Niamh - 22

fir a bhí ag déanamh na h-oibre gur bh’ iad féin dob fhearr ceart
chun an tsaidhbhris sin. Bhí an obair ar siúbhal ins gach aon pháirt
de’n mhachaire, agus ins na h-áiteanaibh ’n-a raibh na cuirp ’n-a
gcruachaibh anáirde ar a chéile b’ éigean trínsí móra leathana doimhne
dhéanamh, agus na cuirp a chur ’n-a gcruachaibh fé thalamh, díreach mar
a bhíodar ’n-a gcruachaibh os cionn tailimh. Bhí an taoide lán airís
agus bhí cuirp na mban agus na leanbh aici ’á chaitheamh isteach ar an
dtráigh. Fé mar a dhruid an taoide amach bhí sí ag fágaint na gcorp ar
an dtráigh ’n-a diaigh. B’éigean trínsí móra leathana doimhne dhéanamh
dóibh sin, leis, agus iad do chur ’n-a gcruachaibh fé thalamh. Nuair a
bhí na trínsí sin lán des na corpaibh agus an chré curtha suas ortha is
amhlaidh a bhí árdán mór árd sa n-áit ’n-ar deineadh gach trínse. Táid
na h-árdáin sin le feisgint sa n-áit fós, nó cuid acu.
Chonaic Niamh, agus an mhuintir a bhí le n-a cois sa chuardach, a lán
daoine cruinnighthe tímpal na h-áite na dtéidhean an Tulcainn isteach
sa bhfaraige. Thánadar chun na h-áite. Bhí an Tulcainn lán de chorpaibh
na Lochlanach i dtreó go rabhdar ag coimeád uisge na h-abhan siar ó’n
dtaoide do leanmhaint. Bhí na fir ag tógaint na gcorp as an abhainn
agus ’ghá síneadh ar an bport i n-aice ’chéile. Nuair a tháinig Niamh
chonaic sí dhá chorp sínte ar an bport i n-aice ’chéile. D’aithin sí
láithreach iad. Amhlaoibh agus Connla isiad a bhí ann. D’ aithin gach
aoinne Connla. Mheas cuid de’n lucht oibre gur bh’ é Bruadar an fear
eile. D’innseadar do Niamh, agus do’n mhuintir a bhí le n-a cois,
gur bh’ amhlaidh a fuaradh an bheirt agus cruach mhór de chorpaibh
Lochlanach anuas ortha, agus dhá láimh Chonnla daingean i bhfolt
Amhlaoibh, agus a chorp anuas ar chorp Amhlaoibh.
D’fheuch Niamh ar an mbeirt agus iad sínte i n-aice ’chéile, go breagh
socair. Bhí dhá shúil Amhlaoibh ar dian-leathadh, agus bhí ’n-a
sheasamh ionta, agus ’n-a ghnúis ar fad, an sgeón millteach a chonaic
sí ionta díreach nuair a thuit an tuagh as a láimh agus do theith sé.
Bhí gnúis Chonnla chómh sámh, chómh socair, chómh suaimhneasach agus
dá mba ’n-a chodla bhéadh sé. Chómh luath agus do chonaic sí iad do
bhánuigh a h-aghaidh i dtreó go dtáinig Caoilte agus Conn ’n-a h-aice,
duine acu ar gach taobh di. Mheasadar go raibh sí i riocht tuitim. Ní
raibh. Do gháir sí nuair a chonaic sí an t-eagal ortha. Tháinig sí
ar a glúinibh i n-aice Chonnla agus chrom sí ar phaidir a rádh le n’
anam. Tháinig an bheirt eile ar a nglúinibh agus dúbhradar an phaidir i
n-aonfheacht léi.
“Go maithidh Dia do pheacaí dhuit, a Amhlaoibh!” ar sise, “agus dúinn
go léir.”
D’eirighdar. Dheineadar cróchar agus chuireadar corp Chonnla air, agus
do rugadar leó é chun an longphuirt.
“Dob’ uathbhásach an cath é!” arsa Conn agus iad ag teacht, “agus is
fada a bheidh cuimhne i n-Éirinn air.”
“Is fada,” arsa Caoilte, “agus an bhfuil fhios agat cad a chuirfidh
iongnadh ar an saoghal go deó?”
“Cad a chuirfidh?” arsa Conn.
“An deich gcéad úd go raibh na h-éidí mitil ortha tá an uile dhuine acu
marbh!” arsa Caoilte.
“An uile dhuine acu?” arsa Conn.
“An uile dhuine riamh acu,” arsa Caoilte.


CAIBIDIOL XVI.
I NDIAIGH AN CHATHA.

