
İşäk qadere qadär.
Yazdı Bolgari, anı
Käüsär suına ohşatıp,
Kayçan ul kaymaklı çäyne
Bakkan ide ber tatıp.
GAVARİF-EZ-ZAMAN16
Baştan ütkännärne söyläüçe bulek
Tärcemä
Layık cannar işetsen monı bar da,
Kiçerdem küp kıyınlık min cihanda.
Sarıf ittem yegetlek däveremne,
Alıym kübräk, diyep, dini belemne.
Möselman illärenä iltte yullar,
Töşep kaldı kulımnan küpme yıllar.
Küp buldım ğalim zatlar arasında,
Yadka aldım süzlären alarnıñ da.
Çumıp diñgezgä, küp encelär aldım, -
Ğamäl öçen barsın küñelgä saldım.
Cimeş cıydım ğıylemlek bakçasınnan,
Zurın saylap alarnıñ arasınnan.
Möhimnären keşelärgä öläştem,
Zur östenlekkä bu eştä ireştem.
Ğıylem yulında yörep arttı nurım,
Nadanlıkka üzemneñ bette urın.
Bozıklıkka niyät bulmadı mindä,
Ğomer çiktem olılar hezmätendä.
Yumartlık diñgezennän tamçı yottım,
Komarlık (tırışlık. – X. M.) kürsätep, küp ence ottım.
Şuşı maksat belän küp ildä buldım,
Bu yıllarda säyähät şaktıy kıldım.
Yullar mine susız çüllärgä iltte,
Kızudan tän ülärlek hälgä citte.
Niçä törle hätärlär kilde başka,
Kaçıp kitep, sıgındım tauga-taşka.
Cäfa çikterde, oçrap, yulbasarlar,
Kılıç belän yaralar saldı alar.
Dalaga attılar, bäyläp kulımnı,
Yulbasarça kılıp törle zolımnı.
Naçar duslar kulınnan cäfa çiktem,
Küzemnän kanlı yäşlär küpme tüktem.
Cäber kürdem güzäl aldakçılardan,
Zolım kürdem korallı sakçılardan.
Kiçerdem kimsetülär könçelärdän,
Alar kıldı hıyanät mina härdäm17.
Tıynak kına ütenep avız açtım,
Sabır camınnan açı sular eçtem.
Mäğarif ähle hörmät itte bik küp,
Nadannar hurladı, kimsette bik küp.
Bähäslär mäclesenä yış yulıktım,
Bähäsläşep otıldım yäki ottım.
Bu dönya ähle – soltan häm dä hannar
Miña ul çakta birde zur urınnar.
Eşen sänğattäge zur ostalarnıñ
Kürep häm dus bulıp küp läzzät aldım.
Küpme gauga, gazaplar baştan aştı,
Aşarga bette ikmäk, karnım açtı.
Susap kayçak, ülärlek häldä kaldım,
Zäğıyflänep tänem, tufrakka audım.
Öyemdä buldı kayçak mul sıy-hörmät,
Niçälär, bilne baglap, itte hezmät.
Şulay ah-zar belän bu gomrem ütte,
Säyähättä yörü – ahrına citte.
Kiçärmen bu cihannan, yort italmıy,
Keşelär kük isem-danga citalmıy.
Şuña mäcnün digän isem kütärdem,
Ğadel hökmen çıgarsın üze täñrem...
...Säyähättä yegetlek däürem ütte,
Vatanga kire kaytu vaktı citte...
MÖHİMMÄT EZ-ZAMAN18
Tärcemälär
Käsep turında
Yäşäü öçen hälyalne sin käsep it,
Rizıknı tap köçeñ citkän qadär tik.
Hodanıñ birgänen azsınma, zinhar,
Anıñ hökmendä bit barlık rizıklar.
Tudırdı ul anadan yap-yalangaç,
Kiyenderde, karında itmäde aç.
Ana karnında bezne tottı ul tuk,
Tagın da tuydırır, mohtaclıgı yuk...
Yeget bulu turında
Yeget bulsañ, yegetlek kürsät ilgä,
Tugrı duslık putasın bäylä bilgä...
Ğadellek kıl, layık bul izgelärgä,
Tuzan çaklı cäfa kılma beräügä.
Tidermä hiçberäügä sin açı tel,
Ägär dä ul tidersä, sin barı köl.
Dimä: kürkäm minem yöz hämmäsennän...
