Börtö Çono - 01

(Çıñgızhandın ömürü jönündö tarıhıy roman)
Kotorgon A. Saspaev
BASMAGA DAYaRDOOÇUDAN
Japon jazuuçusu Yasaşinin öz mekeninde on segiz jolu jarık körgön «Börtö
Çono» romanı kırgız okurmandarına murdagı «salt» boyunça Evropanı aralap emes,
kadimki Uluu Jibek Jolu arkıluu, anıgıraak aytkanda japon tilinen kıtaydagı
moñgol, kazak, kırgız tilderi arkıluu kotorulup bizge jetti. Oyumda, bul roman
basıp ötkön jolu boyunça, kıyazı, bizde algaçkılardan.
«Çekesi albars, jürögü bolotton kuyulup, kamçı orduna kılıç karmagan, suu
orduna kıroo, tamak orduna şilekey jutkan, unaa orduna şamal mingen»
Çıñgızhandın askerleri özdörü joo dep bilgen koñşu uruu taypalar — Merkit,
Koñurat, Tatar, Nayman, Kereylerdin erkek kindiktüülörün tügöl kırıp, mal-mülkü
menen ayaldarın talamayga salat. Mınday apaat andan arı batışka bagıt alganda,
güldöp turgan Çıganak, Otrar, Bukar, Samarkan, Ürgönç şaarların talap-tonop, jer
beti menen teñep urandıga aylantıp, tirüü jan kaltırbay kırıp, ayaldarın tapataltüştö körüngön jerde kordogon bul askerler «koldorun kızıl kan menen juup,
közdörünön jalın atkan jırtkıç aybanga okşop kalat».
Yasaşi mına uşulardın bardıgın Çıñgızhandın ömürün üzök kıla oturup özü
bayandagan, birok tarıhıy izi bar kaarmandardın psihologiyasın, filosofiyasın
kızıktuu, narı elestüü süröttögön. Basmaga dayardoo kezinde bul roman köz aldıman
juuruluşup beş jolu öttü. Oşol beş jolkusunda teñ romandı jañıdan okup
jatkandagıday sezimde boldum. Bul, albette, avtordun darametinen bolso kerek.
üyünün tündügünön körüngön suuk jıldızdar daanalana tüşöt. Boroon kayradan
ışkıra sokkondo jıldızı jıbıragan kara köşögö asmandı çümköp, alar
marjanday kübülüp, je bolboso jer menen kök sapırılışıp jatkanday kaarduu
dobuş ugula kalat. «Boroon ulup, kördöy karañgı tün çümköp, eç nerseni körsötpösö
da, kiçinekey üyümdün kapşıtında kebelbey oturam go!» — dep oylondu Ulun.
Üy tamda jaşap, egin egip körbögön, too talaanı kıdırıp köçmön turmuş
ötkörgön, dolu tabigattı kaarduu dep özdörün alsız sezgen, oşondoy ele bardıgı teñ
kandaydır bir küç arkıluu atkarılat, degen işenimde bolgon uluttun saltın ıyık
körgön Ulundun bügünkü tünü mınçalık tınçsızdanuusunun dagı bir sebebi bar. Aga
tündüktön körüngön asman murdagıdan alda kaçan biyiktegendey, tündügün çarpıy
urgan alay-dülöy boroon özgöçö öörçüp ketkendey sezildi.
Bala süyüp, jañı gana ene salabatınan baarman bolgon Ulundu, birinçiden, et
jürögün jarıp çıkkan naristesi jubayı Yasukeydi kubanıçka bölögüçölük altı sanı
amanbı, degen oy, ekinçiden, balasının öñ-çırayı jubayının köönünö töp kelip,
özünö okşodubu, degen öñdüü eki oy katuu tolgontup turgan ele.
Kantse da, Ulun köp ötpöy uşul eki tüpöyüldün birinen köönü tındı. Bala
enesinin alakanınan kolun boşotup, jumgan muştumun jazdı. Karasa, balanın
kolunda taştay katkan çıymıttay kan bar eken. Bala anı oyunçuktan beter bekem
uuçtap alıptır.
Ekinçisi, jañı tuulgan naristenin kebete-keşpiri jönündögü sanaa. Baladan
küyöösü Yasukeydin nakta öz balası degiçelik eç kanday belgi körünböyt. Bir karasa,
Yasukeyge okşop turgansıyt, bir karasa okşobogonsuyt. Bala jönündögü sanaanın
tüpkü sebebi, naristeni bötönçö bir jigitke okşoyt dep aytuuga Ulundun köönü
çappayt. Çın çınına kelgende, bala alardın eç kimisine okşoboy, Ulundun nak
özünö gana okşop turgan bolçu.
Yasukey uulduu bolgondugun ukkandan kiyin emne oylop, emne koyörun boljoo Ulun
üçün mümkün emes ele. Özgö uruunun baatırlarının saltı boyunça, Yasukey da
koluktusunun koş boyluu ekenin eç kimge bildirbey, tımızın jürgön, kubanganı je
kubanbaganı özünö gana maalım ele, özgölörgö bolso, bir tabışmak. Kantse da, uulduu
bolgonun kabarloo arkıluu jubayının köygöyün tüşünüü Ulun üçün parız sezildi.