Nuair a tháinig Niamh agus an mhuintir a bhí le n-a cois go dtí an
longphort, agus corp Chonnla acu, bhí Donchadh, mac Bhriain, tagaithe
thar n-ais ó Chúige Laighean agus mórán creach aige. Bhí iongnadh ar
Dhonchadh nuair a fuair sé go rabhthas tar éis an mhóir-chatha do
throid. Bhí iongnadh, leis, air féin agus ar gach fear des na fearaibh
a bhí i n-aonfheacht leis, mar gheall ar dhéine an chatha agus ar mhéid
an áir ar gach taobh. D’fhiafraigh sé conus a thárla gur deineadh a
leithéid de dhísgiughadh ar Dhál gCais agus ar na Conachtaigh agus ar
na Muímhneachaibh, agus M’lsheachlainn Mór agus a shluagh bheag do dhul
as chómh maith.
Do h-innseadh dó conus mar a tharaing M’lsheachlainn agus a dheich
gcéad siar ó’n gcath i dtusach an lae agus conus mar a chuireadar an
pháirc threabhtha idir iad agus an cath. Ach do h-innseadh dó conus
mar a dheineadar rud maith um thráthnóna, gur ghluaiseadar ar thóir na
Lochlanach, agus mura mbéadh iad go mb’ fhéidir ná brisfí an cath ar na
Lochlanaigh chómh h-iomlán agus a deineadh. Pé’r domhan é ná curfaí ar
na Lochlanaigh an t-ár a cuireadh ortha mura mbéadh M’lsheachlainn agus
a dheich gcéad.
“Ar ghluais sé ar thóir na Lochlanach,” arsa Donchadh, “sar a’ raibh
fhios aige go raibh m’ athair marbh?”
Níor fhéad aoinne an cheist sin do fhreagairt dó.
Bhí sé i n-aigne gach aoinne, ámhthach, lasmuich de’n méid a bhí beó
de Dhál gCais, gur bh’ é M’lsheachlainn Mór a bhéadh i n’ Árdrígh ar
Éirinn i ndiaigh Bhriain.
D’ oibrigh M’lsheachlainn agus Donchadh, agus na h-uaisle eile, a’
láimh a chéile, go dtí go raibh gach aon rud déanta chun na marbh a
dh’ adhlacadh mar ba chóir, agus go dtí go raibh corp Bhriain tabhartha
suas do’n chléir le breith óthuaidh go h-Árdmhacha.
Nuair a bhí corp Bhriain tabhartha do’n chléir do labhair Caoilte.
“Bhí Murchadh le h-ais Bhriain,” ar seisean, “ins gach cath d’ár throid
sé riamh ó chath Bhealaigh Leachta go cath Ghleanna Mháma. Is le láimh
Mhurchadh do thuit laochra agus uaisle Lochlan agus Laighean i gcath an
lae indé. Ní ceart Murchadh agus Brian do dheighilt ó chéile anois!”
Do tugadh corp Mhurchadh do’n chléir le breith óthuaidh go h-Árdmhacha
i n-aonfheacht le corp Bhriain.
Ansan do labhair Niamh.
“Tá sé chómh ceart,” ar sise, “gan a mhac do choimeád ó Mhurchadh agus
atá sé gan a mhac do choimeád ó Bhrian.”
Níor gádh dhi a thuille cainte dhéanamh. Do tugadh Connla do’n chléir
agus do rugadh óthuaidh é go h-Árdmhacha, i n-aonfheacht le Murchadh
agus le Brian, agus do h-adhlacadh thuaidh an triúr.
Ansan do chruinnigh Donchadh an méid a bhí beó de Chlainn Chais, agus
thug sé féin agus iad féin aghaidh siar ódheas fé dhéin Chinn Cora.
Aoinne gur maith leis a fhios a bheith aige conus a dh’eirigh leó ar
an slígh, ní’l aige ach leabhar an tseanachais do sholáthar agus do
léigheadh. Chífidh sé raint neithe ná cuirfidh puínn áthais air sa
tseanachas san. Chífidh sé gníomh grána ó Mhac Giolla Pádraig úd n-ar
thrácht Brian ar a ainim nuair a bhí sé ag labhairt leis an sluagh
maidion lae an chatha. Chuir sé i n-aice ’chéile Mac Giolla Pádraig
agus M’lsheachlainn Mór. Isé cúis gur chuir sé i n-aice ’chéile iad
mar bhí an gníomh céadna déanta acu araon. Do dhiúltuigh Mac Giolla
Pádraig do’n chath nuair a chuaidh giollaí turais Bhriain ag triall
air ’ghá rádh leis teacht. Do sheachain M’lsheachlainn an cath os
cómhair súl fear Éirean go léir, maidion lae an chatha. Chuir Brian an
bheirt i n-aice ’chéile ’n-a chaint ’ghá thaisbeáint go raibh gníomh
Mh’lsheachlainn ar aon dul le gníomh Mhac Giolla Pádraig chómh fada
agus a chuaidh náire agus aithis agus spriúnlaitheacht.
Nuair a fuair Mac Giolla Pádraig go raibh Clann Chais lag d’eirigh sé
chúcha agus cheap sé smacht a chur ortha. Níor eirigh leis, ámhthach,
mar a chífir sa tseanachus má leighean tú é.