Kitär kürkeñ ber-ike köndä sinnän.
Şulay disäñ ägär dä – buş adäm sin,
Çerep gürdä, bulırsıñ kort öçen cim.
Dimä: min zur, köçem küp, min bulıym baş...
Hoda ämren ütäüdän tartma hiç baş...
...Telen, küzeñ, kulıñnı saklıy kür sin,
Gönah eşläp, soñınnan bulma hur sin...
Tatulık turında
Tatu bulıp yäşi kürşe belän kem-
Yäşär andıy keşe mullıkta här kön.
Beräü räncetsä kürşesen ägär dä,
Bulır mähşärdä totkın andıy bändä.
Kıynama, orma, kersä kürşe malı,
Kuma, kersä şulay uk balaları.
Tabakta bulsa ägär tatlı niğmät,
Çakır sin kürşeñne, kürsät sıy-hörmät.
Sin alsan küçtänäç berär tugannan,
Çıgarıp bir öleş kürşeñä annan.
Söylämä kürşe hatının yamanlap,
İre söysä anı, sin söylä maktap.
Yulıñ bülmä, ägär dä oçrasa ul,
Telen açma, ädäple ir keşe bul.
Keşe baydır, oyatı bulsa anıñ,
Läkin baylık tügel – küplege malnıñ.
Malı kalır, keşe kersä qabergä,
Oyat läkin yäşär bergä ğomergä.
Malım bar dip, fäqıyrne kürmä kim-hur,
Süzem qaderle dip, hiç bulma mäğrur.
Üzem yahşı bulıym dip, itmä äläk,
Ul äläk küpmelärne itte hälaq.
Beräü kilep söyläsä ber äläk süz,
Sin andıy bändädän duslık ceben öz.
Şulay uk ğaybäten satma keşeneñ,
Siña hiç faydası yuk bu eşeñneñ.
Ägär kılsañ beräügä izge eş sin,
Alırsıñ şundıy uk izge öleş sin.
Ägär kılsañ yamanlık ber balaga,
Duçar bulmam, dimä üzeñ, bälağä.
Siña atsa berär adäm ägär taş,
Açu totma, üzen at sin aña aş.
Aru bulıym disäñ, su kük aru bul,
Arulıy, bılçırak tisä, yuıp ul.
Satu itü turında
Satu itsäñ, hıyanät itmä kolga,
Ğadel arşın, ğadel ger asra kulda;
Kıska kisep, ciñel ülçäp sin satma,
Cähännäm utına üzeñne atma.
Cäberläp tapma malnı, sineñ alda
Hisap köne tora, nişlärseñ anda?
Bu az gomreñ äräm itmä, ğadel bul,
Ğadel keşe – hoday söygän keşe ul.
Üzeñä hak cibärgän öleşen bar,
Şuña tuk bul, küñelne suzma, zinhar!..
Sabır itü turında
Cäfa kılsa beräü siña ägär dä,
Sabır it sin, ütär ber könne bar da.
Çın ir öçen sabır itü küp artık,
Açuıñ yot, aña sin atmaçı uk.
Yumart bul sin, bula kürmä saran bik,
Yöri kürmä, miña kilmäs äcäl, dip.
Bu minnän kim adäm, dip, birmä cilkä,
Ğomer – öç könlek ul, oçırma cilgä.
Ğomer ohşıy isär cilgä, açık bel,
Kışın, cäyen kürep anıñ, fiker kıl.
Yazın karsız, şärä kalır cir, agaç,
Tugan kebek bez anadan yalangaç.
Üsär cirdä ülän, agaçta yafrak,
Ana bezne kiyendergän kebek näq.
Beraz ütkäç, üsär çäçkä, ülännär,
Yeget bulgan kebek näni olannar.
Berazdan çäçkälär cirgä töşärlär,
Ohşar kartlık kilügä mondıy hällär.
Ülän, yafrak kıraudan bulsa sarı,
Yegetlär kartayunıñ bu misalı.
Ülännärne salam itär, basıp kar.
Şulay ber könne tufrak bezne kaplar.
Ägär bulsa ğomer şul cilgä ohşaş,
Niçek cirdä yörerseñ kütärep baş?
Beräü gel izge eş eşläsä bezgä,
Anıñ ber yıl ğomeren tiñlä yözgä.
Utırsañ sin ğalimnär belän bergä,
Hisap it sin monı yöz yıl ğomergä.