Jubayının oozunan «Balanı öltür!» degen söz çıkkan kündö da, buga tañ kaluuga
bolboyt.
Yasukeyge kabarlay ketken attokur abışka ertesi keçinde kayrıldı, balasına
Temüçin degen at koyuşu jönündö Yasukeydin aytkanın Ulunga oozmo-ooz jetkizdi.
Törögöndön beri sanaa deñizinde kalkıgan Ulun bul sözdü ukkanda köñülü jadırap,
sergiy tüştü. Antkeni, Yasukeydin naristege suuk ıray bildirbey turgandıgın
tüşündü. Birok, munun sebebinin tübünö jete albadı. Attokur abışkanın
aytkandarın tegeretip oylogonunda Temüçin dep at koyuunun maanisin ar kanday
tüşünsö bolo berçüdöy sezildi. Attokur abışka:
— Men aldayar taksır Yasukeydi izdep barsam, tatar taypasın oysurata
jeñgendikterin belgilep, toy ötkörüp jatkan eken. Aloolongon ottun janında
joodon kolgo tüşkön eki kol başçı çıtırata baylaluu turuptur. Toy saltanatı
ulanıp çegine jeteyin degende tigi eki kol başçının birin süyröp kelişip, başın
kesip alıştı. Aldayar taksır uşul jolku jeñişin este kaltıruu üçün uuluna oşol
başçının atın koyuunu tapşırdı, — dedi.
Balanın atı «jeñişti este kaltıruu» degen söz menen tutumdaş bolso, anın jönü
bir başka. Birok, başı kesilgen joo kol başçısının atın naristege koyuu
jurtçuluktu oylontpoy koyboyt. Yasukey balanın tuulganına ıraazıbı, ıraazı
emespi, bul Ulunga dagı ele tabışmak boydon kaldı. Atasının kim ekendigin
jadagalsa enesine da anık emes bul ımırkay, akırı, moñgol uruu başçısının
üyündö Temüçin degen at menen tuñguç uul katarı baktıluu toroldu, ösüp jetildi.
Ulun töröttön kiyin denesi ısıp-küyüp, ölösölüü bolup bir neçe kün jattı.
Etinin ısıganı basañçalap, esin jıyıp, başın arañ kötörgön Ulundun nursuz
közdörünö eñ murda çaldıkkanı Temüçindi kötörüp turgan Yasukey boldu.
Ulun on ay murda ele Yasukeyge tiygen. Al olhonot uruusunan ele. Anı merkit
uruusunun bir jigiti oljogo alıptır. Merkit eline baruuçu joldo — Onon
darıyasının boyunda Yasukey Ulundu oljogo tüşürgön. Ulun merkit jigitinin on neçe
jolku katışuusunan kiyin gana Yasukeyge tiydi, balanı törödü. Uşul müşkül
sebebinen al balanın öz atası dep eki jigittin birin daana aytıp bere albayt.
Ulun Temüçindi kötörüp turgan Yasukeyge közünün kıyıgı menen gana karadı.
Yasukey başınan ele baatır atanıp, el karatıp, jurt biylegen er jürök azamattardan
bolçu. Anın sumsayıñkı jüzünön meerim bilinbese da, şadıluu manjalarına
Temüçindi kondurup alıp, booruna basıp turgan körünüşü Ulunda mookum
kandırarlık jıluu sezim kozgodu. Jubayı Yasukeydin betinen ööp koyuuga daay
albadı, birok aga degen süymönçülügü ısık jaşka aylanıp betinen monçoktoy
kuladı.
Al kezde, moñgol uruuları irege jayıp konuştangan Uluu Sepildin tündük jagı
— Ak-Kamaldın tündügündögü keñ çölkömdü bir kıyla köçmön uluttar mekendööçü.
Alar bayır algan jerdin çıgışı — İngen aşuusuna, batışı — Sayan, Tannu, Altay,
Teñir-Toogo tüştük jagı — Uluu Sepil arkıluu Kıtay menen, Gobiy çölü arkıluu
Batış elderi menen, tündük jagı — Baykal kölünün tegeregindegi jerler menen çek
aralaşçu. Sibirdin uçu-kıyırına köz jetpegen talaasındagı elder menen
tutaştırgan uşul too-taş, darıya-özöndör, çeksiz ketken een talaa-erme çöldör
kurçagan keñ böksölördü altı darıya tuurasınan kesip ötöt. Onon, Yingun, Kerülen
darıyaları Amur darıyasına al arkıluu Ohot deñizine, Tugla, Orhon, Selengi
darıyaları Baykal. kölünö kuyat. Uşul altı darıya böksö toolordon baştalıp, jaşıl
jayıt, tünt tokoylordu payda kılgan. Bir kança uruu, taypalar, köçmön uluttar tee
atam zamandan tartıp ele uşul öñürdü paanalap, baştarına üy tigip, booruna kazan
asıp, jırgap-kuunagan je tündügü tüşüp, otu öçüp, tukumu tuzday kuurugan boluçu.
