Äl-Kıysmes-Sani Min Kitabi «Möstäfadel Ähbar Fi Ähvali Kazan Vä Bolgar» - 1

(«Kazan häm Bolgar hälläre turında
faydalanılgan häbärlär» isemle kitapnıñ ikençe tomı)
ROSSİYÄ TARİHINNAN SÄHİFÄLÄR
Kazannıñ Rossiyä sostavına kertelüe häm tatarlarnıñ yaña şartlardagı haläte
Rossiyä 961(1552) yıl ahırında tatarlarnı ciñep, Kazan şähären häm anıñ tirä-yünen yaulap alganda kalga eçendä sigez manaralı ber camiğ mäçet ', «Tacik yırmagı» *dip yörtelgän urında tagın ber mäçet häm mädräsä bula. Ğalimnärdän, hörmätkä layık gabbasilardan häm böyek säyedlärdän ' küpmeder şäheslär bulıp, alarnıñ başında näqıybel-äşraf2 dip tanılgan mella Şärifkol isemle ber zat tora. Ul islam hannarı häm şähär halkı aldında ihtiramga häm zur hörmätkä layık bula.
'Camiğ mäçet — baş mäçet, comga ukıla torgan mäçet.
«Rosiyä knyazläre Kazan hannarına ilçelär aşa hatlar kündergändä, mella Şärifkolga da mahsus hat häm büläklär cibärä idelär»,— dip söylilär. Ahırda, rossiyälelär Kazanga höcüm itkändä, ul üzeneñ iyärçennären cıyıp mädräsägä kerä häm mädräsä tübäsenä çıgıp rossiyälelär belän bik katı sugışa. Ruslar anı mädräsä tübäsennän çänçep töşerälär häm ul şulay itep şähit bula...
Şulay da Kazan Rossiyä sostavına kergäç möselmannarnıñ din häm dönya eşlärenä komaçaulık häm kısınkılıklar bulmıy *. Tatarlar arasında tugan däğva häm nizaglarnı, mäyettän kalgan malnı bülü häm vasıyätlärne üz mellaları häm olıları cirenä citkerep häl kılalar. Telägän cirgä häm telägän räveştä mäçet, mäktäp häm mädräsälär bina kılgannar. Kemne ihtıyar itsälär, ägär ul riza bulsa, imam itkännär. İmamnarnı kire kaguda da mähällä häm avıl halkı möstäqıyl bulgan. Balalarga isem birü, öylänü, mäyetlärne kümüdä härkem üz ihtıyarında bulıp, moña kem dä bulsa çittän katnaşmagan, yağni Rossiyä däüläte bu eşlärgä hiçnindi karşılık kılmagan.
Şunıñ östenä, bistä halkı, yağni şähärneñ töp halkı bulgan möselmannar üzläre ähle islam telendä— «yomışlı möselmannar» **, ä rossiyälelär karşında «tatar säüdägärläre» isemendä tanılıp, hiçnindi komaçaulıksız, tulı irek belän härtörle säüdä häm alış-bireş alıp barırga haklı bulgannar. Bu häl 1220(1805) yılga çaklı dävam itkän. Monnan soñ «yomışlı möselmannarnıñ» bu hokukları häm säüdädä yäşäp kilgän tärtiplär beterelgän. Säüdägärlär dürt däräcägä bülenep, dürtençese «meşan» däräcäsenä töşerelä. Berençe däräcä säüdägärlärgä böten Rossiyädä, hätta çit illär belän dä säüdä itü hokukı birelä. İkençe däräcädägelärdän çit illär belän säüdä itü hokukı alınıp, alar —
1 S ä yı d — başlık, citäkçe, Mehämmäd päygambär näselennän bulgan keşe.
2 Näqıybel-äşraf — böyeklärneñ citäkçese,
Rossiyäneñ barlık ölkälärendä, öçençe däräcädäge-lär — kayber ölkälärdä genä, ä meşannar isä fäqät üz şähärlärendä genä säüdä häm alış-bireş itärgä hokukl! bulıp kala. härkaysı, däräcäsenä kürä, häzinägä bilgele külämdä salım tüläü, meşannardan başkalarnıñ gaskär hezmätenä alınmau tärtibe kertelä. Avıl halkınıñ isä asıl zatlarınnan başkaları ike törkemgä bülenä häm berse — «kazaq» *, ikençese «yasaklı» ** iseme belän atala. Yasak-lılardan barı imana *** alınıp, çirügä ! baru hezmätennän azat itelälär. «Kazaq» cämäğatenä isä kiräk çakta çirügä baru burıçı yöklänä...
Avıl halkınıñ «kazaq» dip atalgannarına kayber çakta, soldat birü östenä, sugış korabları öçen urmannardan zur imen agaçları kisep, bilgelängän urınga taşu hezmätläre dä yöklänä. Vakıtı belän soldat birüdän azat itelgänlektän, bu hezmätlär bik mäğkul sanalgan, çönki alarga kaznadan can başınnan hätta beraz hezmät hakı da birelgän. Bezneñ babalarıbız — şuşı «kazaq» dip yörtelgän törkemnän. Petr I 1123(1711) yılda Kazanga kilep, başta «laşman» hezmätenä**** 700000 keşe bilgelänä. 1133(1721) yılda mahsus ştab açılgaç, bu san kimetelä häm 120000 gä kaldırıla. Şul vakıtlardan başlap sugış köymäläre yasau tuktatılgançı häm laşman hezmäte betkänçe halıkka imän agaçın kisü kisken räveştä tıyıla. Ägär beräüneñ imän kiskäne isbatlansa, ul yaman cäzaga tartıla häm aña ülem kurkınıçı yanıy. Monnan soñ, 1260(1844) yıllarda, ut köçe belän yöri torgan köymälär uylap tabıla, Rossiyä mämläkätendä dä ut köymäläre yasala başlıy, agaçtan sugış köymäläre yasau häm aña bäyläneşle hezmätlär beterelä. 1276(1859) yıllarda «laşman» hezmäte dä, atlısı bulsın, cäyäülese bulsın, tämam yukka çıgarılıp, laşmançı kazaqtan häm yasaklıdan bertigez soldat alına başlıy.
