LatinHärber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Sabaktaşlar Kitä Armiyägä
Süzlärneñ gomumi sanı 744
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 522
47.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
61.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
69.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Hikäyä
Härbi hezmätkä alıngan yegetlärne, alardan soldat yasar öçen inde, kabat üzgärtep koraçaklarına ışanıç belän, äüväle sındıralar, ämma tämam korıp betermiçä, tagın onıtalar, yäisä üzgärtä almıyça aptırıylar. Şulay keşelärne bähetsez yasıylar. Räsäy armiyäse küptännän şuşılay cäfalana, vatık häm cimerek hälendä yäşi. Ä yugıysä härkemne, hätta kıytı yegetlärne dä sındırırga kiräkmäs ide. Äüväle yahşı häm keşeçel mönäsäbät kürsätep, şunnan soñ gına ata-anasınıñ irkä balası bulıp kalgan şul yegetlärdän soldat yasavı ciñel bulaçagın curnalist häm yazuçı äfändelär kolaklar torgançı, küzlär yomılgançı tuksan tugız kapkırlar yazgannardır inde. Misalga 30 – 60 nçı yıllar Sovet Armiyäsen kiterälär häm anı menä şundıy, keşelekle bulgan dip maktıylar. Häyerlegä, diyäse kilä.
— Sez mine beläsez, isegezgä töşeregez äle!— dide, yanıma kilep baskan zıyfa buylı beräü.
Miña ul beraz säyerräk toyıldı. Aña karap-karap aldım. Tanışım tügel ide sıman. Karlı-yañgırlı häm şıksız Kazan uramnarınnan häm yakın-yırak avıl-şähärdän bu könnärdä respublikabıznıñ härbi komissariat kapkası töbenä ällä kemnär törkem-törkem cıyıla, öşengänçe diyärlek gacizlänep, ozatılgan balalarınıñ kabat çıgıp kürenüen kötep basıp torunı ğadät itkän idelär. Ä kaysıları tuganın ozata, kaysısı — yakının, söyeklesen, söyekleseneñ söyeklesen...
Ä minem sabaktaşlar kitä. Alar belän ber avılda, ber uram oçında, ber ük urınnarda, ber ük uyınnar uynap, bergä üskän idek. Mäktäpne betergäç, min institutnı sayladım. Alarnıñ alga taba ğıylem tuplap baş katırası kilmi ide, ahrısı, avılda kaldılar. Minem belüemçä, bersennän yahşı traktorist çıksa, ikençese hiçşiksez şofer bulası ide. Şulay yäşäyaçäklär, tormışların yäşli köyläp cibäräçäklär, bähetle ğailä koraçaklar. Ä min äle ukıp, ukıp, ukıp yöriyäçäkmen. Torgan cirem tulay torak, aşagan aşım salkın botka, katkan ipi bulaçak. Alarnı:
— “Öçle”gä ukıdılar, “bişle”gä yäşilär!— dip maktap söyläyäçäklär, ä mine:
— İ biçara, haman da ukıy ikän äle!— diyäräk iskäräçäklär.
...Bu zatnı, çınnan, min üzem dä beläm sıman. Ällä berärse belän butıymmı? Yuktır la, tanışımdır, başkaça bulmas! Yuksa, bolay yakın itep, hörmät belän endäşer ideme?
Şulay tanışıp kittek. Kön dä, universitettagı lektsiyäläremne tıñlap beterüemä, Tatavoyınkomat töbenä kilep basam. Ul da monda. Öçençe könne genä soradım:
— Kemne ozatasıñ?
— Yegetemne,— dide ul, beraz kızarıp.
Alay ikän... Ä yugıysä min anı kiçä beraz yul ozata da bargan idem. Kölkegä kaldım inde häzer. Oyatlı buldım.