Ní le Clainn Chais ná le Mac Giolla Pádraig a bhainean an sgéal so,
ámhthach, ach le Niamh, agus le Caoilte, agus le Conn. Bhí Tadhg Mór
ua Cealla marbh, agus bhí Niamh gan a h-athair. Bhí uirthi déanamh gan
a h-athair fé dheire. Ba chruaidh an cás é. Ach ní raibh leigheas air.
Bhí Maolruanaidh na Paidre marbh, leis. D’fhág san Conn gan athair
chómh maith le Niamh. Agus bhí athair Caoilte marbh. D’fhág san Caoilte
agus Lonán gan athair.
Níor bh’ fholáir do Chaoilte agus do Lonán dul agus buidhean a n-athar,
an méid a bhí beó acu, do chruinniughadh agus do chur i dtreó chun
dul ódheas abhaile. Níor bh’fholáir do Chonn dul agus an rud céadna
dhéanamh do bhuidhin Ua bhFiachrach Áidhne, do’n mhéid a bhí beó
dhíobh, agus níor mhór é. Bhí a neart agus a mhisneach ag casadh ar
Thadhg Óg ua Chealla i dtreó go raibh sé ábalta, maith go leór, é féin
agus Niamh, ar mhuintir Uíbh Máine do ghleusadh agus do chur i dtreó
chun dul abhaile.
Ach níor mhaith le Conn ná le Caoilte sgaramhaint le Niamh go dtí go
bhfeicfidís thiar sa bhaile i ríghtheighlach a h-athar í.
“Socaruighmís an sgéal ar an gcuma so,” arsa Tadhg Óg ua Cealla.
“Deinimís aon bhuidhean amháin des na trí buidhnibh agus gabhmís aon
bhóthar amháin go dtí go mbeidhmíd i gCeann Cora.”
“Déanfaidh san an gnó go h-áluinn,” arsa Caoilte, “agus ní chuirfidh
sé aistear ar aon bhuidhin againn, mar tá aghaidh na mbóithre is fearr
agus is díríghe, ar Cheann Cora, ó’n áit seo; agus ansan, is ó Cheann
Cora atá na bóithre is fearr agus is díríghe ag gach buidhin dínn chun
dul abhaile.”
Bhí aithne ag Caoilte ar na bóithribh. Do socaruigheadh an sgéal ar an
gcuma san. Do tugadh na trí buidheana chun a chéile. Níor ghluaiseadar
chun bóthair ró thapaidh. Ghlacadar a suaimhneas go dtí go mbéadh na
fir ghunta a bhí ortha láidir a ndóthin chun gluaiste. Ba mhór an
mhaith dos na trí buidhnibh iad do thabhairt chun a chéile ar an gcuma
san agus aon bhuidhean amháin a dhéanamh díobh. Bhí cuideachtanas a
chéile acu, agus congnamh a chéile nuair ba ghádh é. Bhí na Conachtaigh
beirthe go mór leis an socarughadh mar bhí an dochtúir acu. Dá
n-imthigheadh na Muímhnigh leó féin ní bhéadh Lonán ag na Conachtaigh.
Chaithfeadh sé imtheacht le n-a mhuintir féin. Nuair a bhí na trí
buidheana i dteannta chéile bhí Lonán acu go léir. Ba mhaith an bhail
ortha san. Bhí a lán acu, idir Chonachtaigh agus Muímhnigh, gunta go
dian, agus gheóbhdís bás i n-aimhdheóin gach aon rud mura mbéadh Lonán
a bheith ag feuchaint chúcha agus an t-eólus thar na beartaibh a bheith
aige ar a ghnó. Fuair cuid acu bás i n-aimhdheóin a dhíchil.
Bhí eólus maith ag Niamh, leis, agus tuisgint mhaith, agus bhíodh sí
coitchianta ameasg na n-othar, ag tabhairt aire dhóibh, agus ag cur
misnigh ortha, agus ag frithálamh ortha, agus mheasaidís ná bíodh
aoinne ba thúisge thuigeadh cad a bhíodh i n-easnamh ortha ’ná mar a
thuigeadh Niamh é. An t-áthas croídhe a thagadh ortha nuair a thagadh
sí ag frithálamh ortha shamhluighdís go gcuireadh sé feabhas sláinte
ortha. Bhí aithne aici ar gach duine fé leith de mhuintir Uíbh Máine
agus Uíbh Fiachrach, agus níor bh’fhada go raibh aithne aici, leis, ar
gach duine fé leith des na Muímhneachaibh.
Bhí Lochlanaigh ann. De mhuintir Ospaic ab eadh cuid acu. Do
marbhuigheadh Ospac féin sa chath. Dritháir do Bhruadar ab eadh é.
Tar éis an chatha chuaidh cuid d’á mhuintir i mbuidhin Dhonchadh, mhic
Bhriain, agus tháinig cuid acu i mbuidhin Thaidhg Óig uí Chealla.