Başta ber öydän ber genä keşe alına. Soñınnan üzennän soñ berär keşese bulmaganda häm küp keşele ğailä barında az keşele ğailädän soldatka almau kebek zakonnar çıga. Läkin eş başkaruda zur kimçeleklär bulganlıktan, bu şartlar tiyeşençä saklanmıy, halıkka küp zolım häm cäberlär kılına. Çirattagı keşe çittä bulsa ya kaçsa, bötenläy çiratta tormagan keşe alına.
1 Çirü — gaskär.
Şunıñ arkasında çirattagı keşelärne kulga alıp, kaçmasın dip bogaulap kuyıp, un-unbişär kön, hätta artıgrak ta karavıl astında totalar ide. Hätta bezneñ zamanda da mondıy zakonsızlıklar eşlänä, çiratı citkän keşene, kaçmasın dip, hiçnindi gayıbe bulmagan ikençe beräüneñ ayagına bogaulap kuyalar, härvakıt, ni genä eşlärgä turı kilsä dä, hätta yoklaganda da häm bädräfkä çıkkanda da ikese bergä bulalar. Bu üz küzebez belän kürgän hällärdän. Şulay uk bezneñ zaman hällärennän: berär keşe nindider eş buyınça yıraktan şahit itep çakırılıp, tege häm bu mäşäqät arkasında vakıtında kilä ayamasa, baş birmäüçe dip cäza birälär, ä kilsä, bötenläy ğayepsez-gä üzen yabıp kuyalar. Bolar — mäslihät belän eşläüne yukka çıgaru küreneşläre.
84 nçe intihabtan ' başlap, möselman urınına rusnı häm kiresençä alu tıyıla, ä 1271(1854) yılda bu şart bötenläy beterelä. Ara-tirä bu zakonnarda vak-töyäk üzgäreşlär bulıp torsa da, alar turında süz ozınaytu häm täfsilläp söyläüdän tıyılıp, däşmi kalabız. Nihayät, 1291(1874) yılda raslangan yaña nizam buyınça, hämmä halıktan, başlıça 21 yäşe tulgan yegetlärdän kiräk qadär soldat alına başlıy. Kazan säüdägärläre arasınnan, möselmannardan berençe bulıp, Şämsetdin bine Säğdeddin äl-Kügär-çeni uglı Cäläletdin soldatka alına. Yunıs bay balalarınnan ike keşe öçen akça tüläü bilgelänä. Fäqät ata-analarınıñ berärse eşkä yaraksız yäki yätim, avıru häm zäğıyf kardäşläre bulıp, başka yärdäm häm tärbiyä itärlek keşeläre bulmagannar gına bu kağıydägä kertelmilär häm soldatka alınmıylar. Soldat hezmäte başta yegerme, annan soñ yegerme biş yılga çaklı häm artıgrak ta suzılıp, häzer unbiş, ä kübesençä altı yıl hezmät soñında röhsät belän illärenä kaytarılalar.

Petr I
Rossiyä däüläteneñ Romanovlar dinastiyäsennän mäşhür häm maktaulı padişahı Petr bine Aleksey bine Mihail bine Fedor bine Nikita — «Berençe Petr» yäki «Böyek Petr» dip tanılgan'häm Rossiyä däü-
1 İntihab — saylap alu. Bu oçrakta soldat hezmätenä alu.
lätendä «imperator» isemen berençe algan zattır. .Ul 1094(1682) yıldan padişah, 1120(1708) yıldan imperator bulıp', 1137(1725) yılda dönya kuya. Küp vakıtlar doşmannarınnan östen çıgıp, zur fidakarlek häm tırışlık belän Rossiyä şähärlärenä härtörle hönärlär häm sänğatlär kertep, zakonnar tözep, ilne nık agartıp, tärtipkä sala. Ul zamanga çaklı Rossiyä mämläkätendä yıl isäbe dönya yaratılıştan isäplängän bula. 1113 yıl hicridä dönya yaratılışınnan başlap 7208 yıl sanalgan bulsa, miladi tarih buyınça 1700 yıl bula. Olug Petr, başka hristian illärenä iyärep, din häm dini kanunnar nigezendä här yaktan ihtiram itelergä häm olılanırga tiyeşle häzräte Gaysa galäyhissälamneñ tuuınnan isäplängän miladi tarihka küçärgä ämer birä. Şulay itep, 5508 yılnı alıp taşlap, Gaysa tugan yılnı tarih başı dip isäpläp, 1 yanvardan başlap miladi tarih belän «1701» yıl dip sanıy başlıylar. Şul zamannan birle rus halkı miladi tarihnı kullanıp eş itä. Ayları rum häm yunança 2 isemnär belän ğıynvar, fevral h. b. dip sanala.
Spase öyäze İske Räcäp avılı keşeläreneñ igençelek, peçänlek häm urman cirlären, şulay uk kürşedäge başka avıllarnıñ çiklären bilgeläp yazılgan häm häzinä3 möhere belän raslangan ışanıç yazularında häm şul avılnıñ imamnarınnan bulgan mella Zäynelgabidin bine Gabdelkärim isemle şähesneñ tärcemäsendä mondıy yullar kürende: «Tarih 7203 yıl dekabrneñ unöçençe köne ilän ukaz olug. Gazıym padişah häzräte — olug knyaz Petr Alekseeviç, barça olug häm keçek, ak padişah, Rossiyä yortın üze totuçı, üze biläüçe, ukaz kuäte belän Kazan öyäzeneñ Räcäp avılı tatarları yugarıda yazılgan cirlärne sukalau häm peçänen çabu oçen ukadilär4 ilän bilärgä olug padişah häzräteneñ berdän yasak belän tarmakka, yağni tülämäkkä, bu zamandagı añlatunı Kazanga tülärgä yazdım». (Süze tämam.)