Kundar menen jujañdar, türktör menen uygurlar da uşul çölkömdü mekendeşip,
oljoluu eseptelgen tüştüktögü jerlerge taasirlerin keñeytmek boluşkan. Oşon üçün
da, Kıtaydın ar kıl doorlordogu biylööçülörü Uluu Sepildi sogup, tündüktögü
köçmön uruulardın çabuulunan saktanıp kelişken.
Moñgoldordun bul çölkömgö kaysı doordo kelip konuştanganı anık emes, birok
alar VIII kılımdın aldı-artında başka taypalar öñdüü ele türktördün, VIII
kılımdın orto çeninde türktördü özünö bagındırgan uygurlardın biyliginde, al
emi IX kılımdın soñunda uygurlardın ordun baskan tatarlardın biyliginde
bolgondugu anık. Birok, moñgoldor tatarlardı jeñgen soñ küç alıp, tizginge ee
boldu. Öz aldınça mıyzam-jarlık tüzdü. Kandaştık baylanışı jok uluttar
özdörünçö jer eelep, böksölördögü jayıttarga çaçırañkı konuşup, jıldar boyu mal
üyürlörün, ayal zattarın, jayloo-jayıttarın talaşıp ömür sürüşkön.
Temüçin eresege tolgon XII kılımdın orto çenderinde da moñgol taypalarınan
başka kırgız, oyrot, merkit, tatar, kerey, nayman jana oñgut (uvak) öñdüü köptögön
taypalar moñgol böksölöründö jaşooçu. Moñgol taypası menen tatar taypası oşol
örööndördögü başka taypalarga bolgon biylikti kolgo tüşürüü maksatında öz ara
salgılaşıp turuşkan. Temüçin tak uşul eki taypanın öz ara kagılışuuları çielene
tüşkön doordo torolup, er jetti.
Ar kıl taypalar ortosundagı bak talaştık çaykaştardan sırtkarı al
taypalardın öz içterindegi müdöö kagılıştarı da basañdabagan. Moñgol taypası öz
içinen uruu-uruularga bölünüp, jeke-jeke jer eeleşip, kıykım tapsa ele salgılaşa
ketişçü bolgon. Yasukey biylegen bürjügünün uruusu ezelten moñgoldordu tüptöp kele
jatkan uruu ele da, alardan bir jamaat moñgol taypasınan tartıp bütkül moñgol
elin biylegen dalay-dalay jetekçiler çıkkan. Yasukeydin çoñ atası Habul tuñguç iret
han boldu, al bülündü bolgon moñgol ayıldarın biriktirip, özgö taypalardın
çabuulunan saktanıp, öz talamın korgoo jönündö mıyzam-erejelerdi kirgizdi.
Ekinçi han Dayçıtut taypasınan çıkkan Ambagay bolgon. Üçünçü nöömöttö gana
kayradan Bürjügün uruusuna handık çen tiyip, Yasukeydin atası Hotola handık kurdu.
Al emi Yasukeydin özü törtünçü han bolçu.
Temüçin Moñgol böksösündö payda bolgon uşunday şartta tuulup, moñgol
taypasın biylööçünün üyündö er jetti. Al ekige çıkkanda enesi Ulun Hasardı, Hasar
ekige çıkkanda Hajundu törödü. Bul üçöö teñ erkek bala bolçu. Temüçindin Hasar,
Hajun degen eki inisinen başka, Yasukeydin dagı bir ayalınan tuulgan, özünön bir
jaş kiçüü Bekter, eki jaş kiçüü Belgüdöy degen eki inisi boldu. Temüçin eneleş eki
inisi jana künü katından tuulgan eki inisi bolup bardıgı bir üydö çoñoydu. Yasukey
çürpölörünö çın dilinen kubanıp, beş balasın birdey kördü, bir da birin özgöçö
erkeletpedi, ala körbödü. Al emi, Ulun da uşunday iştedi. Özünön tuulgan baldar
menen künüsünön tuulgan baldardı teñ karap, birin jakşı, birin jaman debedi.
Yasukey Temüçindi alalabaganınday ele, Ulun da Yasukeydin başka ayalınan törölgön
baldardı ala köz menen karagan jok. Bul jagınan Ulun ötö eptüülügün körsötö aldı.
Temüçin jeti jaşka çıkkanda, Ulun Temügeydi törödü. Jeti jaşar Temüçin
kurbaldaş baldarına karaganda sööktüü, alduu-küçtüü bolgonu menen köp süylöbögön,
süylöp kalsa tuş keldi bojuray berbegen, uruş-talaşka jolobogon, kokusunan uruştalaşka kabılıp kalsa, eç nerseden taymanbay çırdaşkan jaktın sögüp jatkan
sözdörün sabırduuluk menen ugup, al aytıp bolgon soñ gana tieşelüü joobun berüüçü
baldardan bolup östü. Al emi, kordugu ötüp ketkenderdi daroo kol salıp sabooçu,
koluna urungan ele nerse menen uruuçu, başın balçıkka malıp alıp tepkilööçü.