Ägär yörsä kılıp yaman eş adäm,
Ni fayda cirdä meñ yıl yäşäveñnän?
Häläl mal tap, häläl bulsın ikmägeñ,
Häläl bulsın östeñä häm kigäneñ.
Ğomer itü turında
Bu gomreñ küpme kalgan, uyla inde,
Sineñ gomreñdä küpme irlär ülde!
Niçä şahlar, niçä agalar ülde,
Niçä häkim kitep, yanası kilde.
Beräüneñ ülde ata häm anası,
Beräüneñ ülde küz nurı-balası.
Beräüneñ ire ülep, kaldı ul tol,
Beräü bay ide,-bölde, kaldı buş kul.
Niçaklı hucalarnıñ yortı tuzdı,
Niçä bäkneñ ömeten dönya bozdı.
Şul ğıybrätlär citärder, şayät, bezgä,
Kiler dip uylasak bu üzebezgä.
Dideñme sin: bu kön miña yulıkmas –
Niçek tudıñ, bulıp şundıy kurıkmas?
Hätär könnär turında uyla sin uy.
Bozık häm buş teläkkä sonma hiç buy.
Söylär ahmak: bu dönyanı beläm, din,
Ul uylamas, keşe minnän kölär, dip.
Akıllı, belsä dä, yörmäs, beläm, dip,
Anı, belmi, diyep söylär yülär tik.
Akıllı söylär uylap başın-ahrın,
Söyli kür sin dä belgäneñne akrın.
Söylä süzeñne sin kıçkırmıy, kölmi.
Kölep söylär kem ahmak, berni belmi.
Üget turında
Üget kermäs keşegä birmä üget,
Öyrätmä sin mine, dip, sügär ul et.
İmanlı bulsa, tınlar ügeteñ ul,
Kolak salmasa ägär, tukta, sak bul.
Agarmıydır yugan belän kara taş,
Üget almas keşelär şuña ohşaş...
* Gabderähim Utız İmäni äl-Bolgari. Şiğırlär. Poemalar/Töz. Änvär Şäripov.-Kazan: Tatar. kit. näşr., 1986.-398 b.
Utız İmäni bu märsiyäsen (matäm şiğıren) üzeneñ ulı Gabdennasıyr isemennän yazgan.
** Utız İmäni şiğırläre Ähmät İshak tärcemäsendä birelde.
1 Cöda buldım – ayırıldım.
2 Aygan – äytkän.
3 Hätem kıylgan – izge süz söylägän; Qorän ukıgan.
4 Libasemni – kiyememne; öç-başımnı.
5 Camäm – külmägem, kiyemem.
6 Şäfika – şäfkatle.
7 Mänğ itkän – tıygan.
8 Bäğäl eçrä – kuyındagı; akça yançıgındagı.
9 Dörrem – encem.
10 Galäfemdin – saklauçıdan, karauçıdan.
11 Miherle – yomşak küñelle.
12 Törkiçä – monda: tatarça (X. M.).
13 "Kaymaklı çäyne maktau".
14 Käüsär – cännät çişmäse; cännät suı.
15 Rum – Vizantiyä.
16 "Zamana ukımışlıları (büläkläre)".
17 Härdäm – härçak.
18 "Zamananıñ möhim bilgeläre".
Kiçälärne yite bülgän,
Mänem öçen uyağ torgan,
Keçelekdä söten birgän
Şäfikamdin cöda buldım1.
Namaz kuyma däyü sükkän,
Sabak kuyma däyü organ,
Uyın öçen kahär kıylgan
Miherbandin cöda buldım.
Näsıyhät süzläreñ aygan2,
Bäña yahşı doga kıylgan,
Näçä yöz meñ hätem kıylgan3
Şäfikamdin cöda buldım.
Täğamemni peşek kıylgan,
Libasemni4 tözek kıylgan,
Çerek camäm5 alıp yugan
Şäfikamdin6 cöda buldım.
Küzem nurı-balam, digän,
Mölayımlık bäña kıylgan,
Yaman eşdin mänğ itkän7
Miherbandin cöda buldım.
Kiçä-köndez gamem yiygän,
Küñel eçrä nurım digän,
Bäğäl eçrä8 dörrem9 digän
Galäfemdin10 cöda buldım.
Tärcemäse**:
Kiçälärne cide bülgän,
Yanımda gel uyau torgan,
Sabıy çakta söten birgän.