Ämma oçraşularıbız dävam itte. Ber atna buyı yöribez. Menä häzer, menä häzer minem sabaktaşlarnı, anıñ yegeten Kazanda kunak bulıp kitü öçen çıgarırlar sıman. Äledän-äle alarga atap mäktüp-hatlar cibäräbez. İsemnären, familiyälären, kaysı avılnıkılar buluların kürsätäbez. Soldat kiyemendäge beräü cıyıp ala da:
— Kötegez!.. Alarnı häzer çıgaralar, bilgelängän härbi çastlarına kitmädelär äle. Monda barıber aşarga yuk,— dip söyläp-söylänep uza.
Kiçke karañgıgaça kötep, inde dä alar çıkmagaç, kaytıp kitäbez. Min anı tagın ozatıp kuyam. Çönki, citmäsä, yalgızı gına tönen şähär buylap yörergä kurka ikän, meskenem.
İnde unınçı köngä cittek. Sabaktaşlarnıñ bilgelängän çastlarına cibärelülärenä inandım. Ul tutaş ta monda ide.
— Alarnı alıp kitkännär ikän,— dim, inde başka oçraşmayaçagıbıznı iskärep.
— Äye,— di ul,— beläm!
— Yarıy, huşıgız!— dim. Ä ul:
— Mine ozatıp kuymıysızmıni?— di, matur zäñgär küzlären tutırıp karap.
“Eh çukınçık, ägär dä yegeteñ bulmasa ide, min siña ülep gıyşık ta totar idem!”— dip yöräk sikerenä. Ä üzem härbi hezmättä soldat şulpasın çümergän sabaktaşlarımnı iskä alam. Böten tänem buylap açlık kurkınıçı yögerä. Min, mähluk student, inde niçänçe kön avızıma kaynar aş kabıp karamaganlıgımnı onıtırga teläp, törle yuk häm barlarnı uylarga totınam.
— Sezneñ yörgän kızıgız barmı?— dip sorıy şuşı ber kaşık su belän yotarlık çibär tutaş.
— Yuk,— min äytäm.— Andıy bähet miña tätemäde.
— Nindi yülär süz,— dip ürti tutaş.— Ägär dä sezneñ kebek yegetkä dä kızlar karamasalar, alar kemnärgä genä küz salalar ikän soñ?
— Nindi yegetkä?— dim, ürtälep, häm häteremä artınnan avılımda ozatırga mataşıp yörgän ber kız kisägen kiteräm. Ul yanına yakın cibärü tügel, minem belän söyläşep tä tormagan ide şul. Nindi yeget bulıym di inde min? Mesken, şökätsez, buldıksız!..
Tutaş ta kaytarıp hiçber süz äytmäde. Min, şunda uk süzlärneñ agışın ikençegä borıp:
— Yegetegezdän hat ta algansızdır äle!— dip, yüri genä şayarıp äytä kuydım.
— Kaydan beldegez?— dide ul, şunda uk tavışına çıkkan kauşau çalımnarın yäşerergä teläp, ämma tınıç kına.
— Bügen kildeme ällä? Ä minem sabaktaşlar yazmadılar äle,— didem, alar aldında hiçber qaderem yuklıgın sizenüemne töşenderergä teläp.
— İnde öçençe kön ük aldım,— dide tutaş, seren yäşermiçä, bu yulısı batırayıp uk.
Ä min, yülär, yukka sorap kuydım:
— Ä bu Tatvoyınkomat töbenä nigä dip kiläsez inde, belä torıp?
Şunda yöräkne ut yandırıp ütte. İnde häzer: “Ällä mine kürü öçen genäme?”— digän ahmak soravımnı gına biräsem kalgan ide...
Sabaktaşlar härbi hezmätkä kittelär. Kemnärder tugannarın, yaratkan yarların — yegetlären ozattı. Alar ike yıldan äylänep tä kaytırlar. Yözlärendä vatan karşında ütägän burıçları öçen gorurlık nurı balkıp torır.
Bu kiçne min yaña tanışım, ber kaşık su belän yotarlık çibär tutaşnı tramvayda kaldırıp, üz tuktalışımda töşep kaldım. Huşlaşu süzemä cavap birergä telämiçä ul kitep bardı.