Temüçindin uşunday kaarduu araketterin körüp araçaloogo kelgen çoñ baldar anı:
«Unçukpas, tünt, jakşılıktı bilbey turgan jan!» — dep sanaşçu. Oşol üçün alar
anı eresege jetken kişi katarı oyloşup, a degende ele çoñ baldar menen
uruşkanday uruşa keteer ele.
Demeyde Temüçin közgö çaldıkpagan, köp süylöbögön bala boldu. Agalık sezim
menen kiçinekey böböktörünö jol berip, enesine jarmaşıp beymaza kıluuçu emes,
birok anın da adattagı baldar öñdüü ele ene meerimine bölöngüsü kele turgan.
Temüçin jeti jaşınan tartıp ele öz taypasınan çıkkan uluu muundar jönündögü
sanjıra-jomoktorgo kulak töşödü. Temüçindin Bültöçüy degen bir kıyır tuuganı
bar ele. Al jaş kezinde jalañdagan azamattardın biri bolgon. Emi beti-başın
koyuu tük kaptap çal boldu. Al baldarga meerimdüü, booruker, sözgö ötö çeçen kişi. Al
Yasukeydin üyünö anda-sanda kelgen tuugandarına ata-babasının ulamıştarın aytıp
berer ele. Al aytkanda da ata-babalarının sözdörün öz kulagı menen ukkanday,
araket kıymıldarın öz közü menen körgöndöy maşına keltire süylöp, ugarmandardı
tim ele köşültüp jiberüüçü. Kişiler çogula kalsa boldu, oyuunan tokup, jadında
jaşırıp kelgen kıyla-kıyla añgemelerdi narı janduu, narı ukkuluktuu taamay
aytuuçu. Ayrım adamdar anın añgemelerin esterine saktap kalışsa da, dal özündöy
aytıp berüü kaydaa! Bul öñdüü tügönbös mol añgeme-ulamıştardı Bültöçüy
baatırçalık esterine saktaarına da közdörü jetçü emes.
Bültöçüy baatır jomogun baştaarda jurt bilgen añgemelerdi içinen aytıp
aluuçu.
Batuusagan, Batuusagandın balası Tamaça, Tamaçanın balası Horıçar mergen,
Horıçar mergendin balası Ujum Buurul, Ujum Buuruldun balası Salıhaçuu,
Salıhaçuunun balası İknüdün, İknüdündün balası Şiñsüçi deçü al ata-babalarının
estüü-baştuularının atın aytıp, anan dagı ulay tüşçü:
— Şiñsüçinin balası Harçu, Harçunun balası Buryasigtey mergen, Burjigteydin
Manguljungua degen suluu baybiçesi bolgon eken, andan Torguljunbayın degen uulduu
boluptur, Torgoljunbayındın Börükçüngua degen ay menen kündöy baybiçesi,
Borulda Süyölbiy degen jaş attokuru jana Dayır, Bor degen eki çıgaan külügü
bolgon eken, — dep saymedireçü al.
Çeçenderibiz aytkanday bayanday albaspız, dep iymengender añgemelerin çort
toktotuşçu. Ay menen kündöy baybiçesi, eki çıgaan külügü, jaş attokuru bolgon
onunçu urpak Torguljunbayından kiyin tuulgan baldardın sanı köböyüp
ketkendikten, este saktoo jöndömü ukmuştuu Bültöçüy çeçendey adamdarga gana
añgeme ayttıruudan başka arga jok ele. Jurttun moyuganın körgön Bültöçüy içinen
ıraazılıgın bildirip, bırış baskan betinen kubanıçı jıltıldap, añgemesin
ulanta tüşüüçü. Anın añgemesi moñgol ulutunun ar bir doordogu başçılarının
attarın tizip aytuu menen ele bütçü emes.
— Torgoljunbayın menen anın baybiçesi Börükçüngua ötö ınaak ötkön erdikatın bolgon eken. Birin biri ötö ayagandıktanbı, aytor, bul eköö jalgız közdüü
balaluu bolot da, aga Duba Sokur dep at koyuşat. Anın mañdayına bütkön jalgız közü
üç künçülük alıstagı nerselerdi körüüçü keremet köz eken. Alar Duba Sokurdan kiyin
Dobu mergen degen bala süyüşüptür. Eki bala köp ötpöy ele ötö jigerdüü jigitterden
bolup jetilişiptir. Kündördün birinde, aga-ini añ uulap çıgışıptır. Duba Sokur
meykin talaaga köz jiberip: «Teetigi terebelde boygo jetken kız kelatat. Anın
ötöör jolu tigi. Erteñ oşol jerge kelgende anı oljolop saga alıp berem» — deyt.