Şäfikamnän ayırıldım.
Namazım kalsa, ärlägän,
Sabagım kalsa, tirgägän,
Şayanlansam, kahärlägän
Miherlemnän11 ayırıldım.
Üget-kiñäş birep torgan,
Miña izge doga kılgan,
Öyrätep eşkä, boyırgan
Şäfikamnän ayırıldım.
Aşımnı peşerep torgan,
Kiyemnärem äzer kılgan,
Karalsa, kerlärem yugan
Şäfikamnän ayırıldım.
Küzem nurı-balam, digän,
Yaratıp yılmayıp-kölgän,
Yaman eştän tıyıp kilgän
Miherlemnän ayırıldım.
Minem öçen yanıp-köygän,
Küñelemneñ nurı digän,
Yöräk encem diyep söygän
Karauçımnan ayırıldım.
Kiñäş
Tärcemä
Tisä kiñäş şämennän nur keşegä,
Tulır nur küñleneñ barlık töşenä.
Yırak torsa kiñäşlär bakçasınnan,
Urın alır nadanlık Sährasınnan.
Ğıybrätlär yärdäm itmäs ul çak añar,
Ömet itsä dä yöz-meñ yahşı häbär.
Ukısañ da aña Täürat häm İncil,
Ukıp Qorän, şunı itsäñ dä dälil;
Päygambär süzlären torsañ kabatlap,
Aradan iñ kiräk süzlärne saylap;
Söyläp süzlärneñ iñ qıymmätlelären,
Öyrätsäñ dä ğadäten izgelärneñ, –
Kolak salmas sineñ yahşı süzeñä,
Sine hurlap, ğayep taşlar üzeñä;
Kotırgan et kebek teşlär ayagıñ,
Sugıym disäñ, aña citmäs tayagıñ.
Tabılır härçak anı yaklauçılar,
Tügeler süzeñ, güyä terek sular.
Kadreñ cuyma, kaç sin andıy keşedän,
Üzennän häm küzennän häm eşennän.
Kiñäş tıñlauçını tapsañ ägär sin,
İşeklären süzeñneñ açar añar sin.
Beräü tıñlamasa kiñäşne rätläp,
Teleñ teşlä, avızıñ kuy piçätläp.
Ğıylemneñ östenlege turında törkiçä[12] bäyetlär
Tärcemä
Mäñge yäşärgä teläsäñ, i ugıl,
Al ğıylem, çönki tereklek suı ul.
Belmäde hönärne ğıylemsez keşe,
Bulmadı anarda bähetneñ eze.
Çın bähetne birä tik ğıylem genä,
Baş iyälär härvakıt belemlegä.
Al ğıylem, çönki yäşäüneñ aslı şul,
Häl itä barlık kıyınlıknı tik ul.
Kem ğıylemle, bel asıltaş dip anı,
Hiç ciñalmas ugrı yäki doşmanı.
(Originalda:
Adämineñ gäühäre daniş ulır,
Anı nä doşman vä nä uğrı alır.)
Ğıylemlek – yäşren häzinä, kem taba,
İke dönya baylıgı bulır aña.
Şundıy baylık ul – gel östäp tor anı,
Ul, sarıf itkän sayın, arta barı;
Dönyanıñ malı kimi totkan sayın,
Östälä belem – sarıf itkän sayın.
Küp ğıylemle bulsa adäm-baydır ul,
Başkalar yoldız kebekter,-aydır ul.
Çın keşe dimä tunı bulganga şäp,
Kisä dä atlas, işäk-haman işäk.
Tik ğıylem aşa tabıldı tugrı yul,
Buldı gölbakça niçaklı tozlı çül.
İt citäkçe ul ğıylemne sin üzeñ,
Şul vakıtta dönyada kalır ezeñ.
İñ elek buldı ğıylem, soñınnan – eş,
Bik tübän buldı ğıylemsez kılgan eş.
Bäyläsäñ eşkä ğıylemne-ülmässeñ,
Hak yulınnan çitkä barıp kermässeñ.
Kilsä dä ülem, ğalim ülmi haman,
Üleme kilgänçe ük ülä nadan.
(Originalda:
Ülmäyä ğalim keşe, kilsä ülem,
Ülde cahil kilmäzedin bu ülem.)
Bel nadannar törkemen ülek diyep,
Ülsä ğalim, bel anı terek diyep.