1 Märcani biredä tögälsezlek cibärgän: Petr I 1708 yılda tügel, 1721 yılda imperator bula.
2 Rum häm yunança — grekça,
3 Häzinä — bu urında däülät mäğnäsendä.
4 Ukadilär — ugodyelar — faydalana torgan cir bilämäläre.
Ämma möselmannar här oçrakta hicri tarihnı kullanıp, aylarnı: «Möhärräm, säfär, şähre räbiğıl-äüväl, şähre räbiğıl-ahir, cömadiyel-äüväl, cö-madiyel-ahir, räcäb, şäğban, şähre ramazan, şäüväl, zölkagdä, zölhiccä»,— dip sanıylar. Fäqät igençelek eşläre öçen, koyaş hisabı belän yaz başınnan başlap, «hämäl, säver, cäüza, saratan, äsäd, sönbölä, mizan, gaqräb, kavıs, cädi, dälü, hut» ' dip, ğaräbi isemnär kullanalar. Ä kayçakta, möselman ğaräplärdä yörtelgän söryani 2 isemnär belän, «azär, nisan, ayyar, häziran, tämmüz, ab, eylül, tiş-rin äüväl, tişrin sani, kyanun äüväl, kyanun sani, şo-bat» dip sanıylar. Ul zamannarda Kazan möselmannarı unike hayvanga bäyle törki tarihın da belgännär häm kullangannar.
Bu urında Olug Kaval imamı mella Sälimcan bine Dustmöhämmäd isemle şähesneñ ber kitabında yazgan süze üzgärtmiçä kiterelä: «Ruslar hisabı buyınça 7208 yıl bulgan ide. Baktılar, Gaysanıñ tarihınça 1700 yıl bulgan. Ul Adäm galäyhissä-lam tarihın taşladılar, oşbu—1700 yıldan aldılar da, Gaysanıñ tarihın «meñ dä cide yöz dä ber» dip sanıy başladılar. 1708 yıl buldı, päçin yılında 5508 yıl tämam taşlandı. İ añlı keşe, bel, koyaş yılınıñ öç törle hisabı bar: bersen — «farsilar hisabı» diyerlär. Anıñ belän Bolgar keşeläre faydalangannar. Bersenä — «Rumiyä hisabı» diyerlär. Anıñ belän hristiannar faydalangannar. Berse belän barlık şähärlärdäge möselmannar faydalangannar. Dimäk, hämäl hisabın barlık möselmannar belergä tiyeş, çönki namaz vakıtları anıñ belän
' X ä m ä l — sarık bäräne, mart ayı.
S ä v yı r — ügez, aprel ayı.
Cäüza — igezäklär, may ayı.
Sarvtan — kısla, iyün ayı.
Äsäd — arıslan, iyül ayı.
Sönbölä—- aşlık başagı, avgust ayı.
M i z a n — ülçäü, bizmän, sentyabr ayı.
Gaqrzb — çayan, oktyabr ayı.
K a v ı s — cäyä, noyabr ayı.
C a d i — käcä bätiye, dekabr ayı.
D ä l u — su çiläge, yanvar ayı.
Hut — kit balıgı, fevral ayı.
Älege aylar zodiak tamgası buyınça här miladi aynıñ 22 sennän alıp aldagı aynıñ 22 senä qadär bulgan aranı kürsätälär. 3 Söryani — assiriyäle.
belenä, koyaş bayu anıñ belän belenä. Tagın belegez: elek farsi näürüze ', un könnän soñ rumiyä näürüze, annan un könnän soñ hämäl näürüze bula. Şäh-re Bolgar ğalimnäre «bapa näürüz, kart näürüz, esselek näürüze»,—• dip kürsättelär, härber näürüz havanıñ berär üzgäreşen kürsätä». (Süze tomam.)
Yugarıda telgä alıngan mella Sälimcannıñ vafa-tı kaysı yılda ikäne bilgele bulmasa da, 1182(1768) yılda, 36 yäşendä ul äle isän bula.
Yugarıda telgä alıngan Petr I 1116(1704) hicri yılda mämläkät halkın tämam tikşerep, nikadär halık bar — isemnäre belän täfsilläp, sannarın däftärlärdä berketä häm 1134(1721) hicridä, şuña tayanıp, can başınnan imana2 tüläü kertä. Bu tikşerü rus telendä «berençe reviziyä» dip tanıla. İkençese 1157(1744) yılnıñ ahırında anıñ kızı Yelizaveta patşa zamanında bula. Öçençese— tatarlar arasında «Äbi patşa» dip yörtelä torgan mälikä Katerina bik;te Aleksey äs-saniyä3 ğasırında — 1178(1764) yılda; dürtençese şunıñ uk ğasırında — 1196(1781) yılnıñ ahırında — bars yılında; bişençese •— sigez yıl ütkäç; altınçısı — anıñ onıgı Aleksandr bine Pavel bine Petr ğasırında, 1226(1811) yılda; cidençese — 1231(1815) yılda; sigezençese — 1250(1834) yılda; tugızınçısı — 1266(1849) yıl ahırında, ikençe onıgı Nikolay bine Pavel ğasırında; unınçısı — anıñ uglı, ğasırıbıznıñ padişahı Aleksandr II bine Nikolay zamanında, 1273(1856) yıl ahırında ütkärelde.