Dobu mergen buga ança işene berbeyt. Birok, ertesi oşol jerge barıp turuşsa,
uzatıp bara jatkan kızdı ortogo algan bir top kişi jetip kelişet. Duba Sokur
dürmöttüü jaasın, kılıçın ala bularga tap beret.. Oşentip, uzatılıp bara jatkan
kız Alvingua Dobu mergendin ayalı bolup kalgan eken. Bular köp ötpöy balaluu
boluşat. Çoñ uuluna Belkünödöy, kiçi uuluna Bökünödöy dep at koyulat da, Gua Dobu
Belkünödöy uruusu menen Bekünödöy uruusunun tüpkü tegine aylanat. Alvinguanı algan
Dobu mergen eki uulu menen ayalın artına taştap, jaştayında ele tigi düynögö sapar
çeget. Alvingua küyöösü ölgön soñ da üç bala törögön deşet. Birok, kaada saktap
küyöögö tiybeyt. Anda, kantip balaluu boldu deysiz go? Ar jolu boyuna bala
bütöördün aldında kögültür asmandan tüşkön bir şoola tündüktön Alvinguanın
denesine tiet eken da, al koş boyluu bolot eken. Uşunday keremetten tuulgan
Buhuhatki, Böktösalji, Bodunsar Muñkugü sıyaktuular Hatkin uruusu, Saljuhut uruusu
jana Bürjügün uruularının ata-tegi boluptur, — dep kızıktuu añgemesin sozo tüşçü.
Bültöçüy çeçen Bodunsardan kiyinki çıkkan urgaalduu baatırlardın erdikterin
narı janduu, narı taamay aytuuçu. Bodunsardan Yasukeyge çeyin on ata ötkön eken.
Bular jönündögü sanjıra ötö uzun bolgonduktan, ar tündö anın baarın aytıp tügötö
alçu emes.
Jeti jaşar Temüçindi Duba Sokur jönündögü ulamış kızıktırganı menen,
başka okuyaları taasirsiz narı tüşünüksüz sezildi. Anın orduna Bültöçüy çeçen
bütkül taypa baş koşkon çoguluşta jomokçu, sanjıraçı aksakaldardın biri katarı
supada turup, moñgol ulutunun jaraluu tarıhın beşik ırının obonuna salıp aytıp
berse, mınday mazmuundagı sanjıralar Temüçindi kızıktırıp, kumarlandıra
tüşmök.
— Kudaydın kudureti menen baktıluu tuulgan Börtö Çono özünün kılımdı baskan
suluu kelinçegi Guamarıl menen birge deñiz-okeandardan ötüp, Onon darıyasının
boyundagı ırıs-keşiktüü Burhan Haldun toosun mekendep jürgöndö Batuu Sagan degen
bala süyüşüptür, — deçü Bültöçüy çeçen.
Beşik ırı obonu menen baştaluuçu bul çakan jomok kıska mezgildi gana kamtıy
aytıluuçu. Birok, Börtö Çono menen Guamarıldın uulu, eldin ata-babası Batu
Sagandın düynögö kelgeni jönündögü añız bürjügün uruusunun tuşunda, asırese,
dayçıguttar tuşunda aytılsa da, moñgol koomçulugunun köñül-sezimin özgöçö
dürkürötör ele.
El uşunday añızdarga ayabay işenişken.
— Deñiz-okeandar degender jer tübünün batış jagında bolgon eken. Düynödö
teñdeşi jok Börtö Çono kudaydın kudureti menen oşol deñiz-okeandardı kesip
ötüp kelip, suluu Marılga üylönüptür. Burhan Haldun al kezde adam balası barıp
körbögön aska-too eken. Moñgol taypaları payda bolgon kündön tartıp ele uşul
toodo tiriçilik ötkörüşkön, — dep aytılat al añızda.
Temüçin Börtö Çono jönündögü añızdı ukkanda katuu taasirlenip, özünün Börtö
Çono menen Guamarıldın urpagı bolgonuna özgöçö sıymıktandı. Al emi, bulardın
urpagı emesterdi özündöy bolo albagan, jazıksız el, dep sanadı. Kıskası, Temüçin
öz denesinde Börtö Çono menen Guamarıldın kanı bar ekendigin özgöçö bir abroy
dep bildi.
Bültöçüy sıyaktuu uluu muundar aytkan ukmuştuu beşik ırları kiçinekey
Temüçinge ayrıkça zor okuyaday bilingen. Uluu muundar aytkan jomoktordun
mazmunun jeti jaşar Temüçin toluk tüşünüp jete albagan jerlerin enesi Ulun
tüşündürüp berdi. Temüçin uluu muundar aytkan beşik ırının ırgagınan düynödö
teñdeşi jok baatır Börtö Çono 1 menen ayday aruu Guamarıldın kanday öñ-tüstö
ekenin içinen elestete aluuçu.
Börtö Çono menen Guamarıldın kanı eñ tüpkü ata-baba eseptelingen Batuusaganga
kuyulgan, andan kiyin bolso, aralıktan alda kança ata ötüp barıp uşul Temüçinge da
kuyulgan.