Bhíodh Caoilte mar fhear teangan idir iad agus na Gaedhil. Bhí cuid acu
gunta go dian, agus do tugadh aireachas dóibh chómh maith díreach agus
a tugadh dos na Gaedhlaibh féin.
Cáirde ab eadh muintir Ospaic, ach bhí cuid de mhuintir a dhrithár ann,
leis, agus do tugadh an t-aireachas céadna dhóibh, bíodh gur bh’é an
dritháir sin a dhein an gníomh ba mheasa ar na Gaedhlaibh d’ár deineadh
sa chath, .i. marbughadh Bhriain.
Bhí aon fhear amháin ann agus níor féadadh a dhéanamh amach ar feadh
abhfad cé ’r bh’é ná cár bh’ as é. Bhí sé ar éadtromacht. Bhain
éirleach an lae sin a mheabhair shaoghalta dhé. Bhí focal éigin aige
d’á rádh coitchianta, ach níor thuig aoinne é go dtí gur tháinig
Caoilte chuige. Fuair Caoilte amach uaidh gur adtuaidh ar fad ó Inis
Tuile a tháinig sé. Isé focal a bhíodh ’n-a bhéal aige, agus nár
tuigeadh, ’ná: “A Pheadair Naomhtha tabhair saor ó’n lá so mé agus
raghaidh mé trí h-uaire go dtí an Róimh ag triall ort am’ mhaidirín!”
Do tugadh saor ó’n gcath é. Tháinig a mheabhair dó i ndiaigh chéile
nuair a fuair sé an caradas agus an t-aireachas. Ansan ní shásóch’ aon
rud é ach go gcaithfeadh Niamh an Creideamh a mhúineadh dhó. B’éigean
do Chaoilte bheith sa mhúineadh, leis, go dtí go raibh an fear bocht
ábalta ar an nGaeluinn a thuisgint.
Do ghlac na Lochlanaigh eile a bhí ann an Creideamh, leis, chómh
luath agus do féadadh é mhúineadh dhóibh. Is amhlaidh a deiridís,
an Creideamh a bhí ag Niamh go raibh sé maith a dhóthin d’ aoinne
sa domhan; ná féadfadh sé gan bheith ’n-a Chreideamh fhóghanta agus
é bheith ag Niamh. Ansan, nuair a múintí dhóibh é, do thuigidís a
mhaitheas agus a thairbhthe ann féin.
Fé dheire thiar thall bhí na daoine gunta, an méid ná fuair bás díobh,
ag dul i bhfeabhas. Bhí an aimsir, leis, ag dul i bhfeabhas agus na
laethanta ag dul i bhfaid, agus bhí an focal i mbéal gach aoinne
gur mhithid bheith ag cuimhneamh ar an mbaile. Do gabhadh na capail
agus do cuireadh na h-ualaí ortha. Do cuireadh na daoine leicthe ar
charaíbh agus leapacha fútha. Bhí oiread san capal agus caraí acu nár
ghádh d’aoinne beith ’n-a chuis. Bhí mórán lóin acu, agus mórán earaí,
agus mórán stuic. Bhí ba agus caoire a ndóthin acu, loiligheacha chun
bainne, agus ba seasga chun mairtfheóla. Chuireadar gach aon rud i
dtreó chun gluaiste agus ghluaiseadar an bóthar siar ódheas fé dhéin
Chinn Cora.
Sar ar fhágadar an chómharsanacht chuaidh Niamh go Sórd chun go
bhfeicfeadh sí uaigh Dhúlainn agus uaghna na n-uasal eile a bhí curtha
ann. Chuaidh Tadhg Óg agus Caoilte agus Conn agus Lonán i n-aonfheacht
léi. Ghoileadar a ndóthin ar uaigh Dhúlainn agus ar na h-uaghnaibh
eile. Bhí uaigh Thaidhg Mhóir agus uaigh Mhaoilruanaidh i n-aice
’chéile. D’fhan Niamh abhfad os cionn uagha a h-athar. Ba mhaith léi,
dá mb’ é toil an Tighearna é, uaigh eile beith le h-ais na h-uagha san
agus í féin a bheith sínte ann, agus a h-anam a bheith i bhfochair
anama a h-athar. Ach do thuig sí nár bh’é toil Dé é, agus go raibh gnó
eile curtha ’n-a chúram ag Dia uirthi, agus d’fhág sí an áit.
Chomáin na trí buidheana leó, agus iad i n-aon bhuidhin amháin, an
bóthar siar ódheas, go breagh réidh socair. Ní fhéadfaidís gluaiseacht
ró mhear, dá mba ná béadh aon nídh chun ríghnis a chur ortha ach na
slóighte daoine a bhíodh ag teacht rómpa ar an slígh ag fáiltiughadh
rómpa agus ’ghá moladh agus ag cur gach aon tsaghas beannacht ortha.