Sin ğıylem tupla, nadanlıktan uyan,
Ahirät könne nadan – ettän yaman.
Çın ğalim üzen nadan diyep beler,
Küp belim dip, ğalim artınnan yörer.
Bel: ğıylem nur ul, sine nurlandırır,
Ä nadanlık – ut, sine ul yandırır...
(Originalda:
Ğıylem-nurdır, nurlıydır küñelläri,
Cähel-nardır, yandırır häm dilläri...)
Näzmı där mädhe çäy-kaymak13.
Tärcemä
Güyäki käüsärne14 tatır
Çäyne ber eçkän keşe,
Näq matur kızlar yözenä
Ohşıy al göldäy töse.
Birmäde mondıy cimeş
Tatlı yözemnär bakçası,
Eçmägännär kaldı mährüm,
Bulsa da Rum15 patşası.
Sin bu käüsärneñ şäraben
Ber tatıp bak: kil, i yar!
Eçmi kalsa kem bu çäyne,
Şöbhäsez bäğre köyär.
Sin kunak bulıp, bu çäyne
Hiç yaratmasan ägär,
Dus yanında kadren bulmas
İşäk qadere qadär.
Yazdı Bolgari, anı
Käüsär suına ohşatıp,
Kayçan ul kaymaklı çäyne
Bakkan ide ber tatıp.
GAVARİF-EZ-ZAMAN16
Baştan ütkännärne söyläüçe bulek
Tärcemä
Layık cannar işetsen monı bar da,
Kiçerdem küp kıyınlık min cihanda.
Sarıf ittem yegetlek däveremne,
Alıym kübräk, diyep, dini belemne.
Möselman illärenä iltte yullar,
Töşep kaldı kulımnan küpme yıllar.
Küp buldım ğalim zatlar arasında,
Yadka aldım süzlären alarnıñ da.
Çumıp diñgezgä, küp encelär aldım, -
Ğamäl öçen barsın küñelgä saldım.
Cimeş cıydım ğıylemlek bakçasınnan,
Zurın saylap alarnıñ arasınnan.
Möhimnären keşelärgä öläştem,
Zur östenlekkä bu eştä ireştem.
Ğıylem yulında yörep arttı nurım,
Nadanlıkka üzemneñ bette urın.
Bozıklıkka niyät bulmadı mindä,
Ğomer çiktem olılar hezmätendä.
Yumartlık diñgezennän tamçı yottım,
Komarlık (tırışlık. – X. M.) kürsätep, küp ence ottım.
Şuşı maksat belän küp ildä buldım,
Bu yıllarda säyähät şaktıy kıldım.
Yullar mine susız çüllärgä iltte,
Kızudan tän ülärlek hälgä citte.
Niçä törle hätärlär kilde başka,
Kaçıp kitep, sıgındım tauga-taşka.
Cäfa çikterde, oçrap, yulbasarlar,
Kılıç belän yaralar saldı alar.
Dalaga attılar, bäyläp kulımnı,
Yulbasarça kılıp törle zolımnı.
Naçar duslar kulınnan cäfa çiktem,
Küzemnän kanlı yäşlär küpme tüktem.
Cäber kürdem güzäl aldakçılardan,
Zolım kürdem korallı sakçılardan.
Kiçerdem kimsetülär könçelärdän,
Alar kıldı hıyanät mina härdäm17.
Tıynak kına ütenep avız açtım,
Sabır camınnan açı sular eçtem.
Mäğarif ähle hörmät itte bik küp,
Nadannar hurladı, kimsette bik küp.
Bähäslär mäclesenä yış yulıktım,
Bähäsläşep otıldım yäki ottım.
Bu dönya ähle – soltan häm dä hannar
Miña ul çakta birde zur urınnar.
Eşen sänğattäge zur ostalarnıñ
Kürep häm dus bulıp küp läzzät aldım.
Küpme gauga, gazaplar baştan aştı,
Aşarga bette ikmäk, karnım açtı.
Susap kayçak, ülärlek häldä kaldım,
Zäğıyflänep tänem, tufrakka audım.
Öyemdä buldı kayçak mul sıy-hörmät,
Niçälär, bilne baglap, itte hezmät.
Şulay ah-zar belän bu gomrem ütte,
Säyähättä yörü – ahrına citte.
Kiçärmen bu cihannan, yort italmıy,
Keşelär kük isem-danga citalmıy.