Temüçin jogorku jomoktu ukkandan kiyin Bültöçüy çeçen başka jomoktorun
meesine kuyup jatsa da, özünö tarta albadı. Temüçin bürjügün uruusundagılarga
Börtö Çono — moñgolço: «Kök jal», «Kök börü».
aşkan suluu Alvinguanın kanı asman meykindiginen tüşkön şoola menen koşo
kuyulgandıgı jönündögü jomoktu dalay jolu mayın çıgara aytkanın Bültöçüydön öz
kulagı menen uktu. Birok, bul jomok Börtö Çono menen Guamarıl jönündögü jomokko
karaganda ança dele keremettüü sezilgen jok. Temüçin özülörünün — bürjügün
uruusundagılardın kanına asman meykindiginen tüşkön şoola aralaşkanı
özgölördön jogoru turarıña sıymıktansa da, Börtö Çono menen Guamarıldın kanı
bütkül moñgol elinin denesine tegiz kuyulsa, andan da zor abroy bolmok, dep
eseptedi. Uşul işenim bütkül moñgol ulutunun urabas tiregi bolmok.
Temüçin toguz jaşka çıkkan jıldın köktömündö enesi Ulun bir kız törödü. Aga
Temülün dep at koyuştu. Temüçin Temülündün kanında Börtö Çono menen Guamarıldın
kanı barbı, jokpu degen masele üstündö ayabay oylondu. Akırı, Börtö Çono menen
Guamarıldın kanı bir eneden tuulgan Hasar, Hajun, Temügey öñdüü aga-inilerdin
kanı turgay künü katından tuulgan Bekter, Belgüdöylördün da kanına siñgendiginen
kümöndönbögön Temüçin, emi karındaşı Temülündün da kanına siñdi degen oygo
kele algan jok.
Temülün tuülgan kezde toguz jaşka kirgen Temüçinde, meyli alar uluu bolsun, je
kiçüü bolsun, ayaldar jönündö murunkuga okşobogon başkaça bir pikir payda bolgon
ele. Anın oyu boyunça, ayaldardın kanına tek gana Guamarıldın kanı siñüügö tiyiş,
Börtö Çononun kanı siñüügö taptakır mümkün emes. Bir künü uşul masele jönündö
enesi Ulundan takıp surap kirgende enesi:
— Erkekter menen ayaldarda kanday ayırma bar? Moñgoldordun ayal-erkekterinin
bardıgına teñ ata-babalarının kanı siñgen,— dep joop berdi.
Enesinin joobu Temüçindi alımsındırbadı. Temüçin köp süylöök ayaldardı
jaktırçu emes, alardın janına jologusu da kelçü emes. Ayaldar menen birge boluuga
da karşı boluçu. Al soguşka baralbagan çabal adamdarga deñiz-okeandardan ötüp
kelgen Börtö Çononun kanı siñgen jok, dep karooçu.
Temüçin kızdar menen oynogondu başınan ele jaktırçu emes, birge oynomok
tursun işi tüşpösö bir ooz söz aytçu da emes. Munu köp süylööktördü jaman köröt
degenden körö, andaylarga moñgol kanı siñgen degendi namıs köröörü toguz jaşar
Temüçindin söögünö siñgen kasiet deş ılayıktuu ele.
Oşol mezgilden tartıp Temüçin tegeregindegi işterge üñülö nazar sala turgan
boldu. Boyu da başka baldarga karaganda tez östü. Az sözdüü, çatak kıyalduu bul
balanın akıl-esinin jetilüüsü da başka baldardan bayöo kalgan jok.
Temüçin alban türdüü jagdaylardı tüşünüügö kızıktı, oşondoy ele köp işterdi
tuyup da jürdü. Atası Yasukey menen enesi Ulundun könümüş maekterinde murdakıdan
başkaçaraak özgörüülör jok bolso da, anın baarı emi Temüçinge tereñireek sezim
tartuulay baştadı. Atası menen enesinin bürjügün uruusundagılardın aljay
tarıhı, alardın moñgoldor arasındagı taasiri, arılap aytkanda, moñgoldordun
moñgol böksösün mekendegen elder arasındagı rolu jönündögü maekterin Temüçin
emi toluk tüşünüüçü boldu. Al bular gana emes ayıl-apa arasındagı işter, ayalerkekterdin sözdörü, çoguluştardagı talkuular arkıluu da türkün-tüstüü okuyalardı
ötkür meesine kuya berdi, dene jana akıl-es jagınan kemeldene, er jete tüştü.
Moñgol ulutu içindegi büjürgün uruusuna karaştuu öz atası Yasukey menen
Dayçıgut uruusu ortosundagı arkı-berki jaysızdıktardın kesepetinen berekebirliktin kaça baştaganın, türdüü işterde kelişim bolboy jürgönün, baarıdan
murda Temüçin tüşündü. Dayçıgut uruusu murdatan ele bürjügün uruusuna taandık
bolup kelgen. Tek ekinçi urpak katarı Ambagay han bolgondon kiyin gana alar öz
tizginin öz koluna alıp, özün özü biylep, dayçıgut uruusu atangan boluçu. Jol-josun
boyunça alganda, bul eki uruunun karım-katışı çoñ agın menen kiçine ayrıktın
katışınday boluuga tiyiş ele. Birok, Yasukey han bolgon soñ, dayçıgut
uruusundagılar: «Biz Ambagay handın ürüm-butagıbız!» dep duuldaşıp, başka uruutaypalardı öz çöyrölörünö toptop, kıldan kıykım taap, Yasukey handın mıyzamjarlıktarına moyun sunuşpadı. Munun özü moñgoldordun içki jagında çırçataktardın köböyüşünö sebep boldu.