2000—2002.
Härbi hezmätkä alıngan yegetlärne, alardan soldat yasar öçen inde, kabat üzgärtep koraçaklarına ışanıç belän, äüväle sındıralar, ämma tämam korıp betermiçä, tagın onıtalar, yäisä üzgärtä almıyça aptırıylar. Şulay keşelärne bähetsez yasıylar. Räsäy armiyäse küptännän şuşılay cäfalana, vatık häm cimerek hälendä yäşi. Ä yugıysä härkemne, hätta kıytı yegetlärne dä sındırırga kiräkmäs ide. Äüväle yahşı häm keşeçel mönäsäbät kürsätep, şunnan soñ gına ata-anasınıñ irkä balası bulıp kalgan şul yegetlärdän soldat yasavı ciñel bulaçagın curnalist häm yazuçı äfändelär kolaklar torgançı, küzlär yomılgançı tuksan tugız kapkırlar yazgannardır inde. Misalga 30 – 60 nçı yıllar Sovet Armiyäsen kiterälär häm anı menä şundıy, keşelekle bulgan dip maktıylar. Häyerlegä, diyäse kilä.
— Sez mine beläsez, isegezgä töşeregez äle!— dide, yanıma kilep baskan zıyfa buylı beräü.
Miña ul beraz säyerräk toyıldı. Aña karap-karap aldım. Tanışım tügel ide sıman. Karlı-yañgırlı häm şıksız Kazan uramnarınnan häm yakın-yırak avıl-şähärdän bu könnärdä respublikabıznıñ härbi komissariat kapkası töbenä ällä kemnär törkem-törkem cıyıla, öşengänçe diyärlek gacizlänep, ozatılgan balalarınıñ kabat çıgıp kürenüen kötep basıp torunı ğadät itkän idelär. Ä kaysıları tuganın ozata, kaysısı — yakının, söyeklesen, söyekleseneñ söyeklesen...
Ä minem sabaktaşlar kitä. Alar belän ber avılda, ber uram oçında, ber ük urınnarda, ber ük uyınnar uynap, bergä üskän idek. Mäktäpne betergäç, min institutnı sayladım. Alarnıñ alga taba ğıylem tuplap baş katırası kilmi ide, ahrısı, avılda kaldılar. Minem belüemçä, bersennän yahşı traktorist çıksa, ikençese hiçşiksez şofer bulası ide. Şulay yäşäyaçäklär, tormışların yäşli köyläp cibäräçäklär, bähetle ğailä koraçaklar. Ä min äle ukıp, ukıp, ukıp yöriyäçäkmen. Torgan cirem tulay torak, aşagan aşım salkın botka, katkan ipi bulaçak. Alarnı:
— “Öçle”gä ukıdılar, “bişle”gä yäşilär!— dip maktap söyläyäçäklär, ä mine:
— İ biçara, haman da ukıy ikän äle!— diyäräk iskäräçäklär.
...Bu zatnı, çınnan, min üzem dä beläm sıman. Ällä berärse belän butıymmı? Yuktır la, tanışımdır, başkaça bulmas! Yuksa, bolay yakın itep, hörmät belän endäşer ideme?
Şulay tanışıp kittek. Kön dä, universitettagı lektsiyäläremne tıñlap beterüemä, Tatavoyınkomat töbenä kilep basam. Ul da monda. Öçençe könne genä soradım:
— Kemne ozatasıñ?
— Yegetemne,— dide ul, beraz kızarıp.
Alay ikän... Ä yugıysä min anı kiçä beraz yul ozata da bargan idem. Kölkegä kaldım inde häzer. Oyatlı buldım.