Älege Petr I ğasırında, 1116(1704) yıldan başlap, berniçä keşedän saylap soldat alına başlıy. 1120(1708) yılda Rossiyä mämläkäte «guberna» dip isemlängän ölkälärgä bülenä.
Orenburg şähäre
Kazan çigendä olı ber ölkäneñ güzäl, nık häm säüdä üzäge bulgan şähäreder. 1147(1734) yılnıñ azagında mirza Kotlıgmehämmäd bine Täväkkäl bine Mämäş bine Däülätmöhämmäd bine Urazmöhämmäd han, Rossiyä gaskäre belän kilep, bu şähärne tözetä. Rus däülätenä küp hezmätlär kürsätep, ul general-mayor däräcäsenä ireşä. 1160(1747) Häm 1167 (1753) yılda isän bulganlıgı mäğlüm*. Häzerge köngä qadär Orenburgta öç mäçet tözelde.

1 Näürüz — yaña yıl başı.
2 İmana — salım.
3Katerina binte Aleksey „ Alekseevne II.
äs-saniyä — Yıkaterina


KAZAN TARİHINNAN SÄHİFÄLÄR
Kazannıñ istälekle urınnarı, uram häm mäydannarı, bazarları
Häzerge köndä kalga kapkasınnan başlap universitetka hätle suzılgan töz häm kiñ uram häm kalga kapkasınnan çıgıp, ike yakka töşep kitkän uramnar — islam hökümäte zamanında da şulay bulgan. Bu zamanıbızda borıngı möselmannardan kalgan istäleklärdän ber manara bar. Anı möselmannar — «han mäçete» dip, ruslar «Söyembikä manarası» dip atıylar. Kalga eçendä häzer bank urnaşkan bina häm «dom» dip yörtelä torgan gubernator sarayı yanındagı «Tacik yırmagı» isemle yırmakta ber mäçet häm mädräsä bulgan.
Bolaknıñ könyagında, häzerge «Peçän bazarı» dip yörtelgän urında, möselman qaberlege bulgan. Ruslar Kazannı alganda, Şahgali han, gaskär belän kilep, Zöyä tamagında Zöyä şähären salgan häm şul tirädä bulgan çuvaş, çirmeş, kalmık kebek halıklarnı Rossiyä kul astına kertkän. Kazanga höcüm vakıtında Şahgali han alar [ruslar] yaklı bulıp kilgän, Kazan möselmannarı häzerge «Cihanşa mäçete» ' karşındagı çirkäü urınında bulgan Nugay kapkasınnan çıgıp, bik katı sugışkannar. Şunnan soñ Şahgali han, qaberlär östendäge agaçlarga yäşerenep, Bolaknı kiçkän häm Arça kırı ** tarafına ütkän. Şähärne ruslar algannan soñ *** da möselmannar beraz vakıt mäyetlären şul qaberlekkä kümgännär... Yosıf bine İshak bine İsänkol bine Rah-mankolıy bine Rähmätulla bine Gabderrahmannıñ ike uglı — Häsän belän Hösäyen: «Bezneñ Rahmanko-lıy isemle babaynıñ Peçän bazarında arakı satuçı

1 «C ihanşa mäçete»— häzerge G. Tukay häm G. Kamal uramnarı çatındagı 15/14 nomerlı yort. Proftehuçilişe urnaşkan bina.

Mohtar bine Ädnakol äl-Cäbäli kapkası töbendä kümelgänlegen, keçkenä çakta atası İshak belän bergä kilep anı ziyärät kılganlıkların atabız Yosıf soyli ide»,— dilär...
Tagın, Bayazid bine Hämid bine Arslan yortınıñ (ul häzer Gobäydulla bine Gabdulla bine Gabderrä-şit äl-Käçevi yortı dip yörtelä) bakçasında borıngıdan bilgele ber zirat bar.
Tagın, Apanay Hafiz «Zäñgär mäçet» ' karşındagı qaberlektä kümelgän, ä anıñ uglı — İsmäğıyl babay ike bistä arasındagı qaberlektä kümelgänlektän, ike bistä arasındagı zirat soñrak oyışkandır dip uylarga mömkin...
Halık telendä yörgän häbärlärgä karaganda, islam hökümäte vakıtında yaz ayında Bolgar şähärendä, ul harap bulgaç, Kazan şähärendä zur ber bazar bulgan, Anda Hacitarhan, Kırım, Dagıstan, Harä-zem, Urta Aziyä, Kaşgar yaklarınnan, Rossiyä şähärlärennän, Kıtay säüdägärlärennän küp keşe kilep, zur cıyılış, küñel açu häm tamaşalar uzdırılgan. Şahgali han Zöyä kreposten tözep, anda bazar oyıştırgaç, Kazanda tärtipsezleklär küplektän, Kazan bazarı sünä häm Zöyägä küçä. Soñınnan Kazan tämam ruslar kulına küçkäç, Sura yılgasınıñ İdelgä kuşılgan urınındagı Vasilsursk şähärenä, annarı Nicniy2 tarafındagı İsad dip yörtelgän urınga karşı yakka küçerelä. Şul urında yäşägän dip uy-lanılgan Makar isemle izgelärenä nisbätän, ul bazar üzenä «Makarya» iseme ala häm tatar telendä, şunnan üzgärtelep, häzer dä «Mäkärcä» dip mäşhür häm tanılgan.