Moñgol taypasına dayçıgut uruusunan başka dagı bir neçe uruu karar ele. Alar
bürjügündörgö je dayçıguttarga taandık bolup jürdü. Moñgol taypaları Yasukeydi
han kötörüp birlikke kelgensigeni menen, iş jüzündö eki topko bölüngön boluçu.
Moñgol taypasının içki jagdayı uşunday bolgonunan tışkarı, özgö uruutaypalar menen da kagışa ketip turgandıktan Yasukeydin şaştısı kete baştadı.
Moñgol taypası eñ çoñ taypalardın biri tatar taypası menen başınan ele ırkı
kelişken emes. Mına uşundayça Moñgol böksösündögü bardık taypalardı
biriktirüü maselesi aldıñkı katardagı işke aylandı. Moñgol böksösündögü köçmön
elderdi biriktirüü — ıntımaktuu tınç jaşoo üçün da, iregeleş oturgan Altan
Handıgı 1 (Jin solalası), Tañgıt handıgı, Uygur handıgı sıyaktuu baraanduu
handıktar menen bolgon mamilelerdi çeçüüdö da özgöçö maanige ee jumuş ele.
Moñgol böksösündögü taypalardın birigüüsünö özgöçö Uluu Sepildi Çep kılıp koñşu
oturgan Altan handıgı karşılık bildirdi. Antkeni, Moñgol böksösündö biri
birinen alıs konuştangan eldin birigip zor küçkö aylanıp, uyuşuusu Altan
handıgına karata aytkanda kubanaarlık okuya emes ele. Oşon üçün, al böksödögü
mayda-barat uruulardın birigişinen şıbırt bilineer zamat ar kıl argalardı
koldonup, alardın birdigin buzup, ıntımaksızdıgın küçötüügö umtulup jattı.
Moñgol taypalarının tuñguç hanı Habul, ekinçi hanı Ambagay, üçünçü hanı
Hotolo, al emi azırkı Yasukeyler birimdikti işke aşıruuga bel baylap arakettengen
bolso da, anın baarı Altan handıgının tukuruusu menen kozgolgon tatar taypasının
toskoolduguna uçurap keldi. Habul handı Altan handıgının elçisi uu berip öltürdü.
Ambagay handı tatarlar Altan handıgına karmap berip, oşolordun kolunda öldü.
Hotolo handın özü, agası, inisi bolup altı kişi tatarlar soguşunda kurman boldu.
Açıgın aytkanda, Temüçindin çoñ atası menen anın aga-inilerinin köbü tatarlarga
karşı soguşta kaza tabıştı.
Yasukey Tatar taypasına oysurata sokku urganı üçün Temüçin es tartıp, er jetip
algıça jagday bir çama tınçıgan boluçu. Birok, Altan handıgı tatarlardı koldop
turganda, mongol taypası menen anın ortosunda kagılışuu bolboy koyuşu, al tügül,
kündördün birinde dürt etip soguş jalını tutanbay koyuşu mümkün emes ele.
Temüçin moñgol taypasının kas duşmanı tatar taypası menen Altan handıgı
ekendigin barmaktayınan ele tüşündü. Tatar taypası degen at menen Uluu Sepildin
ar jagındagı Altan handıgı degen at kiçinekey Temüçinge jin-şaytandın atınday
ele uguluuçu.
Bir künü Yasukey üyündö arak içip oturup:
— Dayçıguttardı tukum kurut kılmayınça, tatarlardın tübünö jetmeyinçe bel
çeçpeym! — dep kaldı.
Atasının bul sözün ugup oturgan Temüçin: «Dayçıgut menen tatarlardı joygon soñ
Altan handıgın joyöm, dep nege aytpayt? Munusu kanday?» — dep özünçö tañ kaldı. Al
uşul oyun atasına aytkanda:
— Altan handıgın joyuu oñoy-oltoñ iş emes. Moñgol böksösündögü taypalardın
bardık askerlerin jıygan kündö da anın sanı 200 miñden aşpayt. Al emi, Altan
handıgının mından on ese köp askeri bar. Sen sıyaktuu adamdar körbögön, ukpagan
«Uygur tarıhın» jazgan Kıtay tarıhçısı Lyu Zişao: «Bizdin zamandın 1115-jılı Açuda Jirjin (Jirjit)
uruuların biriktirip Jin solalasın (Altan Handıgın) kurdu» dep jazat. Kıtayça jin — altın degendi
bildiret. Kıyazı, Jinjittur altındı — altın dese kerek.