Şuña mäcnün digän isem kütärdem,
Ğadel hökmen çıgarsın üze täñrem...
...Säyähättä yegetlek däürem ütte,
Vatanga kire kaytu vaktı citte...
MÖHİMMÄT EZ-ZAMAN18
Tärcemälär
Käsep turında
Yäşäü öçen hälyalne sin käsep it,
Rizıknı tap köçeñ citkän qadär tik.
Hodanıñ birgänen azsınma, zinhar,
Anıñ hökmendä bit barlık rizıklar.
Tudırdı ul anadan yap-yalangaç,
Kiyenderde, karında itmäde aç.
Ana karnında bezne tottı ul tuk,
Tagın da tuydırır, mohtaclıgı yuk...
Yeget bulu turında
Yeget bulsañ, yegetlek kürsät ilgä,
Tugrı duslık putasın bäylä bilgä...
Ğadellek kıl, layık bul izgelärgä,
Tuzan çaklı cäfa kılma beräügä.
Tidermä hiçberäügä sin açı tel,
Ägär dä ul tidersä, sin barı köl.
Dimä: kürkäm minem yöz hämmäsennän...
Kitär kürkeñ ber-ike köndä sinnän.
Şulay disäñ ägär dä – buş adäm sin,
Çerep gürdä, bulırsıñ kort öçen cim.
Dimä: min zur, köçem küp, min bulıym baş...
Hoda ämren ütäüdän tartma hiç baş...
...Telen, küzeñ, kulıñnı saklıy kür sin,
Gönah eşläp, soñınnan bulma hur sin...
Tatulık turında
Tatu bulıp yäşi kürşe belän kem-
Yäşär andıy keşe mullıkta här kön.
Beräü räncetsä kürşesen ägär dä,
Bulır mähşärdä totkın andıy bändä.
Kıynama, orma, kersä kürşe malı,
Kuma, kersä şulay uk balaları.
Tabakta bulsa ägär tatlı niğmät,
Çakır sin kürşeñne, kürsät sıy-hörmät.
Sin alsan küçtänäç berär tugannan,
Çıgarıp bir öleş kürşeñä annan.
Söylämä kürşe hatının yamanlap,
İre söysä anı, sin söylä maktap.
Yulıñ bülmä, ägär dä oçrasa ul,
Telen açma, ädäple ir keşe bul.
Keşe baydır, oyatı bulsa anıñ,
Läkin baylık tügel – küplege malnıñ.
Malı kalır, keşe kersä qabergä,
Oyat läkin yäşär bergä ğomergä.
Malım bar dip, fäqıyrne kürmä kim-hur,
Süzem qaderle dip, hiç bulma mäğrur.
Üzem yahşı bulıym dip, itmä äläk,
Ul äläk küpmelärne itte hälaq.
Beräü kilep söyläsä ber äläk süz,
Sin andıy bändädän duslık ceben öz.
Şulay uk ğaybäten satma keşeneñ,
Siña hiç faydası yuk bu eşeñneñ.
Ägär kılsañ beräügä izge eş sin,
Alırsıñ şundıy uk izge öleş sin.
Ägär kılsañ yamanlık ber balaga,
Duçar bulmam, dimä üzeñ, bälağä.
Siña atsa berär adäm ägär taş,
Açu totma, üzen at sin aña aş.
Aru bulıym disäñ, su kük aru bul,
Arulıy, bılçırak tisä, yuıp ul.
Satu itü turında
Satu itsäñ, hıyanät itmä kolga,
Ğadel arşın, ğadel ger asra kulda;
Kıska kisep, ciñel ülçäp sin satma,
Cähännäm utına üzeñne atma.
Cäberläp tapma malnı, sineñ alda
Hisap köne tora, nişlärseñ anda?
Bu az gomreñ äräm itmä, ğadel bul,
Ğadel keşe – hoday söygän keşe ul.
Üzeñä hak cibärgän öleşen bar,
Şuña tuk bul, küñelne suzma, zinhar!..
Sabır itü turında
Cäfa kılsa beräü siña ägär dä,
Sabır it sin, ütär ber könne bar da.
Çın ir öçen sabır itü küp artık,
Açuıñ yot, aña sin atmaçı uk.
Yumart bul sin, bula kürmä saran bik,
Yöri kürmä, miña kilmäs äcäl, dip.
Bu minnän kim adäm, dip, birmä cilkä,
Ğomer – öç könlek ul, oçırma cilgä.