1231(1815) yılgı yangında andagı kibetlär häm başka binalar yanıp betä. 1232(1816) yılda anıñ urınına Oka yılgasınıñ İdelgä kuşılgan cirendä kibetlär tözelä. Bu häzerge zur binaları häm başka törle tözeleşläre belän mäşhür bik zur häm tözek ber bazardır. Monda yöz million täñkälek, hätta artıgrak ta mal cıyıluı häm äyläneştä buluı bilgele. Ul bazar asılda şähre Bolgardan Kazanga küçerelgän bazarnıñ dävamı. Soñgı zamannarda cäyen comga könnärendä berniçä avıl berläşep, ber-ber artlı törle urınnarda «cıyın» dip atalgan bäyräm yasıylar häm tugan-tumaça, dus-işlär ber-bersenä kunak bulıp yörilär. Bu bäyräm şul Kazan bazarınnan kalgan ber küreneş dip söylilär.

1 «Zäñgär mäçet» — Tatarstan häm Nariman uramnarınıñ sul yak poçmagında, kitap kibete artında urnaşkan bina.
2 Nicniy — Nicniy Novgorod, häzerge Gorkiy şähäre.

Kazanda tabılgan borıngı qaber taşları
Häzerge köndä Kazan şähärendä berençe mäçettä ' sönnät bülmäsendä 2 üz vakıtında qaber östenä kuyılgan taş bar. Uñ yagında: Kalä än-näbiye galäyhis-sälam: Äd-dönya säğaten fä-äcgaläha tagatän 3, dip yazılgan. Sul yakta yazganı kubıp töşkän, tik ber «ka-lä el» süze genä kalgan. Algı yakta: Kalä allahe täğalä: kölle min galäyha fanin vä yabka veche rab-bike zöl-cälali vä al-iqram. Tarih tukız yöz utız altıda Şahmöhämmäd Bikmöhämmäd uglı Möhämmäd-ğali bäk zölkagdä ayında (kyafer kulınnan) şähid4, diyelgän. Bu taşnıñ arkasında yazganı: «Bu läühäne uglı Täñre Kolıy bäk bina kıldı»5. Bu taşnıñ ozınlıgı ike käz6dän bik az kim, kiñlege öç çirek, kalınlıgı ber çirektän artıgrak. Barlıgı «sö-les» yazuı ürnägendä yazılgan, altı yul yuk. Ul taş Ähmäd bine İsmäğıyl äl-Kazani äl-Aybaşinıñ äytüenä karaganda, 1230(1814) yıl hicridä Kazannıñ yugarı uramında 7 çäy kibetlären bina kılganda tabılgan. Ul şul urında çitek-başmak säüdäse belän utırganda monıñ poçmaktagı kibet urınınnan kilep çıguın üz küze belän kürgän. Monnan soñ ul taşnı mella İbrahim äfände gubernatornıñ röhsäte belän berençe mäçetkä kitertep, urta bülmädä kıybla [könyak] yagındagı könçıgışka karagan poçmakka kuydırgan. Ul taş anda torganda namaz ukuçılarga tarlık häm şik kitergänlektän, anı tönyak poçmakka küçerttem. Bu taş çıkkan urında tagın dä qaberlär bulgan dip uylarga nigez bar. Häzer dä «Zäñgär mäçet uramı» ' häm «Yaña uram» digän urınnarda binalar öçen nigezlär, ä 1290(1872) yılda munça öçen su yulı kazıganda qaberlär häm keşe söyäkläre çıkkanlıktan, kaysıdır zamanda ul tirälärdä dä qaberlek bulganlıgı belenä...

' Berençe mäçet — häzerge K, İasıyri uramındagı mäçet (K, Nasıyri uramı, 17 nçe yort).
2 Sönnät bülmäse — mäçet ğadättä ike bülmäle bula. Şunıñ işektän kerügä berençe bülmäse «sönnät bülmäse» dip atala.
8 Päygambär galäyhis-sälam äytte: dönya — ber säğatlek. Sez anı gıybadät belän ütkäregez.
4 Allahe täğalä äytte: «Dönyadagı böten närsälär betäçäk, barı olılıkka häm hörmätkä layık allah üze genä mäñgelek. Tugız yöz utız altıda (1529) Şahmöhemmäd bäk uglı Möhämmedgali bäk Zölkagdä ayında (ay hisabınça 11 nçe ay) şähid (üterelde). Kulyazmada «ayında» süzennän soñ «kyafer kulınnan» digän süz bar. Läçin tsenzor anı sızgan.
6 Bu taşnı uglı Täñre Kolıy bäk yasattı.
6 K ä z — arşın.
'Kazannıñ yugarı uramı — häzerge Lenin uramı.

TATARLARNIÑ ÜZİDARÄ ORGANNARI
Möselmannarnıñ Dini idaräse, anıñ äğzaları häm räisläre
1192(1778) yıl sentyabreneñ yegerme ikesendä, çärşämbe könne, Rossiyä däüläteneñ Orenburg kalgasında ber möfti häm öç kazıydan torgan «Möhäm-mäd dine cämğıyate idaräse» açıla. Şul zamanda bu idarädä eş başında toruçı Möhämmädcan möfti bula. Kayber süzlärgä karaganda, bu idaräneñ açıluı, Qorän basıluga röhsät birelü häm möselmannarnı başkalarnıñ cäberlävennän ;gıyu — Keçek Kaynarca kileşüe şartlarınıñ berseder.
Gosmanlı [Terkiyä] däülätendä rumile gaskär kazıyı, anatoliyäle gaskär kazıyı, iranlı gaskär kazıyı däräcäsendä ğalimnärdän öç zat bulıp, alar östendä şäyhel-islam2 häm möfti tora. Şuña ohşatıp bezneñ mämläkättä oyıştırılgan «İslam dine cämğıyate» äğzaları da kazıy däräcäsendä öç zat bulıp, alar östendä toruçı räis — möfti bilgelänä. Läkin kazıylar här öç yılda çiratlaşıp alışınalar. Başta kazıylar fäqät möftineñ ihtıyarı häm teläge belän, «kazıy bulırga fälän häm fälännär cibärelsen» digän yazuı buyınça bilgelänä idelär. Ä soñgırakları Kazan şähärendä möselmannardan oyıştırılgan «ratuşa» 3 isemle mahsus idarä äğzaganı.