sonun-sonun karuu-jaraktar alarda köp, — dedi Yasukey jılmayıp. Anan al, ata joosu
jönündögü sözün toktoto koyup, Uluu Sepildin arkı betindegi Altan handıgı menen
anın ar jagındagı Suñ padışalıgı jönündö süylödü: — Al jerlerdegi adamdar
dubaldar menen kurçap, şaar-şaarçalar salışat. Kirpiçten, jıgaçtan jasalgan
tamdarda oturup tiriçilik kılışat. Ömür boyu bir jerde turuşat. Arı-beri
köçüşpöyt. Alardın ar kimisinin öz aldınça jumuştarı bolot, soodagerleri dükön
açıp kerek-jaraktarın satsa, eginçileri jer aydap, egin eget. Ökmöt kızmatkerleri
mekemelerge barıp kızmat iştese, askerleri koldoruna kural-jarak alıp soguş
maşıguuların ötkörüşöt. Butkanaları, biyik-biyik tamdarı bolot.
Temüçin: Tüşkö da kirbegen uşunday da sonun el boloorbu? Iras ele uşunday el
bolso, alardan toluk kabardar bolgon jön eken — dep oylodu. Anan, atasına köp
suroolordu jaadıra baştadı. Birok, anday elderge özü barıp körbögön Yasukey
suroolorgo kenen-kesiri joop bere algan jok.
Bültöçüy karıyanın bilbey turganı jok, al köp tañ kalaarlık işterdi süylöp
bere alat, dep oylogon Temüçin kündördün birinde Suñ padışalıgı menen Altan
handıgı jönündö andan suradı ele, Bültöçüy çeçen buydalbastan:
— Tigi Lu padışalıgı, — dep söz baştadı al Temüçindin bileyin degenin
aytpay, Lu padışalıgının kanday kurulgandıgın misal keltire bayandap, Altan
handıgının Ambagay handı öltürüüdögü sebepterin aytıp kirdi. — Tatarlar Ambagay
handı karmap algan soñ, baylap Altan handıgına alıp barıp beret. Alar anın
moynuna moyunturuk salıp, terisin tirüülöy sıyrıp, etin keskilep öltüröt. Ambagay
han jürök jutkan baatır ele, ölööründö attokuru Balakişke: «Ayılga tirüü baralsañ
beş manjañardın köböösü sögülgönçö, on manjañardın eti şılıngança kayrat
kılıp, menin öçümdü alıçu bolgula!» — dep tapşırat. Balakiş elge kaçıp kelip, bul
sözdü jetkizdi. Munu ukkan jurttun baarı közdörünö jaş alıp ıylaştı, men da
ıyladım, atañ da ıyladı.
Tigi düynögö ketken japaldaş boyluu bul abışkanı Temüçin bir neçe jıl murda
enesinin tizesine çıkanaktap oturup körgön boluçu. Oşol üçün bul kişi jönündö
anın tüşünügü bar ele. Ambagay handın ayanıçtuu abalın esine alganda, Temüçindin
kökürögü ızaluu kekke tolup ketüüçü. Al: «Altan handıgı atam aytkanday oñoy-oltoñ
kol saluuga bolboy turgan el eken!» dep oylodu. Altan handıgı birde kişilerdin
tüşünön çıkkıs kımkuut çoñ el öñdüü elestese, birde özdörünün ekinçi hanın
öltürgöndüktön, jarık düynödö birge jaşoogo arzıbay turgan «Beş manjanın
köböösü sögülgönçö, on manjanın eti şılıngança» tireşip, kek alınuuçu el katarı
tuyuldu.
Temüçin toguz jaşka çıkkan jılının jay mezgilinde Yasukey Ulundun tilegi
menen, anın özün eerçitip, Ulundun törkünü — olohonot taypasına attandı.
Bul Temüçindin tuñguç iret saparga attanuusu ele. Al toguz jılda körgön
bilgeninen taptakır başkaça sapar boldu. Moñgol taypaları jıldın tört
mezgilinde teñ jayıttardı kıdıra köçüp jürsö da, Burhan Haldun toosu menen Onon,
Kerülen darıyalarının boylorunan alıstap kete albay turgan, konuştarı da azoo
tabiygattın kabagına jaraşa birinen biri ötö alıs bolçu emes. Temüçin öz elinin
too-taş, say-salaalarına kanık bolgonu menen özgö jerdin jaratılıştık abalınan
kabarsız boluçu. Al uşul jolku saparında tabiygattın özgöçö körünüştörün öz közü
menen kördü. Saparga çıkkan on çaktı kişi salt atçan ele da, azık-tülük, kerekjaraktarın artkan on atan töönü jetelep alışkan. Alar Kerülen darıyasın jeektey
bagıt alıp, birde darıyanı tepçip ötsö, birde kalıñ tokoylordu aralap, keede salaasalaa adırlardı arıtıp, keede kumduu çöldörgö kabılıp degendey, jolun ulanta
berişti. Keede köldör da kezdeşe kalat. Künügö ulangan sapar Temüçinge ötö kızık