Ğomer ohşıy isär cilgä, açık bel,
Kışın, cäyen kürep anıñ, fiker kıl.
Yazın karsız, şärä kalır cir, agaç,
Tugan kebek bez anadan yalangaç.
Üsär cirdä ülän, agaçta yafrak,
Ana bezne kiyendergän kebek näq.
Beraz ütkäç, üsär çäçkä, ülännär,
Yeget bulgan kebek näni olannar.
Berazdan çäçkälär cirgä töşärlär,
Ohşar kartlık kilügä mondıy hällär.
Ülän, yafrak kıraudan bulsa sarı,
Yegetlär kartayunıñ bu misalı.
Ülännärne salam itär, basıp kar.
Şulay ber könne tufrak bezne kaplar.
Ägär bulsa ğomer şul cilgä ohşaş,
Niçek cirdä yörerseñ kütärep baş?
Beräü gel izge eş eşläsä bezgä,
Anıñ ber yıl ğomeren tiñlä yözgä.
Utırsañ sin ğalimnär belän bergä,
Hisap it sin monı yöz yıl ğomergä.
Ägär yörsä kılıp yaman eş adäm,
Ni fayda cirdä meñ yıl yäşäveñnän?
Häläl mal tap, häläl bulsın ikmägeñ,
Häläl bulsın östeñä häm kigäneñ.
Ğomer itü turında
Bu gomreñ küpme kalgan, uyla inde,
Sineñ gomreñdä küpme irlär ülde!
Niçä şahlar, niçä agalar ülde,
Niçä häkim kitep, yanası kilde.
Beräüneñ ülde ata häm anası,
Beräüneñ ülde küz nurı-balası.
Beräüneñ ire ülep, kaldı ul tol,
Beräü bay ide,-bölde, kaldı buş kul.
Niçaklı hucalarnıñ yortı tuzdı,
Niçä bäkneñ ömeten dönya bozdı.
Şul ğıybrätlär citärder, şayät, bezgä,
Kiler dip uylasak bu üzebezgä.
Dideñme sin: bu kön miña yulıkmas –
Niçek tudıñ, bulıp şundıy kurıkmas?
Hätär könnär turında uyla sin uy.
Bozık häm buş teläkkä sonma hiç buy.
Söylär ahmak: bu dönyanı beläm, din,
Ul uylamas, keşe minnän kölär, dip.
Akıllı, belsä dä, yörmäs, beläm, dip,
Anı, belmi, diyep söylär yülär tik.
Akıllı söylär uylap başın-ahrın,
Söyli kür sin dä belgäneñne akrın.
Söylä süzeñne sin kıçkırmıy, kölmi.
Kölep söylär kem ahmak, berni belmi.
Üget turında
Üget kermäs keşegä birmä üget,
Öyrätmä sin mine, dip, sügär ul et.
İmanlı bulsa, tınlar ügeteñ ul,
Kolak salmasa ägär, tukta, sak bul.
Agarmıydır yugan belän kara taş,
Üget almas keşelär şuña ohşaş...
* Gabderähim Utız İmäni äl-Bolgari. Şiğırlär. Poemalar/Töz. Änvär Şäripov.-Kazan: Tatar. kit. näşr., 1986.-398 b.
Utız İmäni bu märsiyäsen (matäm şiğıren) üzeneñ ulı Gabdennasıyr isemennän yazgan.
** Utız İmäni şiğırläre Ähmät İshak tärcemäsendä birelde.
1 Cöda buldım – ayırıldım.
2 Aygan – äytkän.
3 Hätem kıylgan – izge süz söylägän; Qorän ukıgan.
4 Libasemni – kiyememne; öç-başımnı.
5 Camäm – külmägem, kiyemem.
6 Şäfika – şäfkatle.
7 Mänğ itkän – tıygan.
8 Bäğäl eçrä – kuyındagı; akça yançıgındagı.
9 Dörrem – encem.
10 Galäfemdin – saklauçıdan, karauçıdan.
11 Miherle – yomşak küñelle.
12 Törkiçä – monda: tatarça (X. M.).
13 "Kaymaklı çäyne maktau".
14 Käüsär – cännät çişmäse; cännät suı.
15 Rum – Vizantiyä.
16 "Zamana ukımışlıları (büläkläre)".
17 Härdäm – härçak.
18 "Zamananıñ möhim bilgeläre".
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.