1 «Zäñgär mäçet uramı» — häzerge Nariman üramı.
2 Ş e y h yı l - i s l a m — dini kanunnarnı añlatuçı iñ östen
keşe.


Ratuşa— XVIII—XIX yözlärdä Rossiyädä şähär idaräse orkaraganda, bu — bezneñ mämläkätebezdä «Haşiyäm hıyalıy» kitabınnan başlap, «Gakaide Teftazani» şärehen ukıgan zatlarnıñ berençese. Babası isä, Mansur äfände — äüväldä Mortaza äfände şäkertlärennän bulıp, soñınnan Boharaga säfär kılıp, kayber süzlärgä karaganda, Rossiyä bu yaklarnı yaulap algannan soñ, İdel buyınnan barıp Boharada ukıgannarnıñ berençese. Farsı telendäge «Tärakıybe Mansuriyä» kitabı aña nisbätlänä. Mella Möhämmädcan möfti Boharada kazıy Gabdelvahhab häm başkalar yanında ukıp belem ala. Sıra ya şärab eşläüdän kalgan kaldıknı kuşıp peşerelgän ikmäkneñ hälälme, tügelme ikänlegen sorap, Bohara ğalimnärennän fätva ' ala. Monıñ yaramaganlıgı, härämlege turındagı fätvanı mella Gabdelgafur bine Huş-bay, hälfä mella Ramazan häm mella Gomär isemle şäheslär birä. Bu fätva bezneñ yakka kilep ireşkäç, älege mäsälädä ızgışlar häm macaralar bulganlıgı bilgele. Ä fätvanıñ täfsıyle älege mella Gabdelgafurnıñ Kargalı ğalimnäre — mella Gabderrä-şid, mella İshak bine Gabdelkärim, mella Gabder-rahman häzrätlärgä yazgan hatında terkälgän. Ämir Danial bine Hodayar ğasırında bulgan bu vakıyga vakıtında ämir yanına bolgarlardan barı yugarıda isemnäre kiterelgän dürt keşegä kerergä röhsät bulgan, başkalarga mondıy röhsät birelmägän.
Mella Mohämmädcan möfti, mämläkätebezgä äylänep kaytkaç, Rossiyä däüläte väkillärenä häm olılarına üzen mäğrifätle häm alar tarafdarı itep kürsätä ala. Ruslar belän aralaşıp yäşäüdän kurıkkan häm alarga buysınırga telämägän kazaq, başkort häm başka qabilälärne törle yullar belän kızıktırıp häm kurkıtıp buysındıruda katnaşa häm bu yulda zur näticälärgä ireşä. Näticädä ul, 1191(1777) yılnıñ azagında ilenä kaytkannan soñ, zur däräcälärgä ireşä, aña ordennar birelä. Anıñ Rossiyä karşındagı hezmätläre yahşı dip tabıla, üzenä kılıç birelä, hätta general däräcäsenä ireşkän digän süz halık arasında yöri.
Soñınnan anıñ taläbe belänme, yäisä Rossiyä däüläteneñ kiräk tabuı näticäsendäme, yäki başka berär säbäp arkasındamı, Dini idarä açıla, ä idaräneñ eş başında toruçı häm möselmannarnıñ möftiye itep ul bilgelänä.

1 Fätva — kürsätmä.
Ul, zur ışanıç kazanganlıgı säbäple, «moña üze telägän urınga mäçet salırga röhsät» yäki «bu şähes fälän eşkä layık»,— dip, berär kisäk käğazgä yazıp möheren sugıp birsä, barısı da ütälä torgan bulgan. Aña bu ışanıç arzanga töşmägän bulsa kiräk. Ul hätta kazıylarnı da üzeneñ öy hezmätçeläre urınında tota häm teläsä nindi eşkä kuşa torgan bulgan. Läkin soñga taba däräcäse şaktıy töşä. Tora-bara kazıylar köç tabalar. Hosusan mella Gabdelcäbbar bine Möstäqıym äl-Kaybıçi, kazıy bulganga, ike dustı belän möftigä karşı çıgarga ant iteşep kileşä. Näticädä zur ızgış-talaşlar, karşılık kürsätülär bula. Ahırda Dini idarä vakıygaları prokuror tikşerüenä kuyıla häm anıñ imzası belän tuktatıla. Möfti üze: «Yöze genä kara bulsın, barısına da Gabdelcäbbar säbäp buldı»,— dip äytä tgorgan bulgan.
Möftilegen faydalanıp, «mella» isemen satıp, küp däülät cıygan. Ülem säğate citkäç tä 50 000 täñkä akçası bulıp, östenä yatıp can birgänlege halık telendä yöri.
Kem dä bulsa möäzzinlek eşe öçen imtihan birergä bargaç: «Möäzzingö vakıt belü şart, beläseñme, yäsiğ namazı vakıtı kayçan kerä?» — dip sorıy torgan bula. İmtihan birüçe cavabında: «Häzrät, şäfäq kızıllıgı betkäç kerä»,— di ikän. Tegese tagı da kaytarıp: «Ä şäfäq närsä?» — dip sorıy. Älege keşe kulın kesäsenä sugıp: «Häzrät, agı da, kızılı da bar»,— dip, ul vakıtta äyläneştä bulgan 25 sumlık ak käğaz, 10 sumlık kızıl käğazne çıgarıp kürsätkäç, möfti: «Añlı häm layık keşe ikänseñ»,— dip, bu keşene huş kürgän.