Bhí tuairisg an chatha tar éis leathadh ar fuid na h-Éirean um an dtaca
san, agus bhí ualach tógtha de chroídhe na ndaoine. Bhí na daoine
ag imtheacht as a meabhair le neart áthais agus le neart buidhchais
ar Dhia agus ar na fearaibh do throid an cath agus do bhuaidh an
cath. Bhí fhios acu go maith cad a bhí ’n-a gcóir go léir dá mba ag
na Lochlanaigh a bhéadh an buadh sa chath san. Bhí fhios acu, leis,
ag an uile dhuine acu, gur ag na Lochlanaigh a bhéadh an buadh mura
mbéadh a thréine do throid na Gaedhil. Agus bhí fhios acu ná raibh
fir sa chath ba thréine do throid ’ná na trí buidheana san a bhí an
uair sin ag gluaiseacht an bóthar san siar ódheas, i n-aon bhuidhin
amháin. D’á bhrígh sin is amhlaidh a bhídís ’n-a gcéadtaibh agus iad
ar a nglúinibh, ar dhá thaobh an bhóthair, agus iad ag liúirigh agus
ag gol agus ag gáirí, ag breith a mbuidhchais le Dia mar gheall ar an
bhfuasgailt a tugadh ar Éirinn, agus ’ghá iaraidh ar Dhia na glóire
a bheannacht do chur go deó, sa tsaoghal so agus ar an saoghal eile,
ar na fearaibh a dhein an troid uathbhásach agus do bhuaidh an cath
uathbhásach.
Thar gach aoinne eile d’á raibh ann bhíodh na daoine a d’iaraidh
radharc fhághail ar Niamh. Bhí a h-ainim i mbéalaibh daoine ins gach
aon bhall. Bhí sé i n-aigne na ndaoine, pé cuma ’n-ar cuireadh isteach
’n-a n-aigne é, gur mhó a congnamh chun slóighte Bhriain do ghleusadh
agus do dhlúthughadh le n-a chéile, agus chun na h-árd-aigne a bhí acu
do dhúiseacht ionta i gcóir an chatha, ’ná congnamh aon duine eile
lasmuich de Bhrian féin. D’á bhrígh sin, pé duine eile a chídís ní
bhídís sásta go dtí go bhfeicidís Niamh. Bhíodh na fir agus na mná ar
na h-árdánaibh agus ar na clathachaibh agus iad ag iniúchadh agus ag
cuardach le n-a súilibh go dtí go bhfeicidís Niamh. Ansan bhídís ag
árdughadh n-a leanbh suas ’n-a lámhaibh i dtreó go bhfeicfidís Niamh.
Níor ghádh do’n chualacht aon eagla bheith ortha go mbéadh aon rud
i n-easnamh ortha ar an slígh. Bhí an t-im agus an bainne agus na
h-uibhe, agus an uile shaghas toradh talmhan, ag teacht chúcha isteach
ó gach taobh de’n bhóthar. Ní raibh aon ghádh acu leis. Bhí breis agus
a ndóthin de gach aon tsaghas bídh acu féin. Thugadar san le tuisgint
dos na daoine. Ní raibh aon mhaith ann. Tháinig an bia. Dúbhairt Niamh
é chur i gcoimeád agus go bhféadfaí é thabhairt do dhaoine bochta ar
ball.


CAIBIDIOL XVII.
“NA MÍLTE OLOGÓN.”

Nuair a tháinig Niamh agus a cualacht go Ceann Cora bhí dubhadh na
gcnuc agus na gcoillte de’n uile shaghas daoine cruinnighthe roímpi
ann. Do h-airigheadh i n-Uíbh Máine go raibh na trí buidheana, i n-aon
bhuidhin amháin, ag dul i n-aonfheacht go Ceann Cora, agus do ghluais
an uile dhuine sa dúthaigh sin n-a raibh ann siúbhal i n-aon chor,
soir ódheas go Ceann Cora. Do h-airigheadh an sgéal céadna i n-Uíbh
Fhiachrach Áidhne agus do deineadh an ghluaiseacht chéadna. Tháinig, i
n-aonfheacht leis an dá chine sin, gach aon treabhchas go raibh cuid
d’á ndaoine sa chath, feuchaint an mór acu a bhí ag teacht abhaile
slán, nó beó féin.
An rud a h-airigheadh thiar i n-Uíbh Máine agus i n-Uíbh Fhiachrach
Áidhne do h-airigheadh é theas i gCiarraighe Luachra agus ins na
tíorthaibh mór-thímpal, agus do ghluais na daoine as na tíorthaibh sin,
díreach mar a ghluais na daoine as na tiorthaibh thuaidh, fé dhéin
Chinn Cora.