Ämma oçraşularıbız dävam itte. Ber atna buyı yöribez. Menä häzer, menä häzer minem sabaktaşlarnı, anıñ yegeten Kazanda kunak bulıp kitü öçen çıgarırlar sıman. Äledän-äle alarga atap mäktüp-hatlar cibäräbez. İsemnären, familiyälären, kaysı avılnıkılar buluların kürsätäbez. Soldat kiyemendäge beräü cıyıp ala da:
— Kötegez!.. Alarnı häzer çıgaralar, bilgelängän härbi çastlarına kitmädelär äle. Monda barıber aşarga yuk,— dip söyläp-söylänep uza.
Kiçke karañgıgaça kötep, inde dä alar çıkmagaç, kaytıp kitäbez. Min anı tagın ozatıp kuyam. Çönki, citmäsä, yalgızı gına tönen şähär buylap yörergä kurka ikän, meskenem.
İnde unınçı köngä cittek. Sabaktaşlarnıñ bilgelängän çastlarına cibärelülärenä inandım. Ul tutaş ta monda ide.
— Alarnı alıp kitkännär ikän,— dim, inde başka oçraşmayaçagıbıznı iskärep.
— Äye,— di ul,— beläm!
— Yarıy, huşıgız!— dim. Ä ul:
— Mine ozatıp kuymıysızmıni?— di, matur zäñgär küzlären tutırıp karap.
“Eh çukınçık, ägär dä yegeteñ bulmasa ide, min siña ülep gıyşık ta totar idem!”— dip yöräk sikerenä. Ä üzem härbi hezmättä soldat şulpasın çümergän sabaktaşlarımnı iskä alam. Böten tänem buylap açlık kurkınıçı yögerä. Min, mähluk student, inde niçänçe kön avızıma kaynar aş kabıp karamaganlıgımnı onıtırga teläp, törle yuk häm barlarnı uylarga totınam.
— Sezneñ yörgän kızıgız barmı?— dip sorıy şuşı ber kaşık su belän yotarlık çibär tutaş.
— Yuk,— min äytäm.— Andıy bähet miña tätemäde.
— Nindi yülär süz,— dip ürti tutaş.— Ägär dä sezneñ kebek yegetkä dä kızlar karamasalar, alar kemnärgä genä küz salalar ikän soñ?
— Nindi yegetkä?— dim, ürtälep, häm häteremä artınnan avılımda ozatırga mataşıp yörgän ber kız kisägen kiteräm. Ul yanına yakın cibärü tügel, minem belän söyläşep tä tormagan ide şul. Nindi yeget bulıym di inde min? Mesken, şökätsez, buldıksız!..
Tutaş ta kaytarıp hiçber süz äytmäde. Min, şunda uk süzlärneñ agışın ikençegä borıp:
— Yegetegezdän hat ta algansızdır äle!— dip, yüri genä şayarıp äytä kuydım.
— Kaydan beldegez?— dide ul, şunda uk tavışına çıkkan kauşau çalımnarın yäşerergä teläp, ämma tınıç kına.
— Bügen kildeme ällä? Ä minem sabaktaşlar yazmadılar äle,— didem, alar aldında hiçber qaderem yuklıgın sizenüemne töşenderergä teläp.
— İnde öçençe kön ük aldım,— dide tutaş, seren yäşermiçä, bu yulısı batırayıp uk.
Ä min, yülär, yukka sorap kuydım:
— Ä bu Tatvoyınkomat töbenä nigä dip kiläsez inde, belä torıp?
Şunda yöräkne ut yandırıp ütte. İnde häzer: “Ällä mine kürü öçen genäme?”— digän ahmak soravımnı gına biräsem kalgan ide...
Sabaktaşlar härbi hezmätkä kittelär. Kemnärder tugannarın, yaratkan yarların — yegetlären ozattı. Alar ike yıldan äylänep tä kaytırlar. Yözlärendä vatan karşında ütägän burıçları öçen gorurlık nurı balkıp torır.
Bu kiçne min yaña tanışım, ber kaşık su belän yotarlık çibär tutaşnı tramvayda kaldırıp, üz tuktalışımda töşep kaldım. Huşlaşu süzemä cavap birergä telämiçä ul kitep bardı.
2000—2002.
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.