Şulay da märhüm atabız — mella Bahavetdin, mella Fäthulla ahun Orıvıy, mella Baymorad bine Möhärräm äl-Mäñgäri häm başkalar hämmäse anıñ fazıl häm kamil buluın, zur belemgä iyä ikänlegen berdäm räveştä tanıylar. Halık telendä dä bik ğalim bularak tanılgan. Ber keşedän dä monıñ kiresen äytkänen kürgänem dä, işetkänem dä yuk. Ämma yazıp kaldırgan äyberläre, fätvalarınıñ räveşe, alış-bireş käğazläre, hatları yazu säläteneñ zäğıyf buluın, alarnı avırlık belän kimçelekle itep yazuın, ğıylemeneñ azlıgın häm farsı telennän yomşak buluın, gacizlegen açık iskärtälär. Bu fäqıyrneñ fikere: anıñ ğıylemeneñ Fäthulla
ahunnar däräcäsendä bulmıyça, bälki alardan küp märtäbä tübän buluına hiçnindi şigem yuk, hätta Gabdessälam möfti qadär beleme buluı da bik bähäsle..,
...Nigezsez laf organ, üze närsäneñ nidän ğıybarät ikänen dä belmägän, tege yäki bu kitapta kürgän fikerlärne urınlı-urınsız kıstırıp, yazuın «maturlap» fätva birgän mondıy keşene niçek ğalim häm fazıylätle dip sanarga kiräk! Läkin ul vakıtta bu yak ğalim-golämäse bik sadä häm täkällefsez bulgan. Boharadan ukıp kaytkan keşe bik az bulgan, ä bulgannarı kiyemnäre, süzläre häm häräkätläre belän ük ayırılıp torgan, söylämnäre yarım-yortı häm bozık bulsa da, farsı häm ğaräp süzläre katıştırıp, halıknıñ isen kitärgännär. Şunıñ östenä, däräcäläre, abruyları häm süzläre ütüe üzlärennän küp yugarı bulganlıktan, belmägäne — belmiçä, belgäne—-belep, barısınnan bigräk kurkudan, alarnı tanıgannar häm ışanıp, buysınıp yäşägännär. Ul ğasırlarda, hätta atabız märhüm ğasırına qadär «Boharadan ukıp kayttım» digän mellanı keşedän östen zat dip hisaplagannar, hätta färeştädäy kürgännär. Soñga taba bolar kübäyep kitkäç, alarnıñ hakıykıy hälläre açıldı, alarga iğtibar da küp teşte häm üzlärenä halıknıñ ışanıç yalkını sünde.
Tärcemäi häle söylänä torgan zat, ozın ğomer serep, yakınça ille yıl möfti bulıp, üz milkendäge cirdä, Ufa şähärennän altmış çakrım yıraklıktagı At citär isemle avılda 1239((1823) yılda vafat bula häm... şunda uk cirlänä. Pıçrak, tärtipsez häm täüfıyksız Mirzacan isemle («Mirzakay» dip tanılgan) uglı kala. Ul öylänmiçä marca totkan, anıñ belän tiptergän, häzer dä din islamda bulmagan balaları küpter. Möftineñ hatını ozın ğomer sörep, 1277(1860) yılga qadär yäşi, ahır ğomerendä Ufaga kilep, barlık bulgan mölkäten din islamda bulmagan onıklarına vasıyät itep yazdıra häm anı Dini idarädä terkätep raslata...
İkençe möfti. Gabdessälam bine Gabderrä-him bine Gabderrahman bine Möhämmäd äl-Bögel-mävi äl-Gabderi. Çıgışı belän Bögelmä Üöyäzeneñ Gabderrahman avılınnan. Kargalıda mella Gabderrahman bine Şärif äl-Kirmäni häm başkalardan ğıylem alıp, Orenburgta ahun hem mäçetenä imam
Öçençe möfti. Gabdelvahid bine Söläyman bine Söğlük bine Gabdelhaliq äl-Cäbäli äl-Är-bäşçi. Tumışı belän Tau yagınnan, Nicniy öyäzeneñ Ärbäşçä digän avılınnan, mişär Taifäsennän. Atası mella Söläyman ahun Orıda imam häm ahun bula. Mella Gabdelvahid Peterburg şähärenä barıp, däülätle zur baylarga hezmät häm säüdä itü käsebenä kereşä. Mella balası bulganlıktan, şunda bulgan säüdägärlär anı üzläreneñ yörgän cirlärendä namaz ukıganda imam itä torgan bulalar. Şuşı aralaşudan faydalanıp, Peterburgta bulgan möselmannardan imza häm tamga cıya häm alar belän kileşü tözi, imtihan birep ukaz ala häm imam bula. Küpmeder vakıt Peterburgta ğomer itep, Rossiyäneñ väqalätle olı keşelärenä ukımışlılıgın kürsätep, möfti Gabdessälam vafatınnan soñ möfti buluga ireşä häm 1256 (1840) yılda Ufa şähärenä kilä. Anıñ Ufa kalgasına kilgäç bulgan hälläre halık telendä yöri. Ul kitap söyüenä, ğalimnär belän aralaşırga yaratuına, Gosmaniyä däüläte kitapların, gazetaların häm yazmaların karap baru östenä kayber rus äsärlären dä ukuına karamastan, çın mäğnäsendä ğıylem iyäse bula almagan. Şulay da terki teldä yazılgan yazmalarnı şul teldä, üz däräcäsenä kürä kamil räveştä, köçe citkänçä añlata ide. Tıybb kitapların faydalana, daru ülännäreneñ kübesen belä, ğaräpçä, farsıça häm başka çit tellärdä bulgan yazmalarnı törki häm rus telendä añlata ide. Möfti bulgaç, Rossiyäneñ olıları belän azmı-küpme aralaşırga, eşne üzgärtep häm tözätep korırga, şäriğatkä yaraklaştırırga teläge bar ide. Läkin ğıyleme azlıktan häm yärdäm taba almavı säbäple, köç-kuät tuplıy almadı. Şunıñ belän bergä, baylar häm dönya keşeläreneñ havalı näfeslärenä iyärde, alarga yararga tırıştı häm alar telägänçä eş itärgä böten köçen kuydı. Tormışında sadä häm täkällefsez ide. Hätta idaräsendä bulgan tübänräk sär-kätibläre belän, ayagına itek kiyep, et alıp, mıltık hatıyb bula. Anda bulgan Rossiyä väkillärenä üzen mäğrifätle häm alar belän berdäm itep kürse-tä. Orenburg gubernatorınıñ taläbe häm üteneçe nigezendä, Möhämmädcan möfti vafatınnan soñ Orenburg möftiye bula... 1254(1838) yılda, zvlhic-cäneñ unnarında vafat bulıp, Ufa qaberlegendä cirlänä...kütärep, ürdäk, kuyan atarga çıgar ide. Üzenä mahsus yasalgan oyasında härkayçan zur ete yatar ide...