Nuair a tháinig na trí buidheana do cuireadh trí gártha móra fáilte
rómpa. Do tógadh na gártha airís agus airís eile, bhí a leithéid sin d’
áthas ar na daoine a bhí ag feitheamh nuair a chonacadar tagaithe an
mhuintir a bhí uatha. Bhí áthas an domhain ar an muintir andeas nuair
a chonacadar Caoilte agus Lonán. Bhí áthas ba mhó ’ná an t-áthas san
féin ar mhuintir Uíbh Máine nuair a chonacadar Niamh agus a dritháir,
agus bhí áthas chómh mór leis an áthas san ar mhuintir Uíbh Fhiachrach
Áidhne nuair a chonacadar Conn. Ní h-ar a mhuintir féin amháin a bhí
áthas mór i dtaobh Chuinn do teacht slán, ach ar an uile dhuine d’á
raibh tagaithe sa n-áit. Ógánach deagh-chroídheach, uasal, fóghanta,
diadha, ab eadh é, mar ba dhual athar dó bheith, agus bhí cion ag gach
aoinne, thuaidh agus theas, air.
Tar éis na bhfáiltí do tháinig an fiafraighe. Fuair muintir Uíbh Máine
amach gur fágadh Tadhg Mór agus formhór na bhfear a bhí le n-a chois
sínte thíos i gCluain Tairbh. Fuair muintir Uíbh Fhiachrach amach gur
bh’é an sgéal céadna acu féin é. Fuair muintir Chiarraighe amach gur
fágadh a rígh féin agus na fir a bhí aige sa n-áit chéadna. Ar ball do
fuair gach aoinne amach gur fágadh duine leis féin thíos, nó b’fhéidir
beirt, nó b’fhéidir triúr. Ansan iseadh dh’ eirigh na gártha, agus
níor ghártha áthais iad ach gártha goil. Ansan iseadh dh’ eirigh “na
mílte ologón”! Na mná do thusnuigh é. Bhíodar ag sileadh ar dtúis ar
feadh tamail. Ansan do chas bean ologón. Ansan do ghluais an t-éirleach
lógóireachta ó n-a raibh de mhnáibh sa n-áit. Ní raibh bean ann gan a
fear nó a mac nó b’ fhéidir an bheirt i n-aonfheacht i n-easnamh uirthi.
Ansan dúbhairt duine éigin, “Ó! cá bhfuil Brian!”
Dúbhairt duine eile, “Cá bhfuil Murchadh! Agus cá bhfuil Dúlainn! Agus
cá bhfuil Connla!”
Ansan do chas na fir “na mílte ologón,” agus bhuaileadar a mbasa. Fir
láidire cruadha. Fir go raibh taithighe acu ar bhás agus ar chogadh
agus ar ár, agus gur ró dheacair osna bhaint ó’n gcroídhe acu ná deór a
bhaint ó n-a súilibh.
Is ’mó duine a dh’fhéadfadh éisteacht le gol agus le h-ologón ó mhnáibh
agus ná bainfí aon choruighe as a chuid fola. Ach nuair a bhainean
buairt uathbhásach fásgadh a’ croídhe fir i dtreó go gcaithean sé
an t-ologón do sgaoileadh amach ’n-a lán neart nó go bpléasgfadh a
chroídhe istigh ’n-a chliabh, is deacair d’ aoinne éisteacht le gol
an fhir sin gan tocht agus fásgadh do teacht ar a chroídhe féin ná
sgarfaidh a chuimhne leis an chuid eile d’á shaoghal.
Nuair a ghluais an gol bhí Niamh ag sileadh. Níor airigh aoinne a guth
an fhaid ná raibh ag gol ach na mná. Ach nuair eirigh gol na bhfear,
agus nuair airigh sí ainim Bhriain agus ainim Mhurchadh agus ainim
Chonnla agus ainim a h-athair, do ghluais an t-ologón uaithi chómh
h-árd agus do ghluais sé ó aoinne eile d’á raibh ann.
Bhí Colla ann, agus cuid des na sagairt agus des na manaigh, aníos ó
Inis Cathaigh. Do sgaoil sé leis an ngol ar feadh tamail. Ansan tháinig
sé anáirde ar árdán agus chrom sé ar chaint. Do stad an gol i n-aice na
h-áite ’n-a raibh sé ag caint. I ndiaigh ar ndiaigh do stad an gol ins
gach aon bhall, agus bhí na daoine go léir ag éisteacht leis. Seo mar a
labhair sé:--
“A dhaoine,” ar seisean, “ní h-aon iongnadh dhúinn go léir buairt ár
ndóthin a bheith orainn.” (Bhí a dhá shúil féin fliuch go maith.) “Tá
cúis ghuil againn má bhí sé ag aon daoine riamh. Ach seo rud nách ceart
dúinn a dhearmhad i lár ár mbuartha. Tá ádhbar áthais againn indiu má
bhí ádhbhar áthais ag aon daoine riamh. Do buaileadh, thíos i gCluain
Tairbh, an lá fé dheire, cath nár buaileadh a leithéid i n-Éirinn ní
fios cad é an fhaid ó shin. Do buaileadh an cath san idir Ghaedhlaibh
Éirean agus Lochlanaigh an domhain. Dá bhfaghadh na Lochlanaigh an
lámh uachtair sa chath san is ag na Lochlanaigh a bhéadh an t-oileán
so na h-Éirean indiu. Ní fágfaí oiread agus fód de thalamh na h-Éirean
againn! Thug na Lochlanaigh leó a mná agus a gclann, bhíodar chómh
ceapaithe sin ar thalamh na h-Éirean do ghlacadh chúcha féin agus
ar shliocht Gaedhal do dhísgiughadh, do chur chun báis, do ghlanadh
as an oileán gan oiread agus duine acu dh’fhágáilt beó ann. Thug Dia
dhúinn, (moladh agus glóire agus buidhchas leis!) gur bhuaidh Brian
agus a mhór-shluagh ortha. Do thuit Brian agus a lán d’á mhór-shluagh
sa chath. Dá dtugadh Dia, mar geall ar ár bpeacaíbh-ne, an buadh dos
na Lochlanaigh, do thuitfeadh Brian agus a mhór-shluagh go léir, agus
ansan do thuitfimís-ne go léir, ins gach aon pháirt d’ Éirinn. Dá
mbéadh an buadh ag na Lochlanaigh ní fhágfaidís Brian ná aoinne d’á
mhór-shluagh beó, agus bhéidís ag gluaiseacht anois ar fuid na h-Éirean
ag marbhú’ na bhfear aosda agus na mban agus na leanbh agus ní bhéadh
Brian ná aoinne d’á mhór-shluagh ann chun iad do chosaint.
“Má fheuchaim am’ thímpal anois anso agus má fhéadaim a dh’fhághail
amach cé h-í an bhean is mó atá creachta leis an gcath so, deirim léi,
agus is fíor dhom é, gur mó go mór an t-ádhbhar áthais atá tabhartha
ag an gcath dhí ’ná an t-ádhbhar buartha atá tabhartha aige di. Is mó
atá sí buaidhte leis an gcath ’ná mar atá sí caillte leis. Pé méid d’á
muintir atá tuitithe sa chath, bhéidís tuitithe ann d’á ngabhadh an
cath ’n-ár gcoinnibh, agus bhéadh sí féin agus an chuid eile acu marbh
um an dtaca so ag an sluagh Lochlanach a bhéadh leathta anois ar fuid
na h-Éirean agus iad ar buile ag déanamh díoltais orainn mar gheall ar
dhéine an chatha.
“Cuirimís uainn an gol, d’á bhrígh sin, agus an bhuairt, agus i n-inead
bheith ag gol agus ag déanamh buartha tugaimís ár mbuidhchas ó chroídhe
do Dhia na glóire mar gheall ar an gcuma ’n-ar thug sé saor sinn ó n-a
leithéid de chontabhairt. Nuair a dh’eireóchaidh an bhuairt i n-ár
gcroídhe cuirimís chúghainn féin an cheist seo. Conus a bhéadh an sgéal
againn anois dá mb’ ag na Lochlanaigh a bhéadh an buadh?
“Tá fhios agaibh-se chómh maith agus atá fhios agam-sa conus mar a
bhí socair go daingean i n’ aigne ag an uile dhuine des na fearaibh a
dh’fhág an baile chun dul sa chath so, ar gan teacht beó ó’n gcath pé
taobh ar a mbéadh buadh. Tá sé buailte isteach am’ aigne mura mbéadh
an socarú’ san a bheith déanta roim ré acu, ná déanfaidís an troid
chómh dian agus dheineadar é. An beagán acu do tháinig ó’n gcath, bhí
a n-aigne socair ar gan teacht chómh daingean agus bhí ag an muintir a
thuit sa chath. Ach do tháinig as an socarú’ go raibh an troid chómh
dian san gur briseadh an cath ar na Lochlanaigh sar ar thuit a thuille
d’ár ndaoine. Áthas, d’á bhrígh sin, is ceart dúinn a bheith orainn
indiu agus ní buairt.
“Tá ádhbhar eile áthais againn, a dhaoine. Na fir a thuit sa chath so
is ar son Creidimh Chríost do thuiteadar. Tá fhios againn go léir, an
t-é a dh’ fhuilingean bás ar son an Chreidimh go dtugtar aoibhneas na
bhFlathas dó láithreach. Ní ceart dúinn bheith ag déanamh buartha nuair
a thuigimíd i n-ár n-aigne go bhfuil aoibhneas na bhFlathas anois, le
congnamh Dé, ag an muintir a baineadh dínn sa chath so.”
Dhein sé a lán cainte leó ar an gcuma san, níos fearr go mór ’ná mar
a thagan liom-sa an chaint a chur síos anso. Chuir sé a n-aigne chun
suaimhnis. Thuigeadar gur cheart bheith sásta le toil Dé.