Gabdelvahid möfti yegerme yıç yıl möfti bulıp, Ufa şähärendä dönya kuya. Cenazasın mella Hösnetdin ahun ukıp, 1279(1863} yılda, säfär ayınıñ.'., könendä Ufa qaberlegendä cirlänä. Citmeş biş yäşendä bula. Şäräfetdin häm Mähmüd isemle ike uglı bulıp, Mähmüd isemlese bala vakıtta vafat bula. Kızı Mähbübkamal Kazanda haci İbrahim bine İshak bine Mostafa bine Mortaza bine Davıd bine Yosıf bine Möhämmäd bine Afak nikahında bulıp, fäqät ber Märyam isemle kızı bar. Uglı mella Şäräfetdinneñ balası kalmadı. Ul 1305(1877) yılda vafat buldı.
Dürtençe möfti. Haci Sälimgäräy bina Şahingäräy bine Yosıf bine Kotlıgmöhemmäd bine Täükil bine Mämäş bine Däülätmöhämmäd bine Urazmehämmäd han bine Undan bine Şiğay han bine Cadik han bine Cani han bine Barak han bine Ko-yırçık han bine Irıs han äl-Çıñgızi, tatar hannarı balalarınnan. Yugarı babalarınıñ hälläre hannar turındagı bülektä täfsıylläp iskä alındı. Urazmöhämmäd han 1000(1591) yılda Mäskäü patşası Boris bine Fedor isemle zatnıñ teläge häm kuşuı buyınça Hankirmän şähärendä han bulıp, 1019(1610) yılda vafat bula. Kotlıgmöhemmäd mirza 1147 (1734) yılda, Rossiyä gaskäre belän kilep, Orenburg şähärenä nigez sala. Rossiyä däülätenä küp hezmätlär itep, general-mayor däräcäsenä ireşä. Bu näseldän başkalar da, şuşı däülätkä hezmät kürsätep, bik küp cir-sularga häm urmannarga huca bulalar. Ällä niçä avıl halkı, şul hisaptan Tirsä häm Kilem avılları, alarnıñ kolları ide, cıynap kına äytkändä, Rossiyä hökemendäge möselmannardan äle-gä qadär bolar qadär bay häm däülät iyäse bulgan keşe mäğlüm tügel. Bu kollar 1275(1858) yılnıñ azagında, Kırım sugışınnan soñ halıkka irek birelgäç, barısı da azat bulalar. Kotlıgmöhämmäd mirzanıñ 1160(1747) yılda isän bulganlıgı mäğlüm. İmamı — Bätçä ahun dip tanılgan mella İbrahim bine Tüläk isemle zat bula. Möhere — Bohara möftiye häm kazıylarınıñ möherläre kebek zur häm şul ürnäktä «İbrahim bine Möhämmäd" Tüläk möfti» dip yazılgan bula...
Tärcemäi häle söylänüçe haci Sälimgäräy mirza Rossiyä däüläte gaskärendä küp yıllar hezmät itep, ... däräcäsenä ireşä, 1269(1852) yılda ul hac säfärenä yünälä, İstambulda kayber çirkäye olılarına iyärep soltan Gabdelmäcid häzrätläre yanına kerep, anı sälamläp çıga. Gabdelvahid möfti vafatınnan soñ, 1282(1865) yılda Orenburg möftiye itep bilgelänä. Dini idaräneñ yaña binası açılgaç, iyün ayınıñ yegerme bişendä, säfär ayınıñ unöçendä, comga könne idarägä urnaşıp, vazifasın ütärgä kereşä. Möfti bulgaç, Kazanga berniçä tapkır kilep kitä. Ber tapkır Tiflis yagına da barıp kayta. Säyähät kılırga yarata torgan bula. Bik yış säyähät itü häm käsep itü bitlege astında berär yäşeren eş tapşırılıp, şunı ütäp yörmäde mikän, alla belsen! Keşelärgä dus häm yahşı kürenergä tırışsa da, üze ğıylemsez, cörätsez ber bändä bula, här kotkı saluçınıñ süzenä avışkanlıktan häm karaşlarında totrıklılık bulmaganlıktan, üzlegennän ber eş tä eşli almıy. Küp kenä başlagan eşläre tämamlanmıyça yartı yulda kala. Küp vakıtlarda üz ämeren üze boza.
Baylıgı zur, däräcäse yugarı, tele belän äsir itä torgan zat, şul uk vakıtta yahşı yazuçı bularak, küp kenä faydalı eşlär eşli ala ide, läkin bulmadı...