Le n-a linn sin cé chífidís ag teacht chúcha, an bóthar anoir, ach
Donchadh, mac Bhriain, agus an méid a bhí beó de’n bhuidhin a tháinig
leis ó’n longphort i gCill Mhaighneann. Bhí cuid mhaith acu ar
chrócharaibh, mar ní rabhdar ábalta ar siúbhal, agus bhí an chuid eile
’ghá n-iompar.
Cuir Colla an cogar tímpal ameasg na ndaoine a bhí ann ’ghá rádh leó
gan a thuille guil a dhéanamh. Níor bheag san. I n-inead aon ghuil a
dhéanamh is amhlaidh a cuireadh suas go bríoghmhar gáir mholta agus
fáilte.
D’inis na fir a tháinig conus mar a chuir Mac Giolla Pádraig an
ríghneas ortha ar an slígh, agus conus mar a mheas sé cath do chur
ortha. Bhí fearg mhór ar gach aoinne mar gheall air sin. Do feuchadh
chun na bhfear ngunta agus do cuireadh gach aon chóir ortha.
Ní raibh Donchadh agus a chualacht abhfad tagaithe nuair a labhair
Colla airís.
“A ríghthe agus a uaisle agus a dhaoine,” ar seisean, “do thuit Brian
i gcath Chluain Tairbh. Do thuit Murchadh sa chath, leis. Tá Árdrígh
againn i n-inead an Árdrígh do thuit. Isé Donchadh mac Briain Árdrígh
Éirean anois!”
Ansan iseadh do cuireadh suas an liú mhólta i gceart. Do tógadh an liú
airís agus airís eile.
Ansan do tháinig a raibh de dhaoine ann chun na h-áite ’n-a raibh Bile
Mór Mágha Adhair agus do h-óirdneadh Donchadh mac Briain i n’ Árdrígh
ar Éirinn. Dhein Colla an obair i láthair na ndaoine, agus bhí áthas
agus móráil ar gach aoinne.
Níor ghlac fir Éirean, ’n-a dhiaigh san, ámhthach, Donchadh i n’
Árdrígh ar Éirinn, ach do glacadh é ’n-a rígh ar an Múmhain.
Nuair a bhí an méid sin déanta bhí gach aoinne sásta. Do sgar na
daoine agus d’imthigh gach treabhchas abaile chun a ndútha féin.
Chuaidh Caoilte agus Lonán abhaile go dúthaigh a n-athar. Chuaidh Conn
óthuaidh go h-Uíbh Fhiachrach Áidhne. Chuaidh Niamh agus Tadhg Óg ua
Cealla óthuaidh go h-Uíbh Máine. Bhí Conn agus iad féin i n-aonfheacht,
ámhthach, an tslígh go léir nách mór.


CAIBIDIOL XVIII.
AN GATH GRÉINE CÉADNA.

Do ghluais an dá bhuidhin, muintir Uíbh Máine agus muintir Uíbh
Fhiachrach Áidhne, siar óthuaidh i dtreó a dhá ndúthaigh féin. Bhí i
n-aonfheacht leis an méid acu a tháinig ó Chill Mhaighneann an méid
a tháinig ’n-a gcoinnibh go Ceann Cora, i gcás ná raibh aon uaigneas
ortha. Nuair a thánadar i gcomhngar do’n bhaile do sgaradar ó chéile.
Ba bheag ná gur eirigh an gol agus “na mílte ologón” airís nuair a
shroiseadar an t-aos óg agus na seandaoine nár fhéad dul go Ceann Cora.
Ach do cuireadh cosg leis an mbuairt. Do h-innseadh cad ’dúbhairt Colla
nuair a bhí sé ag caint leis an bpobal mór thíos ag Ceann Cora. Do
cuireadh na seandaoine chun suaimhnis.
Chómh luath agus bhí a dtuirse curtha dhíobh ag an muintir a tháinig
abhaile ó’n gcath, thusnuighdar ar bhualadh um a chéile agus ar bheith
ag caint agus ag cuimhneamh ar cad a déanfaí feasda. Bhí an saoghal ana
chiúin, ana shuaimhneasach acu, agus an aimsir ag dul i mbreaghthacht.
An phráing agus an bhruid agus an fásgadh aigne a bhí ar na daoine
i gcaitheamh na h-aimsire an fhaid a bhí an t-ollmhúchán ar siúbhal
i gcóir an chogaidh, agus an fhaid a bhí na slóighte ag imtheacht ó
bhaile agus ag cruinniughadh chun an chatha, agus an fhaid do lean
an sgannradh i dtaobh conus a gheóbhadh an cath, bhíodar go léir
imthighthe. Bhí gach aon rud ciúin, suaimhneasach, socair.
Do h-óirdneadh Conn ’n-a rígh ar Uíbh Fhiachrach Áidhne, agus do
h-óirdneadh Tadhg Óg ua Cealla ’n-a rígh ar Uíbh Máine. Bhí raint
gnótha le déanamh acu araon ar feadh tamail ag socarughadh neithe
idir chlainn na bhfear a fágadh i gCluain Tairbh. Do deineadh a lán